Dinamo əməliyyatı

Dinamo əməliyyatı (ing. Operation Dynamo), Dünkerk əməliyyatı,[10] Dünkerk möcuzəsi (ing. Miracle of Dunkirk),[11] və ya Dünkerk təxliyəsi[12] (ing. Dunkirk evacuation) — İkinci Dünya müharibəsi dövründə Fransa hərbi kampaniyası zamanı Dünkerk döyüşündən sonra Almaniya hərbi qüvvələri tərəfindən Dünkerk şəhəri yaxınlığında mühasirəyə alınmış ingilis, fransız və Belçika hərbi birliklərinin dəniz yolu ilə təxliyə əməliyyatı. Evakuasiya əməliyyatı 26 may — 4 iyun 1940-cı il may ayının 26-dan iyun ayının 4-ə qədər davam etmişdir. Altı həftəlik Fransa döyüşləri zamanı çox sayda Belçika, İngiltərə və Fransa hərbi bölmələri Almaniya qoşunlarının mühasirəsinə düşdükdən sonra əməliyyatın başlanılması qərara alındı. Britaniya İmperiyasının Baş naziri Vinston Çörçill İcmalar Palatasında çıxışında bunu "böyük bir hərbi fəlakət" adlandırdı və "İngiltərə ordusunun bütün özəyinin, əsasının və beyni"nin Dünkerkdə mühasirədə qaldığını və onun məhv olmaq ya da ələ keçirilmək təhlükəsi yaranığını söyləmişdi.[13] İyunun 4-də etdiyi "çimərliklərdə döyüşəcəyik" çıxışında Çörçill onların xilas edilməsini "qurtuluş möcüzəsi" olaraq qiymətləndirmişdi.[14]

Dinamo əməliyyatı
İkinci Dünya müharibəsi, Fransa kampaniyası, Dünkerk uğrunda döyüş
Müttəfiqlərin Dünkerki tərk etməsi
Müttəfiqlərin Dünkerki tərk etməsi
Tarix 26 may — 4 iyun 1940
Yeri Dünkerk, Fransa
Səbəbi Britaniya İmperiyası, Fransa və Belçika hərbi hissələrinin dəniz vasitəsilə xilası
Nəticəsi Müttəfiq ordusunun təxliyəsi (338,226 nəfər)
Ərazi dəyişikliyi Belçika
Münaqişə tərəfləri

 Böyük Britaniya
Kanada Kanada[1]
Britaniya Hindistanı[2]
 Fransa
 Fransa Qərbi Afrikası[3]
 Belçika[4]
Polşa Polşa[4]
Niderland Hollandiya[5]

 Almaniya

Komandan(lar)

 Böyük Britaniya Con Qort
 Böyük Britaniya Bertram Remzi
 Fransa Jan-Mari Şarl Abrial[6]

 Almaniya Gerd fon Rundştedt
 Almaniya Vilhelm fon Leyeb

İtkilər

2000 mindən artıq canlı qüvvə, 106[7][8] təyyarə, 224 ingilis, 60-a yaxın fransız gəmisi[9]

8200 canlı qüvvə, 140 təyyarə[9]

Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Nasist Almaniyası 1939-cu ilin sentyabrında Polşanı işğal etdikdən sonra Fransa və Böyük Britaniya İmperiyası Üçüncü Reyxə müharibə elan etdilər və onu iqtisadi blokadaya saldılar. Böyük Britaniya Ekspedisiya Qüvvələri (BEQ) Fransanın müdafiəsinə kömək üçün qitəyə göndərildi. Avropada baş verən Qəribə müharibədən sonra Almaniya Belçika və Hollandiyanı işğal etdi və 1940-cı il mayın 10-da Fransaya hücum etdi. Almanların üç tank korpusu Ardenlər üzərindən hücuma keçərək şimal-qərb istiqamətində La-Manşa doğru çıxdılar. Lord Con Qortun komandanlığı altındakı Britaniya Ekspedisiya Qüvvələrinin hissələri, 16-cı korpusun bir hissəsi olan Fransa hərbi birləşmələri və Belçika qoşunlarının qalıqları Dünkerk şəhərinin ərazisində sıxışıb qaldılar. 1940-cı il mayın 18-də Britaniya qüvvələrinin komandanı Lord Qort ilk dəfə müttəfiq qüvvələrin Britaniya adalarına evakuasiyası məsələsinə baxılmasını açıq şəkildə təklif etdi.

Mayın 23-də "A" Ordu Qrupunun komandanı general Gerd fon Rundştedt tərəfindən dayandırma əmri verildi. Adolf Hitler ertəsi gün bu əmri təsdiqlədi və Almaniya Ali Komandanlığının təsdiq əmrini cəbhəyə göndərdi. Əmr Fransa və Belçika ordularının evakuasiyası günü mayın 26-da ləğv edilənə qədər Lüftvaffedə qaldı. Bu müttəfiq qüvvələrə müdafiə işləri qurmağa və Dünkerk döyüşü üçün çox sayda əsgəri geri çəkməyə vaxt verdi. 28–31 may tarixlərində Lill mühasirəsində, Fransa Birinci Ordusunun qalan 40.000 əsgəri, üç zirehli diviziya da daxil olmaqla, yeddi Alman diviziyasına qarşı qəhrəmanlıqla müqavimət göstərdi.

