İsanın doğulması

Şarl Lebren - Çobanların sitayişi (1689)

İsanın doğulması və ya Doğulma hadisəsi — İsanın doğulması hadisəsidir. Bu hadisə haqqında olan əsas mənbələr Luka və Matfeyin İncilləri və bir neçə apokrifal mətnlərdir.

Kanonik incillər olan Luka və Matfeyin İncillərinə görə İsa İudeanın Betleyem şəhərində, bakirə Məryəmdən dünyaya gəlmişdi. Lukanın təsvir etdiyi hadisədə İsa Məryəm və Cozefin övladı kimi, Betleyemə səfərdən sonra bu şəhərdə dünyaya gəlir.[1] Mələklər onu insanlığın qoruyucusu elan edir, çobanlar isə ona itaət edirlər. Matfeyin təsvir etdiyi hadisədə "zəngin adamlar" ulduzu izləyərək Betleyemə gəlir və yeni doğulmuş Yəhudi Kralına – İsaya hədiyyə gətirir. Kral Herod İsanı öldürmək üçün Betleyemdə doğulmuş bütün körpələri öldürtdürür, lakin İsanı ailəsi Misirə qaçırır və burada Nazaretdə yerləşirlər. Tədqiqatçılar bu iki məlumatın bir-birinə nə qədər uyğun olması və bəzi hissələrinin tarixiliyi məsələsində müxtəlif fikirlərə malikdirlər.[2][3][4][5] Bəzi tədqiqatçılar isə İncillərdəki bu məlumatların teoloji sənədlər əsasında tərtib olunduğunu önə çəkərək tarixiliyin arxa planda olduğunu və xronoloji zamanlamasının mübahisəli olduğunu bildirirlər.[6][7][8][9] Ənənəvi xristian tədqiqatçılar isə İncillərdə verilən iki fərqli məlumatların bir-birinə zidd olmadığını, və onlar arasında ümumi məqamların olduğunu bildirirlər.[10]

Katolik kilsəsi mənsublarının, eləcə də digər xristian toplumlarının qeyd etdiyi doğulma hadisəsi (Milad bayramı) İsanın doğulmasının qeyd edilməsi bayramıdır. Qırx gün davam edən Milada hazırlıq Şərq Ortodoks Kilsəsi mənsubları daha qısa müddətdə qeyd etsələr də, əsas böyük xristian qrupları (Katolik kilsəsi, Anqlikan kilsəsi, Ana xətt kilsələri və Baptistlər) bayramdan əvvəl liturgik mərasimlərlə müşayiət olunan dörd bazar gününü də qeyd edirlər, lakin bütün bunlar hamısı ruhən təmizlənmə, yenidən özünü toplama və yeniləşməni ifadə etməklə İsanın doğum gününə hazırlanma işləridir.

Xristian teologiyasında, İsanın doğulması özündə Adəmin yaradılması dövründə insanın yol verdiyi xətadan sonra, ilahi tərəfindən verilmiş şans sayəsində ikinci Adəmin doğulması kimi də dəyərləndirilir. IV əsrdən başlayaraq İsanın doğulması xristian rəssamlarının əsas mövzularından biri olmuşdur. Xristian kilsə rəhbərliyinin təsiri ilə, XIII əsrdən sonra Doğulma səhnəsində İsanın təvazökarlığı xüsusilə vurğulanır və onun siması “Lord və Master” kimi təqdim edilir.[11][12][13]

İncillərə əsasən
İsanın həyatındakı
hadisələr

Erkən həyat
Missionerlik
Əziyyət
Dirilmə
Digər ƏC mətnlərində

Xristianlıq

Kanonik İncillər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Paolo De Mattis - Müjdə, 1712

İsanın doğulması səhnəsi Əhdi-Cədid kitablarından iki kanonik İncildə - Lukanın İncili və Matfeyin İncilində təsvir olunur. Lukanın təqdim etdiyi əhvalatda İsanın doğulmasından əvvəlki hadisələrə daha çox diqqət yetirilsə və hadisələrin mərkəzində Məryəm dursa da, Matfeyin təqdim etdiyi əhvalatda İsanın doğulmasından sonrakı hadisələrə daha çox diqqət yetirilir və hadisələrin mərkəzində Cozef durur.[14][15][16] Digər iki kanonik İncil, Markın İncili və İohannın İncili isə hadisələr İsanın yetginlik dövründə, Qalileyə gəlməsindən sonra başlayır.[17] İohann İsanın atasının adını göstərsə də,[18], nə Markda, nə İohannda İsanın əvvəlki həyatı haqqında heç bir qeyd yoxdur.

Məryəmin Cozeflə nişanlanması və İsanın Betleyemdə doğulması həm Matfeydə, həm də Lukada qeyd olunur.[19] Lukada Nazaretdən Betleyemə səyahət kimi bəzi Doğulmadan əvvəlki hadisələr də təsvir edilir ki, həmin hadisələr Matfeydə yoxdur, Matfeydə yalnız Doğulmadan sonra Misirə səyahət təsvir olunur. Əhdi-Cədiddəki Doğum haqqında məlumatlar, ailənin Qalileyə dönməsindən bir neçə il sonra, İsanın məbəddə tapılması ilə başa çatır.[20][21][22]

Lukanın İncili

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Doğulma hadisəsi Lukanın İncilinin əsas hissələrindən olmaqla ümumi mətnin 10% - ni əhatə edir. Lukanın İncilindəki Doğulma hadisəsi Matfeyin İncilindəki hadisədən üç dəfə uzun təsvir olunmaqla, Əhdi-Cədiddədiki bəzi kitablardan da həcmcə daha genişdir.[23] Luka, İsanın doğulmasını təsvir etməyə tələsmədən Doğulmaya qədərki bir neçə müxtəlif hadisələri təsvir edərək, sanki oxucuları İsanın doğulmasına hazırlayır.[23] Lukanın İncili yeganə İncildir ki, Vəftizçi İohannın doğulması haqqında məlumatlar saxlanmışdır və kitabda İsanın doğulması ilə Vəftizçi İohannın doğulması arasında paralellər yaradılır.[24]

Luka, mələyin Zəkəriyyanın yanına gələrək Vəftizçi İohannın doğulmasını məlumat verməsi ilə (1:5-25) Cəbrayılın İsanın doğulması haqqında Məryəmi müjdələməsi hadisəsi (1:26-38) arasında da paralellər yaradır. Onun təsvirindən eyni zamanda, Zəkəriyyənin İohann haqqında nəğməsi (1:57-80) ilə, Simeonun İsa haqqında nəğməsi (2:1-40) arasında da oxşarlıq görünür.[24] Lakin, Luka İohannın doğulmasını iki bəndlə çatdırdığı halda (1:57-58), İsanın doğulmasını iyirmi bənd həcmində məlumatla (2:1-20) çatdırır.[25] Luka hər iki Doğulmanı Məryəmin Yelezavetanı ziyərət etməsi ilə əlaqələndirir.[23] Lakin o, hər iki doğulmanın Məryəm və Yelezavetanın qohumluğu ilə əlaqəsi haqqında heç nə demir.[26]

Lukanın İncilində Məryəm Cəbrayıl vasitəsiylə hamilə olması haqqında müjdə alır və doğulacaq uşağın İsa (Jesus, ivr. ‏ישוע‏‎ Yeşua) olacağını öyrənir. Lakin Məryəm, bakirə olduğu halda bunun necə ola biləcəyini söylədikdə, mələk Müqəddəs Ruhun bu körpəni onun bətninə daxil etdiyini “Allah üçün mümkün olmayan heç nə olmaması”nı bildirir. Məryəm bildirir: “Mən Tanrının quluyam və qoy onun əmr etdiyi yerinə yetsin.”[27] Daha sonra Məryəm Vəftizçi İohannı dünyaya gətirmək üçün hamilə olan qohumu Yelezavetanı ziyarət edir. İohann anasının qarnında sərt hərəkət edərək doğulacaq uşağın Məsih, İsa olduğunu bildirir.

Luka 2:2’də göstərilir ki, Məryəm İsanı doğmağa hamilə olduqda Cozeflə birgə Nazaretdən Cozefin köhnə yaşayış yeri Betleyemə gəlirlər. Məryəm İsanı dünyaya gətirsə də nə qalmağa yer nə də yemək tapa bilir.[28]

Tanrının mələyi çobanların yanına gələrək onlara “böyük hadisə haqqında sevincli xəbər”i çatdırır: “Davudun şəhərində Məsih olan Xilaskar, Lordun doğulduğunu bildirir.” Mələk onlara bildirir ki, uşağı bələnmiş halda samanların üstündə tapacaqlar. Mələk “Tanrının əmrlərinə tabe olanların yerdə sülhlə, cənnətdə yüksək məqamla hədiyyələndiriləcəkləri”ni söyləyir.[29] Çobanlar cəld Betleyemə gedirlər və burada Məryəm, Cozef və yeni doğulmuş İsanı tapırlar. Onlar mələk tərəfindən söylənmiş sözləri təkrar edirlər və sürülərinin yanına qayıdırlar.[30] Məryəm və Cozef İsanı Yerusəlimə gətirərək burada sünnət etdirir[31], daha sonra isə Nazaretə qayıdırlar.[32]

Lukadan səhnələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Matfeyin İncili

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Matfeyin İncilinin XI əsrə aid əlyazmasından səhifə (1:18-21).Matfey 1:21’də İsa adının mənşəyi izah edilir.[33]

Matfeyin İncilində Doğulma birinci və ikinci fəsillərdə təsvir edilir və Matfey körpənin adının mənasının açıqlanmasına fikir verərək 1:21-23’də İsa (Jesus) və Emmanuel adlarının teoloji anlamının izahına xüsusi diqqət yetirir.[33][34][35]

Matfey 1:18’də Məryəm və Cozefin nişanlanmasından sonra, Cozef Məryəmin hamilə olmasını öyrənir [36], lakin mələk Cozefin yanına gələrək qorxmadan Məryəmlə evlənməli olduğunu, uşağın Məryəmə Müqəddəs Ruh tərəfindən bəxş edildiyini bildirir.[37]

Matfey 1:21’də mələyin Cozefə verdiyi xəbərdə İsa adının mənası haqqında da məlumat vardır. Mələk Cozefə deyir: “sən onun adını İsa qoymalısan ki, o, insanları günahlardan qoruyan olsun.” [33][38] Bu Əhdi-Cədiddə yeganə yerdir ki, “insanları qoruya bilsin” (“öz xalqını qoruya bilsin”) ifadəsi “günahlardan” ifadəsi ilə bir yerdə işlənilir.[39]

Matfey 1:22-23’dəki ifadələrin Matfeyə yoxsa mələyə aid olması tədqiqatçıların mübahisə etdiyi məsələlərdəndir.[40] Matfey 1:23’də ilk dəfə “Tanrı bizimlədir” anlamına gələn “Emmanuel” adı işlədilmişdir.[34] Burada Matfey əvvəlki peyğəmbərlərin həyatına işarə etməklə peyğəmbərliyin yerinə yetirilməsindən danışır və Emmanuel adı (ivrit dilində אֵל ’El-“tanrı” və עִמָּנוּ "Immānū" – “bizimlədir” sözlərindəndir.) Yesaya 7:14’lə əlaqələndirir.[34][35]

Matfey 2:1-12’də Betleyem ulduzunun görünməsindən İsanın doğulduğunu öyrənən bir neçə (ənənvi olaraq üç qeyd edilir) Maq (yunan: μάγος) - əsasən “zəngin adam” kimi tərcümə olunur[41][42] - adı qeyd edilməyən “şərq ölkəsindən” Yerusəlimə səfər edirlər.[43] Uzaq şərqdən gələn qonaqlar Məsihə ibadət edirlər və özləri ilə gətirdikləri, arasında Sion məbədi bütpərəstlərinin Apokaliptik fikirlərinin müzakirə edildiyi Yesaya 60 kitabı da olan hədiyyələri ona verirlər. Bu İsrail elitasının qarşı tərəfdə durduğu halda, İsanın tərəfində duran paqan elitası idi.[44] Matfey 2:2’də Maqlar ulduzu izləyir və yeni Yəhudi Kralının doğulduğunu elan edirlər.