Evakuasiyanın ilk günündə yalnız 7669 müttəfiq əsgəri təxliyə edildi, lakin səkkizinci günün sonunda 800-dən çox gəmidən ibarət tələsik yığılmış bir donanma ilə ümumilikdə 338,226 min nəfər xilas edildi. Təxliyə əməliyyatında Britaniya Kral Donanmasının 39, Kanada Kral Donanmasının 4,[1] ən azı üç Fransa Donanması hərbi gəmisi və müxtəlif mülki ticarət gəmiləri iştirak etmişdi. Təxliyə məqsədi üçün Müttəfiq komandanlığı dəniz və ticarət donanmalarının bütün mövcud gəmilərini səfərbər etmişdi. Bu əməliyyata 693 Britaniya və təxminən 250 Fransa gəmisi cəlb olunmuşdu.[9] Təxliyə zamanı Fransa 68.000 əsgərini itirdi və demək olar ki, bütün tanklarını, maşınlarını və hərbi avadanlığını sahildə qoymalı oldu. Çörçil iyunun 4-də ki, çıxışında ölkəyə səslənərək "bu qurtuluş əməliyyatına qələbə anlayışı verməmək üçün çox diqqətli olmalıyıq. Müharibələr təxliyələr ilə qazanılmaz" demişdi.[15]

Əməliyyat planını hazırlayan və ona rəhbərlik edən kontr-admiral Bertram Remzi olmuşdur.[16]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1939-cu ilin sentyabrında Almaniya Polşanı işğal etdikdən sonra Böyük Britaniya Ekspedisiya Qüvvələri (BEQ) Fransanın müdafiəsinə kömək üçün Şerbur-an-Kotantenə Nanta və Sen-Nazerə göndərildi. 1940-cı ilin may ayına qədər Fransadakı Britaniya qüvvələri general Con Verekerin komandanlığı altında üç korpusdan ibarət on diviziya təşkil edirdi.[17][18] BEQ-i ilə döyüşlərdə iştirak edən Belçika Ordusu və Fransanın Birinci, Yeddinci və Doqquzuncu Ordusu idi.[19]

1930-cu illərdə Fransanın hərbi naziri olmuş A. Majinonun təklifi ilə Almaniya, Lüksemburq və qismən Belçika sərhədində uzunmüddətli fortifikasiya qurğuları sistemi tikildi. Bu istehkamlardan ibarət müdafiə sisitemi nazirin adı ilə Majino xətti adlandırıldı. Xətt 1929–1936-cı illərdə tikilib 1940-cı ilə qədər təkmilləşdirilmişdi. Lonqüyondan (Lonqvi yaxınlığında) Belfora qədər keçən əsas müdafiə zolağına, uzunmüddətli qurğular daxil idi və cəbhə boyu 400 km yaxın, dərinliyə isə 6–8 km idi. Onun qarşısında 4–14 km dərinlikdə təchizat zolağı yerləşirdi. Qoşunların idarəsinin asanlığı və müdafiənin yüksək dayanıqlığı üçün Majino xətti istehkam rayonlara və sektorlara bölünmüşdü. Bu xətt Almaniyanın Fransa-Almaniya sərhədindən keçməsini dayandırmaq və Belçikaya ola biləcək hücumun qarşısını almaq və yaxud ləngitmək üçün tikilmişdi. Bu müddətdə isə Fransa ordusunun ən yaxşı bölmələri buraya gətiriləcəkdi. Beləliklə, gələcək hər hansı bir müharibə Birinci Dünya müharibəsinin təkrarlanmasının qarşısını alaraq Fransa ərazisindən kənarda baş verəcəkdi.[20][21] Majino xəttinin şimalındakı ərazi, Fransa generalı Filipp Petenin "xüsusi müddəalar" alındığı müddətcə "keçilməz" elan etdiyi sıx meşə ilə örtülmüş Ardenn bölgəsi[22] ilə əhatə olunmuşdu. O, meşədən hər hansı bir güclü hücumun təşkil oluna bilməyəcəyinə əmin idi. Fransa ordusunun baş komandanı Moris Hamelin də bölgənin təhlükəsiz olduğuna əmin olaraq, "ordan heç vaxt böyük əməliyyatlar təşkil edilə bilməz" deyə qeyd edirdi.[23] Üstəlik Fransa-Belçika sərhədində istehkamların olmaması rəqibə Majino xəttini şimaldan yandan keçmək imkanı verirdi. Bütün bunlar ərazinin müdafiəsiz qalmasına gətirib çıxardı.[20]

1940-cı il mayın 21-nə olan vəziyət; Çəhrayı rəngdə olan ərazilər Almaniya qüvvələrinin nəzarətində olan yerlərdir

Almaniyanın ilk hücum planına görə ilk olaraq Belçika və Hollandiya işğal olunmalı və Majino xətti dolayısıyla yan keçilməli idi.[24] O zaman Alman Ordusu A Qrupunun Baş Qərargah rəisi olan Erix fon Manşteyn fərqli üstün bir plan xülasəsini hazırladı və general-feldmarşal Gerd fon Rundştedt vasitəsi ilə onu Alman Baş Komandanlığına təqdim etdi.[25][26] Manşteynin planına görə tank bölmələri Ardenlər üzərindən hücuma keçməli, sonra Maas çayı üzərində köprülər salmalı və sürətlə İngilis kanalına (La-Manş və Pa-de-Kale boğazı boğazları) çatmalı idilər. Bununla almanlar Belçikadakı Müttəfiq orduları arasındakı əlaqələri kəsəcəkdilər. Planın bu hissəsi daha sonra "Sichelschnitt" ("oraq kəsmə") adı ilə məşhur oldu.[26][27] Adolf Hitler Manşteynlə fevralın 17-də görüşdükdən sonra bu gün "Manşteyn Planı" olaraq bilinən plana əlavələrini edərək dəyişdirilmiş bir versiyasını təsdiqlədi.[28]

1940-cı il may ayının 10-da Majino xəttinin yarılmasından və Niderlandın kapitulyasiyasından sonra mayın 14-də alman komandanlığı uğurlarını daha da genişləndirməyə başladı.[29] General-feldmarşal Fyodor fon Bokun rəhbərliyindəki B Qrupu ordusu, Belçika ərazisinə hücum etdi, Rundştedtin rəhbərliyindəki A Qrupu ordusunun üç tank korpusu cənuba tərəf dönərək İngilis kanalına tərəf yönəldi.[30] Britaniya ekspedisiya qüvvələri Beliçika sərhədindən Belçika daxilindəki Dyle çayı boyunca mövqelərə doğru irəliləyərək, mayın 10-na qədər B Qrupu hissələri ilə döyüşlər keçirdi.[31][32] Belçika və Fransadakı mövqelərini qoruya bilmədiyindən BEQ-nə mayın 14-ü tarixində Şelda çayına doğru çəkilməyə başlamaq əmri verildi.[33] Mayın 17-də Parisə səfəri zamanı Baş nazir Vinston Çörçil Qamelindəki fransız qoşunlarının ehtiyat qüvvələri olmadığını öyrənəndə təəccübləndi.[34] Mayın 19-da general Qort Fransa Birinci Ordusunun komandanı və Müttəfiq qüvvələrin ümumi koordinatoru fransız general Qaston Biyotla görüşdü. Biyot fransızların almanlar ilə dəniz arasında əsgər olmadığını bildirdi. Qort dərhal Kanal boyunca təxliyənin ən yaxşı çıxış yolu olduğunu bildirdi və yaxşı liman imkanları olan ən yaxın yer kimi Dünkerkə geri çəkilməyi planlaşdırdı.[35] Bataqlıqlar ilə əhatə olunmuş Dünkerk köhnə istehkamları və Avropada böyük insan kütləsini qəbul edə biləcək ən uzun qum çimərliyi ilə tanınırdı.[36] Mayın 20-də Çörçillin təklifi ilə, admiralallıq mövcud olan bütün kiçik gəmilərin Fransaya getməyə hazır olmasını təşkil etməyə başladı.[37] Arras döyüşü ilə mayın 21-də mütəffiqlərin Almaniya ordusunun hissələri arasında əlaqəni kəsmək cəhdləri uğursuzluğa məruq qaldıqdan sonra,[38] Lord Con Qortun komandanlığı altındakı İngilis Ekspedisiya Qüvvələrinin hissələri, 16-cı korpusun bir hissəsi olan Fransa birlikləri və Belçika qoşunlarının qalıqları Dünkerk şəhərinin ərazisində mühasirəyə düşdü.[39][40]

Əməliyyatdan əvvəl

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Lord Qort (mərkəzdə, əli ilə əmr verən) Britaniya Ekspedisiya Qüvvələrinin komandanı

Almanların tank diviziyaları Abbevilə genişmiqyaslı hücumundan sonra, müttəfiq ordu qrupu (ümumilikdə 10 ingilis, 18 fransız və 12 Belçika diviziyası) Qravelin, Arras, Brügge bölgələrində dənizə tərəf sıxışdırıldılar. Alman ordusunun "A" qrupu general-polkovnik Gerd fon Rundştedtin (E.Kleistin tank qrupu, G.Gothun tank qrupu və Vermaxtın 4-cü ordusu) komandanlığı altında cənub və cənub-qərbdən onların üzərinə hücum edirdi. Şərqdən və cənub-şərqdən isə general-polkovnik V.Leebin komandanlığı altında Alman ordusunun "B" qrupunun qoşunları (18-ci və 6-cı orduların hissələri) müttəfiq ordusunu sıxışdırırdı.[41]