Maqlar Böyük Herodun yanına gedərək yeni doğulmuş Yəhudi Kralını tapdıqlarını bildirirlər. Herod məsləhətçilərindən Məsihin harada doğulduğunu soruşur. Onlar Kral Davudun da doğulduğu Betleyemin adını söyləyirlər və Matfey 2:4-6’də olduğu kimi peyğəmbər Micahdan sitat gətirirlər.[45] Herod Maqlara deyir ki, Betleyemə getsinlər və uşağı tapıb gətirsinlər.

Betleyemə yola düşən Maqlara “onlardan qabaqda gedən” ulduz yol göstərərk gedib İsanı taparaq, qaldıqları evin üstündə dayanır. Matfey 2:9-11’ə görə onlar İsaya qızıl hədiyyələr, ladan və mür bağışlayırlar. Yuxuda Maqlara Herodun özünə rəqib hesab etdiyi İsanı öldürmək fikri olduğu haqqında ilahi xəbərdarlıq edilir. Nəticədə onlar İsanı harda tapdıqlarını Heroda demədən öz ölkələrinə dönürlər. Mələk Cozefə ailəsi ilə birgə Misirə qaçmalı olduğunu bildirir. Bu arada Herod Betleyemdə iki yaşından kiçik bütün uşaqların öldürülməsini əmr edir və bu hadisə tarixdə “Günahsızların soyqırımı” adlanır. Matfey 2:16-18’də də Heroda istinadən iki yaşından kiçik oğlanların öldürülməsinin əmr edildiyi bildirilsə də, Maqların İsanın doğulmasından bir neçə ay sonra Betleyemə çatdığı qeyd edilir.[46]

Herodun ölümündən sonra ailə Misirdən qayıtsa da, Betleyemə gəlməyə qorxur, çünki, İudeanı Herodun oğlu idarə edirdi. Buna görə də onlar Qalileyə gələrək Nazaratedə məskunlaşırlar ki, bu da peyğəmbərliyin işarələrindən biri idi: “Onu Nazareli adlandıracaqlar.”[47]

Matfeydən səhnələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tarixi analiz

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tədqiqatçılar iki İncildəki məlumatların bir-birinə nə qədər uyğun olması və bəzi hissələrinin tarixiliyi məsələsində müxtəlif fikirlərə malikdirlər.[2][3][4][5] Bəzi tədqiqatçılar isə incillərdəki bu məlumatların teoloji sənədlər əsasında tərtib olunduğunu önə çəkərək tarixiliyin arxa planda olduğunu və xronoloji zamanlamasının mübahisəli olduğunu bildirirlər.[6][7][8][9]

Məsələn, Matfey doğumun özündən çox doğulmuş uşağın adına və həmin adın dini əhəmiyyətinə fikir verir[34] və Karl Rahner qeyd edir ki, yevangelistlər İsanın doğulmasının sinxronlaşdırılmasına az fikir verir və ümumiyyətlə İsanın həyatını sonrakı tarixi hadisələrlə az uyğunlaşdırırlar.[48]

Nəticədə müasir tədqiqatçılar İsanın doğumu haqqında İncillərdə verilən hadisələri real tarixi məlumatlar kimi istifadə etmirlər.[5][49] Lakin İncillərdə bəzi tarixi faktların müəyyənləşdirilməsi üçün gərəkli məlumatlar var, İsanın Herodun hakimiyyəti dövründə doğulması, atasının mümkün adının Cozef (İosif) olması məhz İncillərdəki məlumatlardan bilinir.[49][50]

Ənənəvi baxış

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Lukanın İncilinin 1020-ci il Bizans nüsxəsi.

Ənənəvi olaraq, İncil məlumatlarının təkzibedilməz Tanrı Sözü olduğu bildirilir. Bəzi xristian alimlər ənənəvi baxışa tərəf duraraq İncillərdəki məlumatların tarixi həqiqətləri əks etdirdiyini, həmin məlumatların bir-birinə əks olmadığını və onların arasında Betleyemin doğum yeri olması, Bakirədən doğulma kimi oxşarlıqlar olduğunu bildirirlər.[10] Lakin bu universal baxış deyil. 1997-ci ildə aparılmış tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdi ki, Anqlikan kilsə xadimlərinin 31 %-i Bakirədən doğulma hadisəsinə inanmır.[51]

Corc Kilpatrik və Maykl Patella qeyd edirlər ki, Doğulma hekayələrinin müqayisə edilməsi onlarda Betleyemdə doğulma, Bakirədən doğulma, Nazaretdə böyümə kimi ümumi elementlərin olduğunu göstərir və Matfey və Lukanın Doğulma hekayələri arasındakı fərqlər onların birləşdirilməsi ilə aradan qaldırıla bilər.[52][53]

Nə Luka nə də Matfey qeyd etmir ki, təsvir etdikləri Doğulma hadisəsi Məryəmin və ya Cozefin sözlərinə əsasən qeydə alınmışdır.[54] Ceyms Hastinq və Tomas Nyufild qeyd edirlər ki, İsanın doğulması haqqında məlumat kiçik erkən xristian qrupu arasında yayılmış və hətta İsanın ölümündən xeyli sonra da sirr kimi gizlədilmişdir və Matfey və Lukanın İncillərindəki fərqlərə də burdan qaynaqlanır.[55][56]

Daniel J. Harrinqton qeyd edir ki, qədim tarixi mənbələrdə Doğulma hadisəsi ilə bağlı məlumatların qıtlığı İncillərdəki Doğulma hekayələrinin bəzi mübahisəli səhnələrinin tam müəyyənləşdirilməsinə imkan vermir və bu vacib məlumatlar erkən xristian qruplarının Doğulma haqqında mənbələrində gizlədilib.[57]

Harmonizasiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bernard Orxard və Ryuben Svonsondan Koks və İzliyə kimi müxtəlif Bibliya tədqiqatçıları, hər iki İncildəki məlumatların birləşdirilərək, Nazaretdən İsanın doğulduğu Betleyemə köçmə ilə başlayıb, Misirə qaçma ilə davam edib, Nazaretə qayıtma ilə tamamlanan vahid hekayənin yaradılması haqqında öz təkliflərini vermişlər.[58][59][60][61][62]

Ceffri A. Gibbs Matfey 2:7-9 əsasında formalaşdırılmış müxtəlif harmonizasiya formaları təklif etmişdi. Gibbsə görə Herod və Maqlar onsuzda uşağın Yerusəlimdən bir neçə mil cənubda yerləşən Betleyemdə doğulacağını gözləyirdilər.[63] Lakin Maqların “İsanın doğulduğu yeri tapmaları üçün” ulduzu izləməyə ehtiyac duymaları onun gözlənilən yerdə doğulmadığını fikirləşməyə imkan verir. Lukaya əsasən Betleyem olmayan bu yer Nazaret ola bilər. Ulduz Maqlara Nazaretə qədər yol göstərir, Herod isə Betleyemdəki oğlan körpələrin öldürülməsini əmr edir (Matfey 2:16).[63]

Tənqidçilərin mövqeyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İsa
Jesus

İsa Məsih və Xristianlıq
İsa İslamda
Tarixi-Mədəni Mühit
İsa və Tarix
Dində mövqeyi
İsa mədəniyyətdə

Xristianlıq

Bəzi tədqiqatçılar İncil məlumatlarının tarixi olmadığını, teoloji mənbələr əsasında yaradıldığını, və iki fərqli versiyada təqdim olunduğunu bildirirlər.[49][64] Məsələn, Matfeydə, Lukada olmayan Cozefin yuxusuna mələyin girməsi, Maqların şərqdən gəlməsi, Günahsızların Soyqırımı, Misirə qaçış kimi detallar olsa da, Lukada Məryəmin müjdələnməsi, samanlıqda doğulma, mələklərin xoru kimi səhnələr vardır.[65]

İncillərin mənşəyi haqqında da müxtəlif hipotezlər vardır, məsələn, həm Matfey, həm də Lukanın Markın İncilinin təsiri ilə İncillər yazdığı, lakin doğum haqqında məlumatların Matfey üçün M-Mənbə, Luka üçün L-Mənbə adlandırılan yevangelistlərin müstəqil mənbələrindən götürüldüyü güman edilir.[66]

Bəzi tədqiqatçılar Luka və Matfeyin Betleyemdə doğulmanı müxtəlif yollarla təsvir etdiklərini, İsa üçün bir-birindən fərqli, tarixi olmayan geneologiyalar verdiklərini bildirirlər.[3][4][5][49][67] Tədqiqatçılar arasında müxtəlif fikirlər vardır, məsələn, Vermes və Sanders İncillərdəki məlumatları uydurma hesab edirlər, Braun isə İncillərdəki məlumatların tarixi dəyəri olduğunu bildirir.[68][69][70] Braun qeyd edir ki, tədqiqatçılar arasında İsanın doğulması haqqında mənbələrdə təsvir edilmiş hadisələrin heç bir detalı haqqında ortaq fikir yoxdur, məsələn, əksər tədqiqatçılar İsanın Betleyemdə doğulması fikrini doğru saymayaraq, onun Nazaretdə doğulduğunu ehtimal edirlər, bəziləri isə qeyd edilən Xorazin ərazisinin lokalizasiyasının çox uzaq olduğunu əsas gətirərək Kapernaum ərazisinə diqqət ayırılmasını məsləhət görürlər.[71]

Brüs Çilton və arxeoloq Aviram Oşri doğum yerinin Nazaretdən yeddi mil aralıda yerləşən və Böyük Herod dövrünə aid edilən arxeoloji abidə olan Qaliley Betleyemi olduğunu iddia edirlər.[72][73] Armand P. Tarreç qeyd edir ki, Çiltonun hipotezi nə yəhudi, nə də xristian mənbələrində təsdiqlənmir, bundan başqa Çilton Luka 2:4’ə (Cozef Qalileydən, Nazaret şəhərinin içindən çıxıb, İudeyaya Betleyem adlandırılan Davudun şəhərinə gəldi.) ciddi nəzər yetirir.[74]

Günahsızların soyqırımı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Herodun müasir bioqrafiyalarının əksərində soyqırımın olması inkar edilir.[75] Stiv Meyson iddia edir ki, əgər Matfeyin qeyd etdiyi kimi Günahsızların Soyqırımı olsaydı, İosif Flavinin bunu gözdən qaçırması mümkün olmazdı, buna görə də bu hadisənin tarixiliyi şübhə altındadır.[76] E. P. Sanders İosifin əsərində Herodun qəddar xüsusiyyətlərinin qabardıldığını bildirir və qeyd edir ki, əgər belə bir hadisə olsaydı İosif onu öz əsərində mütləq qeyd edərdi.[4] Sanders qeyd edir ki, tarixi mənbələri bir qədər araşdırarkən, Matfeyin körpə Musanın (Moisey) öldürülməsi üçün Firon tərəfindən bütün yəhudi uşaqların öldürülməsi haqqında əmr verməsi hadisəsini təsvir etdiyini anlamaq olur.[4]

Bəzi tədqiqatçılar isə soyqırımın tarixi hadisə olması fikrini müdafiə edirlər. R. T. Frens qeyd edir ki, soyqırım elə bir hadisədir ki, Herodun xüsusiyyətlərini verməyə çalışan İosfif Flavinin diqqətini çəkməyə bilərdi.[77] Pol M. Meyer qeyd edir ki, Betleyem kiçik bir ərazi idi və orda törədilmiş soyqırım kiçik olduğundan və İosifin doğulmasından 4 il əvvəl baş verdiyindən o buna diqqət ayırmamış ola bilər.[78] Pol Barnett və Kreiq L. Blumberq bildirir ki, Betleyem çox az əhalisi olan kiçik bir kənd idi və burda törədilmiş soyqırım o qədər kiçik bir hadisə olub ki, tarixçilərin diqqətini çəkməyə bilər.[79][80]

Doğum tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İsanın doğum tarixinin hesablanmasında iki fərqli üsul tətbiq edilir ki, bunlardan da birincisi Luka və Matfeyin İncilləri, o cümlədən digər tarixi mənbələr əsasında tarixin hesablanması, digəri isə İsanın fəaliyyətə başladığı tarixdən geriyə doğru tarixin hesablanmasıdır.[81][82]

İncil məlumatlarına əsasən tarixləndirmə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Lukanın İncilinin Qızıl Harli nüsxəsi, 800 - 825 - ci illər, Karolinqlər dövrü.