Qeyd edək ki, hələ mayın 18-də müttəfiq ordusunun çıxılmaz vəziyyətə düşəcəyini görən ingilis qüvvələrinin komandanı Con Qort qoşunların Britaniya adalarına təxliyəsi təklifini vermişdi.[42] İngilislər fransızlara xəbər vermədən mayın 20-dən Britaniya ekspedisiya qüvvələrinin qitədən təxliyəsi üçün "Dinamo" əməliyyatını planlaşdırmağa başladılar.[36][37] Təxliyə planına Duvr qalasında yerləşən dəniz qüvvələrinin qərargahında vitse-admiral Bertram Remzi rəhbərlik edirdi.[43] O mütəmadi olaraq Çörçilə məlumat verirdi. Gəmilər təxliyə əməliyyatı üçün Duvrda toplanmağa başladı.[44] Mayın 20-də Britaniya ekspedisiya qüvvələri Cerald Vitfeldi hazırlıqlara başlamaq üçün Dünkerkə göndərdi. Təxliyə zamanı qida və su ehtiyatı tükəndiyindən hərbi hissələr arasında panika və çaxnaşma halları olurdu. Zabitlərə təxliyəyə kömək etmək üçün gəmilərə ən axırda minmək əmri verilmişdi.[45]

20 may tarixində Britaniya hökuməti evakuasiyada iştirak edə bilən gəmi və qayıqları toplamağa başladı.[46] Evakuasiya üçün müttəfiq komandanlığı hərbi-dəniz və ticarət donanmalarının bütün mövcud gəmilərini səfərbər etdi: 693 Britaniya və təxminən 250 Fransa gəmisi.[9] Əməliyyata rəhbərlik elə təxliyə planını hazırlayan kontr-admiral Bertram Remziyə tapşırıldı.

Mayın 22-də Çörçil BEK-na general Georq Blankardın rəhbərliyindəki Fransa Birinci Ordusu ilə koordinasiya edilərək cənub istiqamətinə hücum etməsini fransız qüvvələrinin qalan hissəsi ilə yenidən əlaqə qurmağı əmr etdi.[47] Bu təklif edilən plan Qamelinin mayın 18-də vəzifəsindən azad edilməsindən sonra Baş Komandan təyin olunan general Maksim Veyqanın adı ilə "Veyqan Planı" adlandırıldı.[48] Mayın 25-də Qort plana uyğun məqsədə çatmaq niyyətindən imtina etməli oldu və Blanhardın qüvvələri ilə birlikdə Qravelinə istiqamətində Lys kanalının arxasına doğru geri çəkildi.[49] Kanal sistemi şlyuzları almanların irəliləməsinə qarşı bir maneə (kanal xətti) yaratmaq üçün açıldı.[50]

Dünkerk döyüşü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Dünkerk uğrunda döyüş
Əsgərlər nəqliyyat gözləyərkən Alman təyyarələri tərəfindən bombalanır

Mayın 24-nə qədər Almanlar Bulon limanını tutdular və Kaleni mühasirəyə aldılar.[39] General-mayor Rudolf Veielin komandanı olduğu 2-ci Tank Diviziyasının mühəndisləri Kanal Xətti üzərində beş körpü tikdilər və yalnız bir ingilis taboru Dünkerkə gedən yolu qorumağa təhkim edilmişdi.[51] Mayın 23-də Dördüncü Ordu komandanı generalfeldmarşal Günter fon Klügenin təklifi ilə Gerd fon Rundştedt, cinahlarının zəifliyindən və irəlidəki qoşunların təminat məsələsindən narahat olaraq tank bölmələrini dayandırmağı əmr etdi.[52][53][54][55] O, Dünkerkin ətrafındakı bataqlıq ərazinin tanklar üçün yararsız olacağından da narahat idi və onları sonrakı əməliyyatlar üçün qorumaq istəyirdi (bəzi bölmələrdə tank itkiləri 100-ün 30–50 nisbətində idi).[56][57] Hitler də narahatlıq içində idi və mayın 24-də Ordunun A Qrupunun baş qərargahını ziyarət edərkən əmri təsdiqlədi.[56][55]

Hərbi-Hava qüvvələri marşalı Herman Görinq Hitleri Lüftvaffenin (Ordunun B Qrupuna[58] kömək edirdi) mütttəfiqlərin ordu birləşmələrini məhv edəcəyinə inandırmışdı. Lakin bunu eşidən General Franz Halder təyyarələrin uçuşunun hava şəraitinə bağlı olduğunu və onların heyətinin çox yorulduğunu bilərək təccüblənmişdi.[59] İki həftəlik döyüşdən sonraLüftvaffenin bunu bacarmadığı bəlli oldu. Rundştedt isə kodsuz göndərilən başqa bir əmr verdi. Əmr saat 12:42-də Kral Hərbi Hava Qüvvələri (RAF) Y xidməti kəşfiyyat şəbəkəsi tərəfindən tutuldu: "Furerin əmri ilə … Arrasın şimal-qərbindəki hücum Lens – Betune – Aire– St Omer-Qravelin ümumi xətti ilə məhdudlaşdırılmalıdır". Kanal keçilməyəcək.[60][61] Həmin gün Hitler Lüftvaffenin mühasirəyə düşmüş müttəfiq qüvvələrini məğlub etməsi və təxliyələrini dayandırması üçün 13 saylı direktivi verdi. 26 may saat 15:30-da Hitler tank qruplarına irəliləmələrini davam etdirməyi əmr etdi, lakin əksər bölmələr hücuma keçmək üçün 16 saat ləngidilər.[62] Hücumun gecikməsi müttəfiqlərə təxliyə üçün həyati müdafiəni qurmağa vaxt verdi və almanların müttəfiqlərin Lilldən geri çəkilməsini dayandırmasına mane oldu.[63]

Hücumun dayandırılması əmri tarixçilər tərəfindən xeyli müzakirə mövzusu olmuşdur.[64][65] Quderyan Dünkerkə vaxtında hücum əmrinin verilməməsini Almaniyanın Qərb Cəbhəsində əsas səhvlərindən biri hesab edirdi.[66] Rundştedt bunu "müharibənin ən böyük dönüş nöqtələrindən biri"[67] adlandırdı və Manşteyn isə "Hitlerin ən kritik səhvlərindən biri" kimi xarakterizə etmişdir.[68] İngilis tarixçisi B.H.Liddell Hart müharibədən sonra bir çox generallarla bu mövzuda söhbət etmişdir və Hitlerin bu məsələdə strateji düşüncəsinin mənasını izah etmişdir. O, Hitlerin Britaniya əsgərlərinin Avropanın qitə hissəsini tərk etdikdən sonra bir daha geri dönməyəcəklərinə inandığını bildirmişdi.[69]

Təxliyə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Təxliyə üçün sahilə yığışan ingilis əsgərləri, 26–29 may 1940-cı il
Dünkerkdən çıxarılan qoşunlar 31 may 1940-cı il tarixində Doverə çatır

26–27 may

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Orduların geri çəkilməsi xaotik şəraitdə həyata keçirildi, tərk edilmiş nəqliyyat vasitələri yolların bağlanmasına səbəb oldu. Xaos həm də əks istiqamətə gedən qaçqın seli yaratmışdı.[70][71] Müharibə dövründəki senzura və ingilislər arasında ruh düşkünlüyünün yaranmaması səbəbindən Dünkerkdə baş verən fəlakətin tam həcmi ilk zamanlar geniş şəkildə açıqlanmadı. Kral VI Georqun iştirakı ilə 26 may tarixində Vestminster abbatlığında Dünkerdə döyüşənlərin şərəfinə xüsusi duaetmə mərasimi keçirildi.[72][73] Kanterberi Baş yepiskopu "Fransada çox təhlükədə olan əsgərlərimiz üçün" adlı dua mərasimi düzənlədi. Həmin gün İngiltərədə bütün sinaqoqlarda və kilsələrdə oxşar dualar edildi, bu da qoşunların çıxılmaz vəziyyətdə olduqları şübhəsini təsdiqləmiş oldu.[74] Mayın 26-sı saat 19: 00-dan az əvvəl Çörçill "Dinamo əməliyyatı"nın başlamasını əmr etdi, bu vaxta qədər 28.000 hərbçi artıq Britaniya adalarına doğru yola çıxmışdı.[36] İlkin planda İngilis Ekspedisiya Korpusunun 45.000 hərbçinin iki gün ərzində iclas edilməsi lazım idi və bu zaman Alman qoşunlarının daha çox evakuasiyanı əngəlləyəcəyi gözlənilirdi. Ancaq planlaşdırılan zaman ərzində yalnız 25.000 hərbçi, o cümlədən ilk gündə 7669 nəfər xilas edildi.[75][76]

Mayın 26-sı axşamı İngilis Ekspedisiya Qüvvələri tam evakuasiyaya başladı. Əməliyyat başlamazdan dərhal əvvəl İngiltərə hökuməti bütün özəl gəmi, qayıq və digər gəmi sahiblərinə qoşunların təxliyədə iştirak etmələri üçün müraciət etdi.[46] Mayın 31-nə qədər təxminən dörd yüz kiçik gəmi sahibi könüllü və həvəslə çağırışa qoşuldu.[77]

Evakuasiyanın ilk tam günü olan mayın 27-də bir kreyser, səkkiz destroyer, esmines və 26 digər növ gəmi aktiv idi.[78]

May ayının 27-si və 28-i tarixlərində SS-in 2-ci Tank Diviziyasının "Der Fürer" alayı, Niep meşə sahəsindəki ingilis birliklərinin hissələri ilə Lis çayının keçidi uğrunda vuruşurdu. Döyüşlər şiddətli idi və əlbəyaxa döyüşə sona çatdı. Niep meşəsi almanlar tərəfindən yalnız mayın 28-i axşamı işğal edildi.[79]