Əhdi-Cədid kitabları olan Luka və Matfeyin İncillərində İsanın doğulmasına dair hansısa tarix və ya il göstərilməmişdir və Karl Rahner qeyd edir ki, İncillər, ümumilikdə təsvir edilmiş hadisələrin tarixinin müəyyən edilməsi üçün az məlumata malikdir.[48] Lakin həm Luka, həm də Matfey İsanın doğulmasını Kral Herodun hakimiyyəti dövrünə aid edir.[48] Əksər tədqiqatçılar Doğulma hadisəsini e.ə. VI – IV əsrlərə aid edirlər.

Lakin, əksər tədqiqatçılar bu fikrə qarşı çıxaraq qeyd edirlər ki, Matfeyin İncili İsanın doğulmasını e.ə. IV əsrdə vəfat etmiş Böyük Herodun hakimiyyəti dövrünə aid etsə də, İosif Flaviyə əsasən Lukanın İncili hadisənin Herodun ölümündən on il sonra, Quirinius sayımı dövründə baş verdiyini bildirir.[48] Əksər tədqiqatçılar Lukanın sadəcə səhv etdiyinə inanırlar[83] , lakin bəzi tədqiqatçılar Lukanın məlumatları ilə İosifin məlumatlarını uzlaşdırmağa çalışırlar.[84][85] Məsələn, Stiven Koks və Kendell İzli dörd fərqli yanaşma təklif edərək, qeyd edirlər ki, Lukanın istifadə etdiyi yunan sözü “prote”ni arxeoloji tədqiqatların da göstərdiyi kimi, “Suriya hakimi Quiriniusdan əvvəl” kimi oxumaq lazımdır və “iki mərhələli sayım” olmuş və “ilk sayım” Luka 2:2’də qeyd edilmişdir deyən Tertulliana istinad edirlər.[62][86][87][88]

Miladın dekabr ayında qeyd edilməsinə gəlincə, nə Matfey, nə də Luka İsanın doğulduğu zaman hansı fəsil olması haqqında heç bir bilgi vermirlər. Lakin tədqiqatçılar, elmi arqumentlər əsasında, çobanların sürünü qışda tövlədə saxlamasını, ayrıca sürülərin Fevraldan əvvəl qışı o qədər də sərt olmayan Betleyemdə saxlandığını əsas alaraq bu qərara gəlmişlər.[89][90][91]

Fəaliyyət tarixindən geriyə hesablama

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fəaliyyət tarixindən geriyə hesablama üsulu İsanın doğulması haqqında İncillərdəki məlumatları nəzərə almadan, Luka 3:23 İsanın fəaliyyətə başladığı dövrdə “təxminən otuz yaşı” olması qeydinə əsasən, həmin tarixdən geriyə hesablamaya əsaslanır.[81][92]

İsanın fəaliyyətə başlama tarixinin müəyyən edilməsi üçün üç fərqli üsul tətbiq edilir ki, onlardan biri Luka 3:1-2’dəki “Tiberinin hakimiyyətinin əllinci ili” qeydinə, ikincisi İohann 2:20’dəki İsa və Fariseylər bəhsinə (“Bu məbəd binasının qırx altı yaşı var və sən onu üç gündə yenidən inşa etmək istəyirsən?”), üçüncüsü isə İosif Flavinin qeyd etdiyi, Herod Antipas tərəfindən Vəftizçi İohannın həbsi və edamı (Ant 18.5.2) tarixinə əsaslanır. Üçüncü üsulla (Matfey 14:6-12’də Vəftizçi İohannın edamı da nəzərə alınmaqla) artıq İsanın fəaliyyətə başladığı dövrdən hesablanmağa başlansa da, digər iki üsul İsanın fəaliyyətinin başlanma tarixinə istinad edir.

Fəaliyyət dövründən geriyə hesablamaqla, tədqiqatçılar bizim eranın 28-ci ilində İsanın 32 yaşı olduğunu, doğum ilinin isə eramızdan əvvəl 6-4-cü illərə təsadüf etdiyini bildirirlər.[81][92][93]

Doğum yeri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Doğulma kilsəsi, Betleyem.

Həm Matfey, həm də Lukada İsanın doğum yerinin Betleyem olduğu bildirilir.[94][95] Matfey Cozefin hardan gəldiyini və İsanın doğulmasından əvvəl harada yaşamasını aydın qeyd etmir.[96][97] Lakin Luka 1:26-27’də açıq şəkildə göstərilir ki, Müjdə zamanı və İsanın doğulmasından əvvəl Məryəm Nazaretdə yaşamışdır.[97] Lakin bu heç də hadisələrin Məryəm və Cozefin Betleyemə gəlişindən sonra detallı təsvirinə başlayan Matfeyin qeydləri ilə əks gəlmir.[97]

Lukanın İncilinə əsasən İsanı dünyaya gətirən Məryəm onu samanın üstünə qoyur, “çünki onların yaşaması üçün qapalı bir yer yox idi”, lakin Luka dəqiq qeyd etmir ki, İsa harada doğulur.[98] Yunan sözü olan “kataluma” həm “ev”, həm də “qonaq otağı” kimi tərcümə edilir və bəzi tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, ola bilsin ki, Cozef və Məryəm qohumlarının evində qalmaq məqsədiylə gəlmiş, lakin ev dolu olduqda balaca daxma taparaq onun açıq yerlərini samanla örtmüşlər.[99]

II əsrdə Yustin qeyd edir ki, İsa şəhər kənarında bir mağarada doğulmuşdur, Yakovun İncili isə yaxınlıqdakı mağarada əfsanəvi doğulmadan bəhs edir.[100][101] Şəhər yaxınlığında yerləşən Doğulma kilsəsi, Müqəddəs Helena tərəfindən, ənənəvi olaraq İsanın doğulma yeri hesab edilən, lakin tanrı Təmmuzun kult yeri olması da güman edilən mağara yerində inşa edilmişdir.[102] Fələstin ərazisinə təxminən 215 səfər etmiş Origen Contra Celsum 1.51’də həmin ərazini “İsanın yemliyi” adlandırır.[103]

İncillər kimi Quran da İsanın Betleyemdə bakirə Məryəm tərəfindən doğulduğunu bildirir.[104][105][106] İslamda Məhəmmədin İsadan 570 il sonra doğulduğunu bildirir.[107]

Mövzu və analogiyalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tematik analiz

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Matfeyin İncili, 1700.

Helmut Koester qeyd edir ki, Matfeyin İncili Bibliya mühitində formalaşdığı halda, Lukanın İncili Yunan-Roma mühitində formalaşmışdır.[108] Koester xüsusilə qeyd edir ki, İsanın dövründə çobanlar yəhudilər tərəfindən pis münasibət gördükdə ətrafda Yunan-Roma mədəniyyətinə xas “tanrıların və insanların sülh şəraitində yaşadığı, təbiətin insanla harmoniyada olduğu qızıl dövrün simvolları” görünür.[108] Lakin, C. T. Ruddick, Jr. yazır ki, Lukanın İncilində doğum hekayələri (həm İsanın həm də İohannın) Törəyiş: 27-43 əsasında formalaşdırılmışdır.[109] Nəzərə çarpdırmadan, Lukanın İncili İsanı bütün insanlığın xilaskarı kimi təqdim edir. Onun insanlığını sübut etmək üçün geneologiyası Adəmə qədər uzadılır və onun doğumunun təsvirinə keçilir. Luka qeyri-musəvi oxucular üçün yəhudi olub musəvi olmayan insanların xilaskarı körpə İsanın simasını yaradır.[110] Matfey isə qədim yəhudi mənbələrindən alıntılarla Musa peyğəmbərin həyatını xatırladan səhnələr təsvir edir və ənənəvi şəcərə göstərək İsanı Davudun, İbrahimin və Tanrının oğlu kimi təqdim edir. Lukanın hadisələrə girişi xeyli uzundur və burada Müqəddəs Ruh, yəhudi və musəvi olmayan xilaskarın gəlişi xüsusilə qeyd edilir.[111]

Tədqiqatçıların böyük bir qismi Matfeyin təqdim etdiyi doğum hekayəsində İsa yeni Musa kimi təsvir edilir və geneologiyası İbrahimə kimi dəqiq izlənilir[112][113], Ulriç Luz isə qeyd edir ki, İsanın təsviri yeni Musanın təsviri olsa da, bunu Musa haqqında köhnə hekayələrin təkrarı da hesab etmək olmaz.[114] Luz eyni zamanda bildirir ki, Günahsızların Soyqırımı hekayəsi ölmüş uşaqları üçün hıçqıraraq ağlayan qədim İsrail anası Rəhilədən (2:18) alınmışdır.[115]

Tədqiqatçılar Matfeyin İsa obrazını qədim yəhudi mənbələrindəki Musa obrazı əsasında yaratdığını bildirirlər: Musa kimi İsa da zalım hökmdarın ölüm qərarından xilas olur; Musa kimi İsa da qəddar hökmdarın ölümü və təhlükəsizliyin təmin olunmasına kimi gizlənməyə məcbur olur.[116] Bu baxışa görə Matfeyin Doğulma hekayəsi Əhdi-Cədiddə Musanın doğulması hekayəsinə əsasən yaradılmışdır. Musanın doğulmasını Firona Maqlar xəbər verir; uşağın ölüm təhlükəsi yaranır və axtarışına başlanır; qəddar hökmdar tərəfindən bütün İsrailli yəhudi oğlan uşaqları öldürülür.[112][116]

Ulriç Luza görə Matfeyin hekayəsinin başlanğıcı erkən Bibliya hekayələrini xatırladır, o cümlədən İsanın doğumunun müjdələnməsi (1:18-25) erkən Bibliya mətnlərində İsmail, İshaq və Samsonun doğulması hekayələrinə (Təkvin 16:11, 17;19; Hakimlər 13:3,5) oxşardır və bu Musanın yenidən doğulması haqqında Aqqad ənənələrin canlandırılmasıdır.[114]

Əhdi-Ətiq paralelləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Codex Sinaiticusdan səhifə.

Tədqiqatçılar spesifik Əhdi-Ətiq elementlərinin Matfey 1:22 və Matfey 2:23’ə nə qədər təsir etməsi məsələsində müxtəlif fikirlərə malikdirlər. Matfey 1:22’də deyilən “Bütün bunlar Tanrının buyurduğu peyəmbərliyin tamamlanması üçün edilir” ifadəsi Codex Sinaiticus kimi IV əsr sənədlərində peyğəmbər Yesayaya aid edilməsə də, Codex Bezae kimi Matfeyin İncilinin V- VI əsrlərə aid olan əlyazmalarında “peyğəmbər Yesaya” ifadəsi qeyd edilir.[117] Matfey 1:22’də deyilən “Diqqət yetirdikdə bakirənin uşaqla olacağını görmək olar” ifadəsində “bakirə” sözü Septuaginta Yesayada olduğu kimi yunan sözü olan “parthenos” sözü ilə ifadə olunsa da, Masora Yesayada ivrit dilində olan “almah” sözü istifadə olunur ki, bu söz də “qız”, “gənc xanım” və “bakirə” kimi tərcümə edilə bilər.[118] Reymond Braun qeyd edir ki, III əsr Septuaginta tərcüməçiləri ivrit dilində “almah” sözünü mətnə uyğun olaraq bakirə kimi təcümə edə bilərdilər.[118]

Matfey 2:23’də deyilən “o Nazaretli (Nzaorean) adlandırılacaq” ifadəsinin birbaşa Əhdi-Ətiq oxşarı yoxdur, lakin tədqiqatçılar həmin ifadənin mənşəyi haqqında müxtəlif fikirlər söyləmişlər.[119] B. Aland və başqa tədqiqatçılar yunan dilində “Ναζωραιος” sözünün qeyri-dəqiq etimologiya və məna ilə Nazaretli (Nazorean) kimi tərcümə olunduğunu bildirir.[120] M. Menken isə qeyd edir ki, “Nazaret sakini” olmasının qeyd edilməsi ilə onun musəvi olmadığı nəzərə çatdırılmışdır.[121] Menken həmçinin bildirir ki, burada Hakimlər 13:5, 7’yə istinad edilə bilər.[122] Qari Smit qeyd edir ki, “Nazirite” tək Allaha inanan mənasında işlədilə və ya Yesaya 11:1’ə istinad edilə bilərdi.[123] “The Oxford Bible Commentary”də qeyd edilir ki, ola bilsin ki, “nazirite” sözü Yesaya 4:3’də “Müqəddəs Tək Allah” mənasında işlədilmişdir və İsanın da, digər xristian qruplarından fərqli olaraq, İsanın Məsih olmasına daha çox diqqət ayıran Nazareylər məzhəbinə mənsub olmasını vurğulamağa əsaslanmışdır.[116][124] Matfey birliyini Suriyada lokallaşdıran İsveç teoloqu Ulriç Luz qeyd edir ki, Suriya xristianları özlərini Nazareylər adlandırırlar.[125]

Xristian teologiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Erkən kilsə atalarından ta XX əsr teoloqlarına kimi hər kəs üçün İsanın doğulması Xristianlığın öyrənilməsində teoloji anlamda açar rolunu oynamışdır.[126][127][128] Bu mövzunun teoloji baxımdan ilk dəfə ələ alınması Həvari Pavelə aid edilsə də, müzakirələr uzun əsrlər ərzində davam etmiş və xristianlar arasında xristoloji və marioloji fərqlərin əmələ gəlməsinə səbəb olaraq V əsrdə kilsədə ilk parçalanmasının əsasında durmuşdur.

Yeni insanın doğulması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

“O, Tanrı simasında, bütün yaradılmışlardan əvvəl doğulmuşdur. Cənnətdə və yerdə, görünən və görünməyən hər şey onun üçün yaradılmışdı.” Kolossialılar 1:15-16’ dəki bu ifadə ilə İsanın doğulması ilk insanın doğulması kimi təqdim edilmişdir.[129][130][131][132]

Hans Memlinq - Doğulma, 1475 - 1500

Həvari Pavel İsanın doğulmasına səmavi anlamlı hadisə, Adəmin Cənnətdən qovulmasından sonra insanın törətdiyi günahların yuyulması üçün “yeni insan”ın doğulması kimi baxmışdır.[133] Əgər İohannın baxışı İsanın doğulmasında dünyəvi əlamətlər göstərirsə, Pavelin baxışı onun doğulmasını yeni insanın və yeni dünyanın doğulması kimi təqdim edir. Pavelin baxışında İsa Adəmlə müqayisə edilir. Adəmdən fərqli olaraq İsa Tanrıya tabe olur və dünyanı əxlaqa və qurtuluşa dəvət edir.[133]

Pavelin baxışına görə Adəm ilk insan, İsa isə ikinci insan və ya ikinci ilk insandır: Adəm itaətsizliyi ilə həm özünü, həm də bütün insanlığı pozmuş və beləliklə bu miras kimi nəsildən-nəsilə keçmişdir. İsanın doğulması isə insanlığı xilas etməli və Adəm tərəfindən məhv edilmiş xüsusiyyətləri insana qaytarmalıdır.[134]

Patristik teologiyada, Pavelin İsanı Adəmə qarşı yeni insan kimi təqdim etməsi İsanın doğulması fonunda geniş müzakirələr üçün səbəb yaradır və və onun həyatının sonrakı hadisələrinin işıqlandırılmasına da təsir edir. Beləcə İsanın doğulması, həyatı və xaça çəkilməsi “ilahi Xristologiya” üçün xidmət etməyə başlayır.[133][135][136] İsanın “yeni insan” olması konsepsiyası doğulmasından çarmıxa çəkilməsinə kimi doğulması və yenidən doğulması zamanı təkrarlanır: doğulmasından sonra İsa yeni əxlaq və itaətçilik qaydaları gətirməklə yanaşı, Tanrı Ata ilə insan arasındakı əlaqədə yeni harmoniya da yaratmışdır. Doğulma və Çarmıxa çəkilmə beləcə yeni insanlığın yaradıcısı və nümunəsi kimi təqdim edilir.[137] II əsrdə kilsə atası İriney yazır:

“O bədən qazandı və insan doğuldu, O yeni insan başlanğıcı üçün şərait yaratdı və bizim üçün geniş imkanlı, xilasa aparan və qısa yol göstərdi; beləliklə Adəmin insanlıq üçün itirdiklərini Tanrıya bənzər simaya malik İisus Xristosun vasitəsiylə biz yenidən əldə edə bildik.”[127][128]

İriney eyni zamanda “ikinci Adəm və ikinci Həvva” analogiyalarından istifadə edən ilk teoloqlardan biridir. O, Bakirə Məryəmi “ikinci Həvva” hesab edir və yazır ki, Bakirə Məryəmdə “Həvvanın yol verdiyi günah düyünlənmişdi”, Həvva Adəmi yoldan çıxararaq Tanrıya itaətdən yayındırdığı halda, Məryəm Müjdədən Xaça çəkilməyə kimi ikinci Adəmi (İsa nəzərdə tutulur) Tanrıya itaətə və ibadətə səsləyərək, Adəmin insanlıq üçün itirdiklərini yenidən insanlığa qazandırmağa çalımışdı.[138]

IV əsrdə bu qarışıq vəziyyət İsanın doğulması məsələsi ilə əlqələndirilir və onların qarşılıqlı təsiri yenidən bədən əldə etmənin mistikası ilə birgə teologiya və Suriyalı Müqəddəs Yefremin hymnodysinin əsas elementlərinə çevrilirlər.[139]

Orta əsrlərdə İsanın ikinci Adəm kimi doğulmasına Avqustinin “Felix culpa”sı (xoşbəxt eniş) kontekstindən baxılmağa başlandı və Adəm və Həvvanın Cənnətdən qovulmasının elementləri ilə bəzədildi.[140] Avqustin Nissalı Müqəddəs Qriqorinin Doğulma hekayəsindən təsirlənmişdi[141] və o beş dəfə istinad edərək yazır: “Dünyəvi doğulmaların baş verdiyi müddət ərzində Doğulmaya hörmət et.” O eyni zamanda qeyd edir: “Adəmin hərəkəti bizim hamımızı ölümə apardığı halda, İsa bizi yenidən həyata qaytardı.”[141][142]

Teologoiya ikinci Adəm yanaşmasının Reformasiyaya təsir etdiyini və Jan Kalvinin əsas altı arqumentindən biri olduğunu bildirir.[143] XX əsrdə teoloq Karl Bartın başçılıq etdiyi teoloqlar qrupu da İsanın doğulmasını Adəmin səhvlərini düzəldən ikinci insanın doğulması kimi də dəyərləndirirdilər. Bartın teologiyasında, İsa Adəmlə müqayisədə daha itaətkar Oğul kimi ilahi əmrləri yerinə yetirir və bu səbəbdən də günahlardan azad halda Tanrı Atanın insanlara qarşı dürüstlüyünün aşkara çıxarılması və xilas yolunun göstərilməsinə çalışır.[126]

Doğulma xristologiyada

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Summa Theologiæda, (şəkildə 1471-ci il nüsxəsi) Foma Akvinalı İsanın doğulması haqqında bir çox xristoloji suallar haqqında fikir bildirmişdir.

İsanın doğulması, Xristianlığın erkən dövründə İsanın şəxsiyyəti kimi Xristologiya mövzularına da təsir etmişdir. Lukanın Xristologiyasında mərkəzdə Xristosun təbiətindəki ikiliyi dünyəvilik və ilahiliyi ortaya qoymaq təşəbbüsü olduğu halda, Matfeyin Xristologiyasında əsas diqqət İsanın missiyası və xilaskar vəzifəsi üzərində cəmlənib.[144][145]

İsanın ilahiliyinə inam ortaya belə bir sual çıxarır: “İsa qadından doğulmuş insan, yoxsa qadından doğulmuş Tanrıdır?” İsanın doğulmasına aid hipotezlər və inamların çoxu ilk dörd əsr ərzində meydana çıxmışdı. Bəzi müzakirələrə daxil olan və Bakirə Məryəm üçün işlədilən “Theotokos” (Tanrının dəstəyi ilə) başlığı, sonradan həm Mariologiyaya, həm də Xristologiyaya təsir göstərmişdi. Formalaşmış müxtəlif baxışların bir hissəsi bidət elan edilmiş, bir hissəsi isə təriqətlərin və kilsənin yeni qollarının yaranmasına səbəb olmuşdu.[146][147][148][149]

Matfey 1:21’də qeyd olunan fikirlər sonradan İsanın Müqəddəs Adı ilə bağlı teoloji mövzuların meydana çıxmasına səbəb olmuşdu.[38][150][151] Matfey 1:23 ’də Emmanuel adının Xristologiyada izahı üçün Əhdi-Cədiddə yeganə faydalı məlumat vardır. 1:23’dən başlayaraq, Matfey açıq şəkildə İsanı “Tanrı bizimlədir” (Emmanuel) kimi təqdim etməyə çalışır.[152] Emmanuel adı Əhdi-Cədiddə başqa heç yerdə xatırlanmasa da, Matfey 28:20’də (“Mən həmişə, dünyanın sonuna kimi sizinləyəm.”) qeyd edir ki, İsa ömürünün sonuna kimi bu ada sadiq qalmışdı.[152][153] Ulriç Luza görə Emmanuel motivi Matfeyin İncilinin 1:23 və 28:20 hissələrini digər hissələrdən əsaslı şəkildə fərqləndirir.[154]

IV – V əsrlər ərzində bir neçə kilsə məclisi təşkil edilərək bu mövzuların aydınlaşdırılmasına çalışmışdır. Efes kilsə məclisində Monofizitizm (yalnız bir təbiət), Miafizitizm (bir nəfərdə iki təbiətin birləşməsi) və Nestorianlıq (iki təbiətin birləşdirilməsi) kimi təriqətlər müzakirə edilmişdi.[155][156] 451-ci ildə çağırılmış Xalkedon kilsə məclisi çox təsirli olmuş və yaranmış mübahisələr V əsrdə Bizans İmperiyasında kilsə parçalanmasına səbəb olmuşdu. Xalkedonçuluq təiqətinin İsada həm ilahi, həm də insan təbiəti birləşməsi inamı, onu Ortodoks Xristianlığın bir hissəsi etmişdir.[157][158][159][160]

V əsrdə kilsə atası Papa I Leo Doğulma hadisəsindən öz teologiyasının açar elementi kimi istifadə etmişdir. Leo İsanın doğulması haqqında, on vaaz oxumuş və onlardan yeddisinin mətni dövrümüzə çatmışdır ki, 25 dekabr 451-ci il tarixli vaazında o, Hipostatik birlik xristoloji doktrinasını müdafiə edərək Xristosun iki təbiətli olduğunu göstərir.[161] Leo tez-tez öz Doğulma vaazlarından fərqli mövqe tutan təriqətlərə hücumlar üçün də istifadə edirdi. Beləcə Leo Doğulma hadisəsi ziyafətində İsanın doğulması və təbiəti ilə bağlı bidətçi mövqe tutan təriqətlər üçün sərhədlər yaradırdı.[146]

XIII əsrdə Müqəddəs Foma Akvinalı Doğulmanın xristoloji önəmi haqqında deyirdi: Bunu insana (dünyaya) və ya onun təbiətinə bağlamaq olar. Aquinas Doğulma hadisəsini “Summa Theologica” adlı əsərində səkkiz müstəqil məqalədə izah edir və həmin məqalələrin hər biri Doğulma hadisəsinin müxtəlif problemlərinə həsr edilib: “Doğulmaya insan təbiətindən üstün bir şey kimi yanaşmaq mümkündürmü?”, “Keçici Doğulma hadisəsi Xristosun xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirə bilərdimi?”, “Xeyir-dua almış bakirə Məryəmi Xristosun anası adlandırmaq olarmı?”, “Xeyir-dua almış bakirə Məryəmi Tanrının anası adlandırmaq olarmı?”, “Xristosun iki övladlığı olubmu?” və sair.[162] Bu məsələləri şərh etmək üçün Akvinalı insanı doğulmuş insan və onda vücud tapmış təbiət olmaqla iki hissəyə ayırır.[163] Beləcə Akvinalı Hipostatik birlik tərəfindən İsanın iki təbiətinin olmasıyla bağlı söylənmiş fikri izah edərək onlardan birini atası Tanrıdan, digərini isə anası Məryəmdən aldığını bildirir. Bu yanaşma Mariologiyada Məryəmin “Theotokos” adı alması məsələsində də istifadə olunaraq onun “Tanrının Anası” olduğu bildirilir.[163]

Reformasiya dövründə, Jan Kalvin qeyd edirdi ki, İsa yalnız bakirədən doğulduğuna görə “Tanrı yenidən vücud qazandı” (Deus manifestatus in carne) şəklində təqdis edilməmişdi, lakin bu doğulmada Müqəddəs Ruh da iştirak etmişdi. Beləcə Kalvin inanırdı ki, İsa doğuluş zamanı əsl günahdan təmizlənmişdir və onun nəsli Adəmin qüsurlu və doğuluşdan günahkar olan nəslindən fərqli olaraq, qüsursuz və günahsızdır.[164]

Xristianlığa təsiri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bayramlar və liturgiya elementləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kembric, İngiltərədə Doğulma səhnəsi.