Elə həmin gün Luftvaffe həm qəsəbə, həm də gəmi dolları daxil olmaqla Dünkerki ağır şəkildə bombaladı. Su təchizatı kəsildiyindən bombardmandan sonra çıxan yanğınları söndürmək mümkün olmadı.[80] Təxminən min dinc sakin həlak oldu. Bu şəhərin əhalisinin üçdə biri demək idi.[81] Kral Hərbi-hava Qüvvələrinin eskadronlarına təxliyə zamanı Kral Donanması üçün havada üstünlüyü təmin etmək əmri verilmişdi. Onlar səyləri təxliyə zamanı havadan donanmanı qorumaqla Dünkerk və İngilis kanalı üzərində səma məkanını nəzarətə almaq üzərində cəmləşdi.[82] Luftvaffeni Kral Hərbi-Hava Qüvvələrinin 16 eskadrilyası qarşıladı və mayın 27-də 14 təyyarəsini itirərkən 38 düşmən təyyarəsini məhv etdilər.[80][83] Lakin xeyli sayda Kral Hərbi-Hava Qüvvələri qırıcısı zədələndi və sonradan onlar sıradan çıxarıldılar. Üçüncü Reyx hərbi hava qüvvələri "Kampfgeschwader 2" (KG 2) və "KG 3" bombardmançılarını itirməklə ağır itkilər verdilər. Alman itkiləri 23 "Dornier Do 17" təşkil etdi. "KG 1" və "KG 4" sahili və limanı bombaladı və KG 54, 8000 tonluq ağır Ədən gəmisini batırdı. Junkers Ju 87 Stuka bombardmançıları Cote d'Azur hərbi gəmisini batırdı. Luftvaffe Dünkerkə 12 hava hücumu zamanı 300 bombardmançı göndərmişdi. Bu bombardmançıları hücum zamanı qoruyan qırıcılar 550 döyüş uçuşu həyata keçirmişdilər. Onlar 15.000 partlayıcı və 30.000 alışdırıcı bomba ataraq neft sisternlərini məhv etmiş və limanı dağıtmışdılar.[84] Hərbi Hava Qüvvələrinin "Qroup 11" bölməsi həmin gün 20-yə qədər təyyarə qrupu halında 287 təyyarədə 22 patrul uçuşları etmişdi.[85]

Ümumilikdə Dinamo əməliyyatına dəstək olaraq 3500-dən çox uçuş həyata keçirildi.[83] Kral Hərbi Hava Qüvvələri həftə boyu alman bombardmançılarına ağır zərbələr vurmağa davam etdi. Daşınma müddətini gözləyərkən bombalanan və hücuma məruz qalan əsgərlərin əksər hissəsi Hərbi-Hava Qüvvələrinin onları qorumaq üçün göstərdikləri səylərdən xəbərsiz idilər, çünki hava döyüşlərinin əksəriyyəti dəniz sahilindən uzaqlarda baş verirdi. Nəticədə, bir çox ingilis əsgəri, hava qüvvələrini kömək üçün heç bir şey etməməkdə acı şəkildə günahlandırırdı. Buda bəzi ordu birliklərinin hərbçilərinin İngiltərəyə qayıtdıqdan sonra hərbi-hava qüvvələrinin zabitlərini təhqir etməsinə və onlarla dava-dalaşına gətirib çıxarmışdı.[86]

Mayın 25-i və 26-da Luftvaffe diqqətini Kalis, Lil və Amyen istiqamətində dayanan müttəfiq birliklərinə yönəltdi və Dünkerkə hücum etmədi.[81] BEK-su tərəfindən tərk edilən Kalis mayın 26-da təslim oldu.[87] Lil ətrafında mühasirəyə alınan Fransa Birinci Ordusunun qalıqlarının 35.000 əsgəri qida və sursat bitdikdən sonra mayın 31-də təslim olmaq məcburiyyətində qaldısa da, qalan bir neçə hərbi bölümlər zirehli yeddi alman diviziyası ilə sona qədər vuruşmaqda davam etdi.[88][89] Almanlar qəhrəmancasına döyüşdüklərini nəzərə alaraq Lill müdafiəçilərinə hərbi ehtiram göstərdilər.[90]

28 may-4 iyun

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Cəbhədə 4 iyun 1940-cı ilə olan vəziyyət; Salamat qalan Fransa avanqardı Dünkerk ətrafında kiçik bir ərazini qoruyur

1940-cı il mayın 28-də Belçika kralı I Leopold kapitulyasiya aktını imzaladı.[91] Belçika Ordusunun təslim olması ilə Dünkerkin şərqində böyük bir boşluq yarandı.[92] Bu da Dünkerkdə sıxışıb qalmış ingilis-fransız hərbi birliklərinin vəziyyətini ağırlaşdırdı.[93] Bir neçə ingilis diviziyası bu istiqaməti müdafiə etmək üçün oraya göndərildi.[93] Luftvaffe diqqətini Belçikanın Ostend və Nyuport limanlarına yönəldərək mayın 28-də Dünkerk üzərində daha az uçuş həyata keçirdi. Dünkerk üzərindəki hava şəraiti aşağıdan bombalama üçün əlverişli deyildi. Kral Hərbi Hava Qüvvələri 23 təyyarənin məhv edildiyini və 13 təyyarənin itdiyini bildirərək 11 patrul və 321 döyüş uçuşu etmişdilər.[85] Mayın 28-də 17.804 əsgər Britaniya limanlarına təxliyə edildi.[76]

Mayın 29-da Lüftvaffenin Ju 87 təyyarələrinin gəmiçiliyə böyük ziyan vurması səbəbi ilə yalnız 47.310 ingilis əsgərinin xilas edilməsi mümükün oldu.[76] Dünkerkdən təxliyə qarşı tərəfin aramsız artilleriya atəşi və bombardmanı altında davam edirdi. Alman təyyarələrinin hücumları sahil xəttini qorumağa çalışan ingilis qırıcılarının İngiltərəyə yanacaq doldurmağa gedəndə daha da intensivləşirdi. Mühasirə dairəsi daraldıqca atəş atıcı silahlardan, xüsusilə pulemyotlardan açılırdı.[94]

Britaniya hərbi-dəniz və ticarət donanmasının iri gəmilərinə yükləmə Dünkerk limanında həyata keçirilirdi. Ordu yük maşınlarını cərgə ilə suya salaraq dəniz sahilində bir neçə müvəqqəti liman yaratdılar. Bu limanlar hərbçilərə köməyə gəlmiş britaniyalıların kiçik gəmilərinin lövbər salması üçün idi. Bundan əlavə Britaniya hərbi-dəniz donanmasının gəmiləri sahilə yaxınlaşan kiçik gəmi və katerləri qoruyurdular. Əsgərlər bu gəmilərə qayıqlarla, xilasetmə vasitələri və əllə düzəldilmiş müxtəlif əşyalarla çatırdılar.[46]

Döyüş əməliyyatları həddən artıq çoxluq təşkil edən kanallarından ibarət qumsallıq ərazidə gedirdi. İngilis qoşunları cəbhənin şərq istiqamətini fransız hərbçilər isə qərb istiqamətini saxlayırdılar.

Təxliyə davam etdikcə, cəbhənin ön hissəsində düşmənlə qarşı-qarşıya olan bölmələr geri çəkilir və gəmilərə minmək üçün sahilə yola düşürdülər. Beləliklə, müdafiə səddinin növbəti xəttində düşməni yeni bölmələr qarşılayırdılar. Almanlar fasiləsiz hücumlar edirdilər, lakin ağır itkilərlə qarşılaşdıqları üçün ləng irəliləyirdilər. Hərdən müttəfiq qoşunları əks hücumlar edir və almanları əvvəlki mövqelərinə doğru atırdılar.[94]

Mayın 30-da Çörçil Fransa Birinci Ordusunun yarısından çoxu ilə birlikdə bütün ingilis bölmələrinin təmas xəttinin arxasında olduqları barədə xəbər aldı.[88] Bu vaxta qədər təmas xətti tanklar üçün uyğun olmayan bataqlıq ərazidə dənizdən təxminən 11 mil məsafədə bir sıra kanallar boyunca uzanırdı.[95] Alman hava hücumları nəticəsində liman doklarının yararsız hala gəldikdə, Baş Dəniz Zabiti Kapitan (daha sonra Admiral) Villiam Tennant əvvəlcə şəxsi heyətin çimərliklərdən çıxarılmasını əmr etdi. Bu proses çox ləng olduqda, o, evakuasiya olunanları şərq və qərbdə olan kiçik gəmi körpülərinə və çimərliklər adlanan yerə iki uzun daş və beton dalğa kəsənlərə yönləndirdi. Kiçik gəmi körpüləri gəmilərin lövbər salması üçün nəzərdə tutulmamışdı, lakin buna baxmayaraq Dünkerkdən xilas edilən qoşunların çoxu bu şəkildə təxliyə edildi.[96] Növbəti həftə ərzində təqribən 200.000 əsgər şərq körpüsündən gəmilərə mindi (onlar təxminən bir mil dənizin içinə uzanırdı).[97][98] Kral Hərbi Donnanmasının kanadalı zabiti şərq körpüsü lövbəri ustası Ceyms Kempbell Closton insanların gəmilərə axınını və minməsini tənzimlədi və təşkil etdi.[99] Yenə də dumanlı hava Luftvaffenin fəaliyyətini minimuma endirdi. Doqquz Kral Hərbi-Hava Qüvvələri patrulları yerləşdirildi, amma onlar bu zaman ərzində alman birlikləri ilə qarşılaşılmadı.[100] Ertəsi gün Luftvaffe bir nəqliyyat vasitəsini batırdı və 12 digərinə ziyan verdi, bu da 17 nəfərin həlak olmasına gətirdi; ingilislər isə mübahisəli olan 38 nəfərin ölməsi barədə məlumat verdilər. Kral Hərbi-Hava Qüvvələri Donanma Hava Qolu ilə birlikdə 28 təyyarə itirdi.[100]

Dünkerk Şərq limanı, 2009-cu il.

Ümumilikdə təxliyə edilən 338.226 əsgər və zabitdən bir neçə yüz nəfəri Force K-6 nəqliyyatından dördünü təşkil edən Kral Hindistan Ordusu Korpusunda silahsız hind xidmət işçiləri idi. Həmçinin kiprli xidmətçilər də var idi. Bunlardan üç bölmə müvəffəqiyyətlə təxliyə edilsə də, biri əsir düşdü.[101][102][103] Dünkerkdə az sayda da olsa Fransız birliklərində seneqallı və mərakeşli əsgərlər də var idi.[3][104]