I – II əsrlərdə qeyd edilən “Hökmdarlar günü” (Sunday – Bazar günü) erkən xristian mərasimi idi və bəzi teoloji mövzuları əhatə edirdi. II əsrdə İsanın dirilməsi Pasxa kimi ayrıca bayram şəklində qeyd olunmağa başlandı, həmin əsrdən də 6 yanvarda Epifaninin Şərq Kilsələri tərəfindən qeyd olunmasının əsası qoyuldu.[165] 6 yanvarda Maqlar mərasiminin qeyd edilməsi, xristianlıqdan əvvəl qədim Misirdə 5 yanvarda qeyd edilən Nil bayramı ilə əlaqələndirilsə də, bu mövqeni sübut edən tarixi mənbələr yoxdur.[166] Sonradan Milad bayramına çevrilmiş Doğulma mərasimləri isə IV əsrdən Qərb kilsələri tərəfindən xüsusilə, Roma və Şimali Afrika ərazisində qeyd edilməyə başlanmışdır. Lakin bu bayramın ilk dəfə harada və nə vaxt qeyd edilməsi dəqiq məlum deyil.[167]

Romalı Hippolit (170–236) III əsrdə yazdığı əsərində İsanın 25 mart Yaz ekinoksu ərəfəsində yaradıldığını və doqquz ay sonra, yəni 25 dekabrda doğulduğunu bildirir.[168] IV əsrin ortalarında Şərq Kilsələri Qərbdəki kimi, İsanın doğulması və Vəftizini eyni gündə - 6 yanvarda, Doğulma mərasimini isə 25 dekabrda (ola bilsin ki, Qış bayramından təsirlənib) qeyd edirdilər, buna görə də IV əsrin II yarısında hər iki kilsənin bayram təqvimləri üst-üstə düşürdü.[169] İsanın Vəftizi mərasiminin 6 yanvarda qeyd edilməsi ənənəsi II əsrdə İsgəndəriyyəli Klementdən gəlsə də, 361-ci ildə Mürtəd Yulianın 6 yanvarda həmin mərasimi qeyd etməsinə kimi, onun haqqında mənbələrdə heç bir məlumat yoxdur.[169]

354-cü ildə Romada tamamlanmış Xronoqrafiya əlyazmasında Doğulma mərasiminin qeyd edilməsinə dair ilk qeydlər vardır. 25 dekabrda Antioksda Yohannes Xrisostomos tərəfindən oxunmuş vaazda mərasimin on gün davam edəcəyi bildirilir.[170] 385-ci ildə İsanın doğulması Vəftizindən ayrı şəkildə 25 dekabrda Konstantinopol, Nissa və Amaseyada qeyd edilməyə başladı.[169] 386 – cı ildə Nissalı Qriqori tərəfindən oxunmuş vaazda, Müqəddəs Stefanın şəhidliyinin Doğulmadan bir gün sonra qeyd edilməsi xüsusilə vurğulanır. 390-cı ildən İconium da həmin gündə qeyd edilməyə başlandı.[169]

V əsrdə Papa I Leo Doğulma mərasiminin təsiri ilə ilk “İnkarnasiyanın sirri” mərasimini qeyd etdi. Leo Doğulma haqqında on vaaz oxumuş və onlardan yeddisinin mətni dövrümüzə çatmışdır ki, 25 dekabr 451 – ci il tarixli vaazında o, mərasimin önəmini vurğulayır.[161] Bundan sonra Papa III Sikst Gecəyarısı Messasını keçirməyə başlamışdır.[171] VI əsrdə İmperator Yustinian Miladı rəsmi bayram elan etmişdir.[172]

XIV – XV əsrlərdə İsanın doğulmasının teoloji önəmi, Jan Gerson kimi fiqurlar tərəfindən oxunmuş vaazlarla Körpə İsanı sevməyin önəmi ilə birləşdirildi. Gerson öz vaazlarında İsanın doğulması zamanı ona bəxş edilmiş və insanlığın xilasına səbəb olmuş təbiəti sevməyin önəmini vurğulayırdı.[173]

XX əsrin əvvlərindən Milad xristianlığın, o cümlədən Qərb mədəniyyətinin dəyərlərindən birinə çevrilmiş, hətta ABŞ kimi rəsmən dini dövlət olmayan ölkələrdə də qeyd edilməsinə başlanmışdır. XXI əsrdən isə Milad hətta bir çox qeyri-xristian ölkələrində də qeyd edilməkdədir.[174]

İsaya baxışın dəyişməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vilyam Adolf Buqro - Bakirə zanbaqlar arasında, 1899. Əsərdə qucağında insanlara xeyir-dua verən sevimli simaya malik körpə İsanı tutmuş Məryəm təsvir edilmişdir.

Erkən xristianlar İsanı “Lord” - “Hakim” kimi qəbul edirdilər və “Kyrios” sözü Əhdi-Cədiddə ona istinadən 700 dəfə işlədilir.[175] Əhdi-Ətiqdə hər şeyə qadir Tanrıyla bağlantı yaratmaq üçün, Septuaginta Bibliyada da İsaya xitabən “Kyrios” sözü işlədilir.[175] “Kyrios” sözündən istifadə və İsanın lordluğunun (hakimliyinin və zadəganlığının) təsdiqi Pavelin məktubları üçün də xarakterikdir, lakin Müqəddəs Pavel bu mövzunu izah edərək daha da genişləndirir.[175]

Pavelin məktublarında erkən xristianların “Kyrios” təsvirindən fərqli obraz yaradılır və bu zaman yalnız onun esxatoloji zəfərinə istinad edilmir, eyni zamanda, Tanrının şərəfləndirməsi səbəbiylə işıq saçan “ilahi təsviri” (yun. εἰκών eikōn) diqqət mərkəzinə gətirilir.[176] Bu təsvir bir neçə əsr ərzində xristianlar arasında hakim anlayışı formalaşdırmışdır. Digər adlardan fərqli olaraq “Kyrios” İsa və onu Məsih kimi qəbul edənlər arasında əlaqə yaradır: İsa həmin insanlara ürəyini təqdim edən və bir gün Böyük Məhkəmə qurulduqda onları mühafizə edəcək Lordu və Hakimi olur.[177]

“Kyrios” təsviri hakimlik xüsusiyyətləri ilə birləşərək İsanın bütün yaradılmışlar üzərində gücünün göstəricisi kimi qəbul edilir.[178][179] Daha sonra geriyə baxan Pavel, İsanın nəhayi hakimliyinin lap başlanğıcdan, vücuda gəlməmişdən və Doğulma hadisəsi zamanı, Tanrı simalı itaətkar obrazına istinadən yaradılmasını görmüşdür.[180] Bir müddət sonra Kanterburi Anselm, Klarivoks Bernard və başqalarının təsirləri ilə, İsanın “Kyrios” təsvirinə “İsanın həlim təsviri”nin əlavə edilməsinə başlandı və Fransiskan yanaşması bu təsvirin yaradılmasına təkan verdi.[179]

XIII əsrdə Fransiskanların həm doğulmasında həm də ölümündə təvazökarlığının xüsusi vurğulanması sayəsində İsanın həlim sifətinin əsas obraz kimi tanınmasının şahidi oluruq. Şəklini dəyişdirmədə Müqəddəs Assizli Fransisko tərəfindən Doğulma səhnəsi təsvir edilərkən İsanın daha yumşaq, eyni zamanda iradəli və parlaq obrazı yaradılır və Tanrının öz doğulması üçün çox təvazökür yol seçməsi vurğulanır.[11] Qara ölümün orta əsrlər Avropasını məhv etdiyi dövrdə Fransiskanlar və Dominikanlar ordenləri faciələrə baxmayaraq bu obrazın möhkəmləndirilməsinə sədaqətlə yardım etdilər.[12] Fransiskanların təbliğatının əsas elementlərindən biri İsanın doğulmasının yoxsulluğu və təvazökarlığı idi: “Tanrının təsviri İsanın təsviridir, ağır və cəzalandırıcı Tanrının yox, təvazökar və özünü insanlar üçün qurban verən Tanrının.” Qadir Tanrı qavramı bütün güclərdən kənar, insanların qəlbinə sevgi ilə hakim olan və acizcəsinə saman üzərində uzanmış və özünü insanlar üçün qurban verən şəkildə qəbul edilir.[13]

Beləcə XIII əsrdən İsanın təvazökar doğum mərasimlərinə onun əzablı çarmıxa çəkilməsi də əlavə olundu və sonrakı əsrlər ərzinə bu ənənələr böyük mədəni təsirə malik oldu.[13] Fransiskanlar hər iki hissi spektrumun sona çatmasını xüsusilə vurğulayırdılar. Bir tərəfdən Doğulma səhnəsi İsanın yumşaq təsviri ilə gücləndirilir, digər tərəfdən də Assizli Fransisko özü İsanın xaç üzərində iztirab çəkməsinə dərin bağlılıq göstərir. Fransiskan yanaşmasının ikili təbiəti, həm Doğulmanın sevincinə, həm də insanlıq uğrunda çarmıxa çəkilərək qurban edilməsinə əsaslanırdı və Fransiskan keşişləri səyahət edərək dünyanın dörd bir tərəfinə öz fikirlərini yayır, İsanın “Kyrios” təsvirini, sevimli, həlim və şəfqət dolu təsvirə çevirirdilər.[13] Bu ənənələr yalnız Avropa ilə sərhədlənməyərək, tezliklə Latın Amerikası, Filippinlər və Birləşmiş Ştatlara da yayıldı.[181][182]

Arxiyepiskop Rouan Vilyams qeyd edir ki, İsanın obrazının bu şəkildə dəyişdirilməsindən sonra, onun Maddona ilə birgə yumşaq obrazının və körpə rəsmlərinin yaradılmasına başlandı ki, bununla da insanların İsaya qarşı sevgisi daha da artdı, sanki, yaşayan İsa obrazı hiss edilməyə başlandı.[183][184]

İncəsənətdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Lukadakı ilahilər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Lukanın Doğulma mətninə dörd məşhur ilahi də daxildir: Benediktus və Maqnifikat birinci fəsildə, Qloria in Ekzelsis və Nunc dimittis ikinci fəsildə.[24] Bu “incil ilahiləri” hal-hazırda Xristian liturgiya ənənəsinin ayrılmaz hissəsidir.[185] Lukanın İncilinin paralel strukturunda Vəftizçi İohann və İsanın doğumu verilir və üç ilahi yer alır, Benediktus (Zaxariyanın nəğməsi), Nunc dimittis və Maqnifikat.[186]

Luka 1:46-55’dəki Maqnifikat ilahisində Məryəm haqqında danışılır. Bu ilahi səkkiz ən qədim xristian himnlərindən biri, ola bilsin ki, ən qədim Məryəm himnidir.[187] Luka 1:68-79’dəki Benediktus ilahisində Zəkəriyya haqqında, Luka 2:29-32’dəki Nunc dimittis ilahisində isə Simeon haqqında danışılır.[188] Ənənəvi Qloria in Ekzelsis Luka 2:14’dəki açılış xəttindən daha uzundur və Çobanların müjdələnməsi zamanı mələklər tərəfindən ifa edilməsinə inanıldığı üçün daha çox “Mələklərin nəğməsi” adlandırılır.[189]

Üç ilahi – Benediktus, Nunc Dimittis və Maqnifikat əgər Lukanın özü tərəfindən yazılmayıbsa, ola bilsin ki, onun köklərini Yerusəlimdəki erkən xristian liturgik mərasimlərdə axtarmaq lazımdır, lakin onların dəqiq mənşəyi naməlumdur.[190]

Təsviri sənət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İsanın doğulmasının ən erkən təsvirləri Romada katakombalarda və sarkofaqlarda aşkarlanmışdır. Qeyri-musəvi ziyaərtçilər və Maqlar bu təsvirlərin məşhur elementləri idi. Lakin İsanın doğulması səhnəsinin ayrılmaz elementləri olan təvazökarlıq çağırışı və güclülük, Maqların ziyarəti zamanı Məryəmi taxtda oturmuş təsvir edən bəzi zəngin romalılar arasında məşhurlaşa bilmədi.[191] XIV əsrdən Məryəmin təsviri dünyəvi təvazökarlıq və cənnəti cizgilərlə vurğulandı və təvazökar Madonna tabloları meydana gəldi.[192]

Müasir Doğulma təsvirlərində İsanın həyatı və Bakirənin həyatı birgə təsvir edilir. Doğulma ikonalarında da xilaskarlıq çağırışı xüsusilə vurğulanır: Tanrının sirli İnkarnasiyası xristianların xilasına çevrilir.[193]

Şərq Kilsəsi ikonalarında Məryəm himnləri üçün spesifik xüsusiyyətlər əks olunur.[194] Doğulma mövzusuna aid əksər şərq ikonalarında iki əsas element olur. Bunlardan birincisi İnkarnasiyanın sirrinin xristian inancının ısaslarından biri kimi təqdim edilməsi və İsanın ikili – ilahi və insan təbiətinə malik olmasıdır. İkincisi isə, İsanın təbii dünyəvi həyatı və onun nəticəsidir. Nissalı Müqəddəs Qriqoriyə görə, Şərq kilsəsinin Doğulma mərasimi İsanın yaradılmasının yox, yenidən doğulmasının qeyd edilməsi mahiyyətini daşıyır.[194]

Himn və tamaşalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Jingle Bells
ABŞ bəstəkarı Ceyms Pyerpont tərəfindən 1857-ci ildə bəstələnmiş "Jingle Bells" mahnısı ən məşhur Milad mahnılarından biridir.
Media kömək

I Əsrdə yəhudilər kimi, erkən xristianlar da dini mərasimlərdə musiqidən istifadə olunmasını rədd edirdilər və bunun əvəzinə kilsə musiqiçilərinin kapella adlandırdıqları dini nəğmələrdən istifadə edilirdi.

İlk Doğulma himnlərindən biri IV əsrdə Milanda Müqəddəs Ambrosi tərəfindən bəstələnmiş “Veni, Redemptor Gentium”dur. V Əsrin əvvəllərində ispan şairi Prudentius “Atanın ürəyindən” şerini yazmış və doqquzuncu bənddə Doğulma hadisəsinə toxunaraq onu yaradıcı kimi təqdim edir. V əsrdə qall şairi Seli Seduli “Günəşin yüksəldiyi torpaqlardan” şerini yazmış və İsanın doğulmasının təvazökarlığını təsvir etmişdi.[191] Səkkiz ənqədim xristian himnindən biri olan və güman ki, erkən Məryəm himnlərindən olan Maqnifikatda Məryəmin Cəbrayıl tərəfindən müjdələnməsindən bəhs olunur.[187][188]

Melodist Müqəddəs Romanus bir gecə yuxuda bakirə Məryəmi Doğulma gecəsindən bir gün əvvəl görmüş və ilk himni “Doğulma”nı bəstələmişdir və bundan sonra himnlərin bəstələnməsinə davam edən Müqəddəs Romanus ömrünün sonuna kimi təxminən bir neçə yüz himn yazmışdır.[195]

VII əsrdə, Müqəddəs Sofroniusdan başlayaraq, Doğulma tamaşaları Bizans kilsə ayinlərinin bir hissəsi olmuşdur.[196] XIII əsrdə Fransiskanlar doğma dillərdə Milad mahnıları oxumaq ənənəsini daha da möhkəmləndirirlər.[197]

Milad dini musiqiləri İsanın həyatı, xüsusilə Doğulmasından bəhs edən musiqilərdir. Bu cür dini musiqilər yarım-liturgik mətnlər və xalq musiqisi əsasında yaradılırdı. Milad musiqiləri İsanın doğulmasının mədəni nişanlarından biri kimi qəbul edilir.[198]

XVII əsrdə kilsə musiqisinin opera musiqisinə bənzədilməsindən sonra yaradılmış Doğulma tamaşaları Bibliya məlumatlarına az istinad edir. Lakin bu, yeni musiqi əsərlərinin yaradılmasına səbəb oldu, belə ki, 1660 – cı ildə Henrix Şuts “Milad əhvalatı”, XVII əsrdə isə Bax “Milad oratoriyası”nı yazdı.[198]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ "biblical literature." Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica, 2011. Web. 11 Fevral 2013. [1] Arxivləşdirilib 2015-04-26 at the Wayback Machine.
  2. ↑ 1 2 The Gospel of Matthew by Daniel J. Harrington 1991 ISBN 0-8146-5803-2 p. 47
  3. ↑ 1 2 3 Vermes, Géza. The Nativity: History and Legend. Penguin Books Ltd. 2006-11-02. səh. 64. ISBN 0-14-102446-1.
  4. ↑ 1 2 3 4 5 Sanders, E. P. The historical figure of Jesus. Penguin, 1993. Sanders discusses both birth narratives in detail, contrasts them, and judges them not historical on pp. 85–88.
  5. ↑ 1 2 3 4 Jeremy Corley New Perspectives on the Nativity Continuum International Publishing Group, 2009 p. 22.
  6. ↑ 1 2 Interpreting Gospel Narratives: Scenes, People, and Theology by Timothy Wiarda 2010 ISBN 0-8054-4843-8 pp. 75–78
  7. ↑ 1 2 Jesus, the Christ: Contemporary Perspectives by Brennan R. Hill 2004 ISBN 1-58595-303-2 p. 89
  8. ↑ 1 2 The Gospel of Luke by Timothy Johnson 1992 ISBN 0-8146-5805-9 p. 72
  9. ↑ 1 2 Recovering Jesus: the witness of the New Testament Thomas R. Yoder Neufeld 2007 ISBN 1-58743-202-1 p. 111
  10. ↑ 1 2 Mark D. Roberts Can We Trust the Gospels?: Investigating the Reliability of Matthew, Mark, Luke and John Good News Publishers, 2007 p. 102
  11. ↑ 1 2 The image of St Francis by Rosalind B. Brooke 2006 ISBN 0-521-78291-0 pp. 183–184
  12. ↑ 1 2 The tradition of Catholic prayer by Christian Raab, Harry Hagan, St. Meinrad Archabbey 2007 ISBN 0-8146-3184-3 pp. 86–87
  13. ↑ 1 2 3 4 The vitality of the Christian tradition by George Finger Thomas 1944 ISBN 0-8369-2378-2 pp. 110–112
  14. ↑ Mercer dictionary of the Bible by Watson E. Mills, Roger Aubrey Bullard 1998 ISBN 0-86554-373-9 p. 556
  15. ↑ Jesus and the Gospels by Clive Marsh, Steve Moyise 2006 ISBN 0-567-04073-9 p. 37
  16. ↑ The Gospel according to Matthew by Leon Morris ISBN 0-85111-338-9 p. 26
  17. ↑ Mark 1:9; John 7:41-42,52
  18. ↑ John 6:42
  19. ↑ A Dictionary of Biblical Tradition in English Literature by David L. Jeffrey 1993 ISBN 0-8028-3634-8 pp. 538–540
  20. ↑ Steven L. Cox, Kendell H Easley, 2007 Harmony of the Gospels ISBN 0-8054-9444-8 pp. 30–37
  21. ↑ Who's Who in the New Testament by Ronald Brownrigg, Canon Brownrigg 2001 ISBN 0-415-26036-1 pp. 96–100
  22. ↑ The Birth of Jesus According to the Gospels by Joseph F. Kelly 2008 ISBN pp. 41–49
  23. ↑ 1 2 3 The people's New Testament commentary by M. Eugene Boring, Fred B. Craddock 2004 ISBN 0-664-22754-6 p. 177
  24. ↑ 1 2 3 An Introduction to the Bible by Robert Kugler, Patrick Hartin ISBN 0-8028-4636-X p. 394
  25. ↑ Luke by Robert A. Stein, Robert H. Stein 1993 ISBN 0-8054-0124-5 p. 103
  26. ↑ Recovering Jesus Thomas R. Yoder Neufeld 2007 ISBN 1-58743-202-1 pp. 113–114
  27. ↑ Luke 1:31-38.
  28. ↑ Luke 2:1-7.
  29. ↑ Luke 2:10-14.
  30. ↑ Luke 2:16-20.
  31. ↑ Luke 2:22.
  32. ↑ Luke 2:39.
  33. ↑ 1 2 3 Bible explorer's guide by John Phillips 2002 ISBN 0-8254-3483-1 p. 147
  34. ↑ 1 2 3 4 Matthew by Thomas G. Long 1997 ISBN 0-664-25257-5 pp. 14–15
  35. ↑ 1 2 The Gospel of Matthew by Rudolf Schnackenburg 2002 ISBN 0-8028-4438-3 p. 9
  36. ↑ Matthew 1:19-20
  37. ↑ Matthew by Charles H. Talbert 2010 ISBN 0-8010-3192-3 p. 29
  38. ↑ 1 2 All the Doctrines of the Bible by Herbert Lockyer 1988 ISBN 0-310-28051-6 p. 159
  39. ↑ The Westminster theological wordbook of the Bible 2003 by Donald E. Gowan ISBN 0-664-22394-X p. 453
  40. ↑ Matthew by David L. Turner 2008 ISBN 0-8010-2684-9 p. 68
  41. ↑ Brown, Raymond Edward. An Adult Christ at Christmas: Essays on the Three Biblical Christmas Stories. Collegeville, Minn.: Liturgical Press. 1988. səh. 11. ISBN 0-8146-0997-X.
  42. ↑ Freedman, David; Myers, Allen C.; Beck, Astrid B. Eerdman's Dictionary of the Bible. Grand Rapids, MI.: Eerdmans. 2000. səh. 844. ISBN 0-8028-2400-5.
  43. ↑ Matthew 2:1-4.
  44. ↑ Ulrich, Theology of the Gospel of Matthew, p. 27
  45. ↑ Micah 5:2-4
  46. ↑ The New Testament by Bart D. Ehrman 1999 ISBN 0-19-512639-4 p. 109
  47. ↑ Matthew 2:23.
  48. ↑ 1 2 3 4 Encyclopedia of theology: a concise Sacramentum mundi by Karl Rahner 2004 ISBN 0-86012-006-6 p. 731
  49. ↑ 1 2 3 4 The New Interpreter's Dictionary of the Bible: Volume 3 Abingdon Press, 2008. pp. 42, 269-70.
  50. ↑ Bruce M. Metzger, Michael D. Coogan, The Oxford Guide to People & Places of the Bible. Oxford University Press US, 2004. p. 137
  51. ↑ Cloud, David. "Fifty years of anglican liberalism". Way of Life Literature. Fundamental Baptist Information Service, P.O. Box 610368, Port Huron, MI 48061, 866-295-4143, [email protected]. August 7, 2003. March 21, 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-01-30. In 1997, a survey found that 31% of Anglican vicars in England did not believe in the virgin birth (Alliance Life, March 12, 1997).
  52. ↑ The Origins of the Gospel According to St. Matthew by George Dunbar Kilpatrick 2007 ISBN 0-86516-667-6 p. 54
  53. ↑ The Gospel according to Luke by Michael Patella 2005 ISBN 0-8146-2862-1 pp. 9–10
  54. ↑ Lord Jesus Christ by Larry W. Hurtado 2005 ISBN 0-8028-3167-2 p. 322
  55. ↑ A Dictionary of Christ and the Gospels: Volume II by James Hastings 2004 ISBN 1-4102-1788-4 p. 805
  56. ↑ Recovering Jesus: the witness of the New Testament Thomas R. Yoder Neufeld 2007 ISBN 1-58743-202-1 pp. 116–123
  57. ↑ Daniel J. Harrington 1991 The Gospel of Matthew ISBN 0-8146-5803-2 pp. 45–49
  58. ↑ The International Standard Bible Encyclopedia by Geoffrey W. Bromiley 1988 ISBN 0-8028-3785-9 p. 685
  59. ↑ John Bernard Orchard, 1983 Synopsis of the Four GospelsISBN 0-567-09331-X pp. 4–12
  60. ↑ The horizontal line synopsis of the Gospels by Reuben J. Swanson 1984 ISBN 0-87808-744-3 page xix
  61. ↑ Gospel Parallels by Burton H. Throckmorton 1992 ISBN 0-8407-7484-2 pp. 2–7
  62. ↑ 1 2 Steven L. Cox, Kendell H Easley, 2007 Harmony of the Gospels ISBN 0-8054-9444-8 pp. 289–290
  63. ↑ 1 2 Jeffrey A. Gibbs, 2006 Concordia Commentary: Matthew 1:1–11:1 ISBN 0-7586-0318-5
  64. ↑ Brown, Raymond Edward. The Birth of the Messiah: A Commentary on the Infancy Narratives in the Gospels of Matthew and Luke (The Anchor Yale Bible Reference Library). Yale University Press. 1999-05-18. səh. 36. ISBN 0-300-14008-8.
  65. ↑ John Dominic Crossan; Richard J. Watts. Who Is Jesus?: Answers to Your Questions About the Historical Jesus. Louisville, Ky.: Westminster John Knox Press. 1999. 11–12. ISBN 0-664-25842-5.
  66. ↑ Robert W. Funk and the Jesus Seminar. The acts of Jesus: the search for the authentic deeds of Jesus. HarperSanFrancisco. 1998. "Birth & Infancy Stories" pp. 497–526.
  67. ↑ Wright, Tom. Luke for Everyone. London: Westminster John Knox Press. 2004. səh. 39. ISBN 0-664-22784-8.
  68. ↑ Vermes, Géza. The Nativity: History and Legend. Penguin Books Ltd. 2006-11-02. səh. 22. ISBN 0-14-102446-1.
  69. ↑ Sanders, Ed Parish. The Historical Figure of Jesus. London: Allen Lane. 1993. səh. 85. ISBN 0-7139-9059-7.
  70. ↑ Hurtado, Larry W. Lord Jesus Christ: Devotion to Jesus in Earliest Christianity. Grand Rapids, Mich.: W.B. Eerdmans. 2003. 319–320. ISBN 0-8028-6070-2.
  71. ↑ The birth of the Messiah by Raymond Brown 1993 ISBN 0-385-47202-1 p. 513
  72. ↑ Oshri, Aviram. "Where was Jesus Born?". Archaeology. Archaeological Institute of America. 58 (6). November/December 2005. 28 December 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 November 2012.
  73. ↑ Chilton, Bruce, Recovering Jesus' Mamzerut // Charlesworth, James H. (redaktor), Jesus and Archaeology, William B. Eerdmans Publishing Company, 2006, 95–96, ISBN 9780802848802, 2022-08-28 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2013-02-20
  74. ↑ Handbook for the Study of the Historical Jesus edited by Tom Holmen and Stanley E. Porter (Jan 12, 2011) ISBN 9004163727 pages 3411-3412
  75. ↑ "most recent biographies of Herod the Great deny it entirely." Paul L. Maier, "Herod and the Infants of Bethlehem", in Chronos, Kairos, Christos II, Mercer University Press (1998), p. 170
  76. ↑ Josephus and the New Testament by Steve Mason 2003 ISBN 1-56563-795-X p. 160
  77. ↑ The Gospel of Matthew by R. T. France 2007 ISBN 0-8028-2501-X pp. 43 and 83
  78. ↑ Paul L. Maier, Herod and the Infants of Bethlehem in "Chronos, Kairos, Christos 2" by Ray Summers, Jerry Vardaman ISBN 0-86554-582-0 pp. 169–179
  79. ↑ Jesus & the Rise of Early Christianity: A History of New Testament Times by Paul Barnett 2002 ISBN 0-8308-2699-8 p. 85
  80. ↑ Jesus and the Gospels: An Introduction and Survey by Craig L. Blomberg 2009 ISBN 0-8054-4482-3 p. 244
  81. ↑ 1 2 3 Paul L. Maier "The Date of the Nativity and Chronology of Jesus" in Chronos, kairos, Christos: nativity and chronological studies by Jerry Vardaman, Edwin M. Yamauchi 1989 ISBN 0-931464-50-1 pp. 113–129
  82. ↑ New Testament History by Richard L. Niswonger 1992 ISBN 0-310-31201-9 pp. 121–124
  83. ↑ Raymond Brown, An Adult Christ at Christmas: Essays on the Three Biblical Christmas Stories Arxivləşdirilib 2021-12-27 at the Wayback Machine, (Liturgical Press, 1988), p. 17: "most critical scholars acknowledge a confusion and misdating on Luke's part."
    For example, Dunn, James Douglas Grant (2003), Jesus Remembered Arxivləşdirilib 2021-12-27 at the Wayback Machine, Eerdmans. p. 344. ISBN 0-8028-3931-2 Similarly, Erich S. Gruen, 'The expansion of the empire under Augustus', in The Cambridge ancient history Volume 10, p. 157.
    Geza Vermes, The Nativity, Penguin 2006, p. 96.
    W. D. Davies and E. P. Sanders, 'Jesus from the Jewish point of view', in The Cambridge History of Judaism ed William Horbury, vol 3: the Early Roman Period, 1984
    Anthony Harvey, A Companion to the New Testament (Cambridge University Press 2004), p. 221.
    John P. Meier, John P. Meier, A Marginal Jew: Rethinking the Historical Jesus]]. Doubleday, 1991, v. 1, p. 213.
    Raymond E. Brown The Birth of the Messiah: A Commentary on the Infancy Narratives in Matthew and Luke. London: G. Chapman, 1977, p. 554.
    A. N. Sherwin-White, pp. 166, 167.
  84. ↑ Archer, Gleason Leonard. Encyclopedia of Bible Difficulties. Grand Rapids, Mich.: Zondervan Pub. House. 1982. səh. 366. ISBN 0-310-43570-6.
  85. ↑ Frederick Fyvie Bruce, The New Testament Documents: Are They Reliable? (1943; republished Eerdman, 2003), pp. 87–88.
  86. ↑ Nikos Kokkinos, 1998, in Chronos, kairos, Christos 2 by Ray Summers, Jerry Vardaman ISBN 0-86554-582-0 pp. 121–126
  87. ↑ C.F. Evans, Tertullian's reference to Sentius Saturninus and the Lukan Census in the Journal of Theological Studies (1973) XXIV(1): 24-39
  88. ↑ The Life of Jesus of Nazareth by Rush Rhees 2007 ISBN 1-4068-3848-9 Section 54
  89. ↑ "New Testament History" by Richard L. Niswonger 1992 ISBN 0-310-31201-9 pp. 121–124
  90. ↑ Luke: an introduction and commentary by Leon Morris 1988 ISBN 0-8028-0419-5 p. 93
  91. ↑ Stories of Jesus' Birth by Edwin D. Freed 2004 ISBN 0-567-08046-3 pp. 136–137
  92. ↑ 1 2 The Cradle, the Cross, and the Crown: An Introduction to the New Testament by Andreas J. Köstenberger, L. Scott Kellum 2009 ISBN 978-0-8054-4365-3 p. 114
  93. ↑ Christianity and the Roman Empire: background texts by Ralph Martin Novak 2001 ISBN 1-56338-347-0 pp. 302–303
  94. ↑ Matthew 2:1.
  95. ↑ Luke 2:4.
  96. ↑ Virgin Birth of Chris by J Gresham Machen 1987 ISBN 0-227-67630-0 p. 193
  97. ↑ 1 2 3 Matthew by David L. Turner (Apr 15, 2008) ISBN 0801026849 page 98
  98. ↑ Brown, Raymond Edward. The Birth of the Messiah: A Commentary on the Infancy Narratives in Matthew and Luke. Garden City, N.Y.: Doubleday. 1977. səh. 401. ISBN 0-385-05907-8.
  99. ↑ Witherington, Ben. "No Inn in the Room: a Christmas Sermon on Lk 2.1-7". 2007-12-09. 2022-01-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-02-20.
  100. ↑ Taylor, Joan E. Christians and the Holy Places: The Myth of Jewish-Christian Origins. Oxford: Clarendon Press. 1993. 99–102. ISBN 0-19-814785-6.
  101. ↑ Protoevangelium Arxivləşdirilib 2019-06-05 at the Wayback Machine 18; Justin Martyr, Dialogue with Trypho; cf. Origen, Contra Celsum 1.2.
  102. ↑ Taylor, Joan E. Christians and the Holy Places: The Myth of Jewish-Christian Origins. Oxford: Clarendon Press. 1993. 99–100. ISBN 0-19-814785-6.
  103. ↑ Eerdmans Dictionary of the Bible 2000 ISBN 90-5356-503-5 p. 173
  104. ↑ The Everything Jesus Book by Jon Kennedy 2006 ISBN 1-59337-712-6 p. 20
  105. ↑ What You Need to Know about Islam and Muslims by George W. Braswell 2000 ISBN 0-8054-1829-6 p. 108
  106. ↑ Islam and the destiny of man by Gai Eaton 1986 ISBN 0-88706-163-X p. 108
  107. ↑ Quran: the final testament by Rashad Khalifa 2001 ISBN 1-881893-05-7 page
  108. ↑ 1 2 Helmut Köster, "Ancient Christian gospels: their history and development", Continuum International Publishing Group, (2004). pp. 307–308
  109. ↑ C. T. Ruddick, Jr. (1970) "Birth Narratives in Genesis and Luke" Novum Testamentum 12(4):343-348.
  110. ↑ Harris, Stephen L., Understanding the Bible. Palo Alto: Mayfield. 1985. "Luke" pp. 297–301
  111. ↑ "Jesus Christ." Cross, F. L., ed. The Oxford dictionary of the Christian church. New York: Oxford University Press. 2005
  112. ↑ 1 2 Harris, Stephen L., Understanding the Bible. Palo Alto: Mayfield. 1985. "Matthew" pp. 272–285
  113. ↑ Brown, Raymond Edward. The Birth of the Messiah: A Commentary on the Infancy Narratives in Matthew and Luke. Garden City, N.Y.: Doubleday. 1977. 104–121. ISBN 0-385-05907-8.
  114. ↑ 1 2 Ulrich Luz, The Theology of the Gospel of Matthew, ISBN 0-521-43576-5 p. 24/25
  115. ↑ Ulrich Luz, Theology of the Gospel of Matthew, ISBN 0-521-43576-5 p. 28
  116. ↑ 1 2 3 "and Muddiman, John, "The Oxford Bible Commentary", (Oxford University Press, 2001) p. 850". 2015-05-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-02-21.
  117. ↑ See Aland, op.cit., p. 3.
  118. ↑ 1 2 Brown, Raymond E.; Achtemeier, Paul J. (1978). Mary in the New Testament: A Collaborative Assessment by Protestant and Roman Catholic Scholars. Paulist Press. p. 92. ISBN 0-8091-2168-9.
  119. ↑ Matthew's Bible: the Old Testament text of the evangelist by M. J. J. Menken 2004 ISBN 90-429-1419-X p. 161
  120. ↑ Aland, Barbara; Aland, Kurt; Martini, Carlo M.; Karavidopoulos, Johannes; Metzger, Bruce M. Novum Testamentum Graece Et Latine—Greek/Latin New Testament. American Bible Society. 1983. səh. 5. ISBN 3-438-05401-9.
  121. ↑ Matthew's Bible: the Old Testament text of the evangelist by M. J. J. Menken 2004 ISBN 90-429-1419-X p. 164
  122. ↑ Menken, Maarten J. J. "The Sources of the Old Testament Quotation in Matthew 2:23" Journal of Biblical Literature120:3 (451-68), 467-8.
  123. ↑ Smith, Gary. The New American Commentary: Isaiah 1-33, Vol. 15A (New American Commentary). B&H Publishing Group. 2007-08-30. səh. 268. ISBN 0-8054-0115-6.
  124. ↑ Oxford Biblical Studies ONline: Nazoreans[ölü keçid]
  125. ↑ Ulrich Luz, the Theology of the Gospel of Matthew, Cambridge University Press, ISBN 0-521-43576-5 p. 18
  126. ↑ 1 2 Church dogmatics, Volume 4, Part 1 by Karl Barth, Geoffrey William Bromiley, Thomas Forsyth Torrance 2004 ISBN 0-567-05129-3 pp. 256–259
  127. ↑ 1 2 An introduction to the early history of Christian doctrine by James Franklin Bethune-Baker 2005 ISBN 1-4021-5770-3 p. 334
  128. ↑ 1 2 A History of the Christian Church by Williston Walker 2010 ISBN 1-4400-4446-5 pp. 65–66
  129. ↑ The International Standard Bible Encyclopedia by Geoffrey W. Bromiley 1988 ISBN 0-8028-3785-9 page
  130. ↑ An introductory dictionary of theology and religious studies by Orlando O. Espín, James B. Nickoloff 2007 ISBN 0-8146-5856-3 p. 238
  131. ↑ Mercer dictionary of the Bible by Watson E. Mills, Roger Aubrey Bullard 1998 ISBN 0-86554-373-9 p. 712
  132. ↑ Basic Theology: by Charles Caldwell Ryrie 1999 ISBN 0-8024-2734-0 p. 275
  133. ↑ 1 2 3 Systematic Theology, Volume 2 by Wolfhart Pannenberg 2004 0567084663 ISBN pp. 297–303
  134. ↑ An exposition of the epistle of Saint Paul to the Philippians by Jean Daille 1995 ISBN 0-8028-2511-7 pp. 194–195
  135. ↑ Christ in Christian Tradition: From the Apostolic Age to Chalcedon by Aloys Grillmeier, John Bowden 1975 ISBN 0-664-22301-X pp. 15–19
  136. ↑ The Witness of Jesus, Paul and John: An Exploration in Biblical Theology by Larry R. Helyer 2008 ISBN 0-8308-2888-5 p. 282
  137. ↑ Encyclopedia of theology: a concise Sacramentum mundi by Karl Rahner 2004 ISBN 0-86012-006-6 pp. 474 and 1434
  138. ↑ Burke, Raymond L.; et al. (2008). Mariology: A Guide for Priests, Deacons, Seminarians, and Consecrated Persons ISBN 978-1-57918-355-4 pp. 613–614
  139. ↑ The Early Christian World, Volumes 1-2 by Philip Francis Esler 2004 ISBN 0-415-33312-1 p. 452
  140. ↑ Handbook to life in the medieval world, Volume 1 by Madeleine Pelner Cosman, Linda Gale Jones 2008 ISBN 0-8160-4887-8 p. 329
  141. ↑ 1 2 Orthodox readings of Augustine by George E. Demacopoulos, Aristotle Papanikolaou 2008 ISBN 0-88141-327-5 pp. 92–96
  142. ↑ 1Corinthians 15:22
  143. ↑ The theology of John Calvin by Charles Partee 2008 ISBN 0-664-23119-5 p. 159
  144. ↑ Theology of the New Testament by Georg Strecker 2000 ISBN 0-664-22336-2 pp. 401–403
  145. ↑ Matthew by Grant R. Osborne 2010 ISBN 0-310-32370-3 lxxix
  146. ↑ 1 2 Toward the origins of Christmas by Susan K. Roll 1995 ISBN 90-390-0531-1 pp. 208–211
  147. ↑ McGrath, Alister E., Christian theology: an introduction, Malden, Mass.: Blackwell, 2007, səh. 282, ISBN 1-4051-5360-1
  148. ↑ Ehrman, Bart D., The Orthodox corruption of scripture: the effect of early Christological controversies on the text of the New Testament, New York: Oxford University Press, 1993, ISBN 978-0-19-510279-6
  149. ↑ Mary and the Saints by James P. Campbell 2005 0829417257 pp. 17–20
  150. ↑ Matthew 1-13 by Manlio Simonetti 2001 ISBN 0-8308-1486-8 p. 17
  151. ↑ Matthew 1-2/ Luke 1-2 by Louise Perrotta 2004 ISBN 0-8294-1541-6 p. 19
  152. ↑ 1 2 Matthew's Emmanuel by David D. Kupp 1997 ISBN 0-521-57007-7 pp. 220–224
  153. ↑ Who do you say that I am?: essays on Christology by Jack Dean Kingsbury, Mark Allan Powell, David R. Bauer 1999 ISBN 0-664-25752-6 p. 17
  154. ↑ The theology of the Gospel of Matthew by Ulrich Luz 1995 ISBN 0-521-43576-5 p. 31
  155. ↑ Nicene and Post-Nicene Fathers, 2nd series, Vol XIV p. 207, translated edition by H.R. Percival. http://www.fordham.edu/halsall/basis/ephesus.html Arxivləşdirilib 2000-08-16 at the Wayback Machine
  156. ↑ The Seven Ecumenical Councils of the Undivided Church, trans H. R. Percival, in Nicene and Post-Nicene Fathers, 2nd Series, ed. P. Schaff and H. Wace, (repr. Grand Rapids MI: Wm. B. Eerdmans, 1955), XIV, pp. 192–242
  157. ↑ The acts of the Council of Chalcedon by Council of Chalcedon, Richard Price, Michael Gaddis 2006 ISBN 0-85323-039-0 pp. 1–5
  158. ↑ The creed: the apostolic faith in contemporary theology by Berard L. Marthaler 2007 ISBN 0-89622-537-2 p. 114
  159. ↑ Essential theological terms by Justo L. González 2005 ISBN 0-664-22810-0 p. 120
  160. ↑ Doctrine and practice in the early church by Stuart George Hall 1992 ISBN 0-8028-0629-5 pp. 211–218
  161. ↑ 1 2 Leo the Great by Pope Leo I, Bronwen Neil 2009 ISBN 0-415-39480-5 pp. 61–62
  162. ↑ Summa Theologica, Volume 4 (Part III, First Section) bySt Thomas Aquinas 207 Cosimo Classics ISBN 1-60206-560-8 pp. 2197–2211
  163. ↑ 1 2 Aquinas on doctrine: a critical introduction by Thomas Gerard Weinandy, John Yocum 2004 ISBN 0-567-08411-6 p. 98
  164. ↑ Calvin's Catholic Christology by E. David Willis 1966 Published by E.J. Brill, Netherlands, p. 83
  165. ↑ An introductory dictionary of theology and religious studies by Orlando O. Espín, James B. Nickoloff 2007 ISBN 0-8146-5856-3 p. 237
  166. ↑ The journey of the Magi: meanings in history of a Christian story by Richard C. Trexler 1997 ISBN 0-691-01126-5 p. 9
  167. ↑ Christian worship in Reformed Churches past and present by Lukas Vischer 2002 ISBN 0-8028-0520-5 pp. 400–401
  168. ↑ Mills, Watson E. Mercer Dictionary of the Bible. Mercer University Press. 1990. səh. 142. ISBN 0-86554-373-9. 2022-06-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 fevral, 2013.
  169. ↑ 1 2 3 4 Aspects of the liturgical year in Cappadocia (325-430) by Jill Burnett Comings 2005 ISBN 0-8204-7464-9 pp. 61–71
  170. ↑ Faith & philosophy of Christianity by Maya George 2009 ISBN 81-7835-720-8 p. 287
  171. ↑ Sacred Christmas Music by Ronald M. Clancy 2008 ISBN 1-4027-5811-1 pp. 15–19
  172. ↑ The Feast of Christmas by Joseph F. Kelly 2010 ISBN 0-8146-3325-0 pp. 331–391
  173. ↑ Pastor and laity in the theology of Jean Gerson by Dorothy Catherine Brown 1987 ISBN 0-521-33029-7 p. 32
  174. ↑ The Feast of Christmas by Joseph F. Kelly 2010 ISBN 0-8146-3325-0 pp. 112–114
  175. ↑ 1 2 3 Mercer dictionary of the Bible by Watson E. Mills, Roger Aubrey Bullard 1998 ISBN 0-86554-373-9 pp. 520–525
  176. ↑ Lord Jesus Christ: Devotion to Jesus in Earliest Christianity by Larry W. Hurtado 2005 ISBN 0-8028-3167-2 pp. 113 and 179
  177. ↑ II Corinthians: a commentary by Frank J. Matera 2003 ISBN 0-664-22117-3 pp. 11–13
  178. ↑ Philippians 2:10
  179. ↑ 1 2 Christology: Biblical And Historical by Mini S. Johnson, 2005 ISBN 81-8324-007-0 pp. 74–76
  180. ↑ Christology: Biblical And Historical by Mini S. Johnson ISBN p. 211
  181. ↑ La vida sacra: contemporary Hispanic sacramental theology by James L. Empereur, Eduardo Fernández 2006 ISBN 0-7425-5157-1 pp. 3–5
  182. ↑ Philippines by Lily Rose R. Tope, Detch P. Nonan-Mercado 2005 ISBN 0-7614-1475-4 p. 109
  183. ↑ Christology: Key Readings in Christian Thought by Jeff Astley, David Brown, Ann Loades 2009 ISBN 0-664-23269-8 p. 106
  184. ↑ Williams, Rowan Ponder these things 2002 ISBN 1-85311-362-X p. 7
  185. ↑ Mercer dictionary of the Bible by Watson E. Mills, Roger Aubrey Bullard 1998 ISBN 0-86554-373-9 p. 396
  186. ↑ Sanctity of time and space in tradition and modernity by Alberdina Houtman, Marcel Poorthuis, Joshua Schwartz 1998 ISBN 90-04-11233-2 pp. 61–62
  187. ↑ 1 2 The History and Use of Hymns and Hymn-Tunes by David R Breed 2009 ISBN 1-110-47186-6 p. 17
  188. ↑ 1 2 Favourite Hymns by Marjorie Reeves 2006 ISBN 0-8264-8097-7 pp. 3–5
  189. ↑ All the music of the Bible by Herbert Lockyer 2004 ISBN 1-56563-531-0 p. 120
  190. ↑ Music of the Middle Ages, Volume 1 by Giulio Cattin, F. Alberto Gallo 1985 ISBN 0-521-28489-9 p. 2
  191. ↑ 1 2 The Feast of Christmas by Joseph F. Kelly 2010 ISBN 0-8146-3325-0 pp. 22–31
  192. ↑ Renaissance art: a topical dictionary by Irene Earls 1987 ISBN 0-313-24658-0 p. 174
  193. ↑ The mystical language of icons by Solrunn Nes 2005 ISBN 0-8028-2916-3 p. 43
  194. ↑ 1 2 The meaning of icons by Leonide Ouspensky, Vladimir Lossky 1999 ISBN 0-913836-77-X p. 157
  195. ↑ Church Fathers and Teachers: From Saint Leo the Great to Peter Lombard by Pope Benedict XVI 2010 ISBN 1-58617-317-0 p. 32
  196. ↑ Wellesz, Egon. "The Nativity Drama of the Byzantine Church". Journal of Roman Studies. Society for the Promotion of Roman Studies. 37. 1947: 145–151. doi:10.2307/298465. JSTOR 298465.
  197. ↑ Miles, Clement, Christmas customs and traditions, Dover 1976, ISBN 0-486-23354-5, pp. 31–37
  198. ↑ 1 2 Jesus in history, thought, and culture: an encyclopedia, Volume 1 by James Leslie Houlden 2003 ISBN 1-57607-856-6 pp. 631–635

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Albright, W.F. and C.S. Mann. "Matthew." The Anchor Bible Series. New York: Doubleday & Company, 1971.
  • Brown, Raymond E. The Birth of the Messiah: A Commentary on the Infancy Narratives in Matthew and Luke. London: G. Chapman, 1977.
  • Calkins, Robert G. Illuminated Books of the Middle Ages. Ithaca, New York: Cornell University Press, 1983.
  • Carter, Warren. Matthew and Empire. Harrisburg: Trinity Press International, 2001.
  • France, R.T. The Gospel According to Matthew: an Introduction and Commentary. Leicester: Inter-Varsity, 1985.
  • Gundry, Robert H. Matthew a Commentary on his Literary and Theological Art. Grand Rapids: William B. Eerdmans Publishing Company, 1982.
  • Gundry, Robert H. "Salvation in Matthew." Society of Biblical Literature - 2000 Seminar Papers. Atlanta: Society of Biblical Literature, 2000.
  • Hill, David. The Gospel of Matthew. Grand Rapids: Eerdmans, 1981
  • Jones, Alexander. The Gospel According to St. Matthew. London: Geoffrey Chapman, 1965.
  • Levine, Amy-Jill. "Matthew." Women's Bible Commentary. Carol A. Newsom and Sharon H. Ringe, eds. Louisville: Westminster John Knox Press, 1998.
  • Schaberg, Jane. Illegitimacy of Jesus: A Feminist Theological Interpretation of the Infancy Narratives (Biblical Seminar Series, No 28) Sheffield Academic Press (March 1995) ISBN 1-85075-533-7
  • Schweizer, Eduard. The Good News According to Matthew. Atlanta: John Knox Press, 1975
  • Vermes, Geza "The Nativity: History and Legend". Penguin (2006) ISBN 0-14-102446-1

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]