Ertəsi gün,ilk fransız əsgərləri[105] də daxil olmaqla, əlavə 53.823 şəxs gəmiyə[15] mindi. Mayın 31-də Lord Qort general-mayor Harold Aleksandra ön cəbhədə komandanlığı tapşıraraq[106] 68.014 şəxsi heyətlə təxliyə edildi.[107] Daha 64.429 müttəfiq əsgəri iyun 1-i tarixində təxliyə edildi.[76] İntensiv hava hücumları gün ərzində daha çox evakuasiyanın qarşısını aldı.[108] Ön cəbhədə təxliyəni təmin edən 4.000 nəfərlik ingilis bölüyü isə iyunun 2–3-da gecə vaxtı yola çıxdı.[109] Əməliyyatın sona çatmasından əvvəl, 2–4 iyun tarixlərində əlavə 75.000 fransız əsgəri təxliyə edildi.[76][110] Təxliyəni arxadan qoruyan 40.000 Fransa əsgəri iyunun 4-də təslim oldu.[109] Çörçil iyunun 4-də Nümayəndələr Palatasında "Çimərliklərdə Döyüşəcəyik" adlı çıxışında, təxliyənin Kral Hərbi Hava Qüvvələrinin səyləri sayəsində mümkün olduğunu vurğuladı.[86]

Almanların hərbi-hava qüvvələrinin təyyarələri səmada üstünlüyü ələ alıb müttəfiq ordularının təxliyəsini poza bilmədi. Bunun da bir neçə səbəbi vardır:

  • Lüftvaffe komandanlığı tərəfindən alman aviasiyasının[46] (general Albert Kesselrinq qeyd edirdi ki, Görinq təyyarəçilər qarşısında vəzifə qoyanda onların yorğunluğunu nəzərə almırdı. Belə ki, pilotlar istirahət etmədən üç həftə idi ki, döyüşlərdə idilər[111]) imkan və gücünün həddən artıq şişirdilməsi və həmçinin hərbi əməliyyatların getdiyi ərazinin xüsusiyyətlərinin kifayət qədər qiymətləndirilməməsi. Belə ki, sahil zolağının qumunun az sıxlığı səbəbindən bombardman zamanı alman aviabombaları nəzərdə tutulduğundan aşağı təsir göstərirdi.[46]

Donanma

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Təxliyə yolları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Təxliyə yollarının xəritəsi
Təxliyə yollarının xəritəsi

Evakuasiyada iştirak edən gəmilərə üç marşrut ayrılmışdı. Bu yollardan ən qısa marşrut yolu Z dəniz yolu idi (39 km), (72 km). Ancaq Z yolu Fransa sahillərinə birbaşa yaxınlaşmağı tələb edirdi və bu da ondan istifadə edən gəmilər üçün təhlükə yaradırdı. Xüsusilə gəmilər gündüz saatlarında sahildəki batareyalardan bombardmana məruz qalırdı.[112][113] X marşrutu sahil batareyalarından uzaqlığı ilə ən etibarlı olmasına baxmayaraq, kanalın xüsusilə minalanmış bir hissəsindən keçirdi. Bu marşrut üzrə gəmilər Dünkerkdən 55 dəniz mili (102 km) şimala doğru irəliləyərək Ruytingen keçidindən keçərək[114] və Şimali Qudvin işıqlıgəmisinə (mayak) doğru gedərək Qudvin sayını dolanaraq cənub tərəfdən Duvra doğru irəliləyirdilər.[112][113] Bu marşrut təhlükəli hücumlardan ən etibarlısı idi. Lakin yaxınlıqdakı minalanmış sahələr və qum sahillərindən gecə istifadə edilə bilməməsi yoldan istifadəni çətinləşdirirdi.[115]

Üç təxliyə yolundan ən uzunu 87 dəniz mili (161 km) məsafədə olan Y marşrutu idi Bu marşrutdan istifadə etmə üzmə müddətini dörd saata, yəni Z marşrutu üçün tələb olunan vaxtı iki qat artırırdı. Bu marşrut Fransa sahillərinə Bre-Dyuna qədər gəlirdi, sonra isə Kvint su dirəyinə çatana qədər şimal-şərqə dönürdü.[116] Burada, təxminən 135 dərəcə bir dönüş etdikdən sonra gəmilər qərbə Şimali Qudvin işıqlıgəmisinə doğru irəliləyirdilər və Qudvin sayını dolanaraq cənub tərəfdən Duvra doğru gedirdilər.[112][113] Y yolundakı gəmilər alman hücum gəmiləri, sualtı qayıqları və Lüftvaffe tərəfindən ən çox hücuma məruz qalanlar idi.[117]

" Bunun evə qayıtmaq şansının olduğunu bilirdik və dua etməyə davam edərək deyirdik: Allahım, xahiş edirik, dadımıza yet, kömək et İngiltərəyə qayıdaq.Məni və qardaşımı götürməyə gələn gəmini görmək ən fantastik mənzərə idi. Heç bir şey olmayacağına ümid edərək və birdən havada bir-iki dəhşətli mənzərə gördük. Sonra kimsə dedi ki, Duvra yaxınlaşırıq, o zaman biz şəhərin ətrafında olan Ağ Uçurumları gördük, atmosfer dəhşətli idi. Cəhənnəmdən cənnətə gəlmək hissləri kimi idi, sanki bir möcüzə baş vermiş kimi hiss edirdin.

- Harri Qarrett, Britaniya Ordusu hərbçisi "Kent Online"a mühasibəsindən.[118]

"

Gəmilər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Doverə təxliyə olunmuş əsgərlər

Krallıq donanması "HMS Kalkutta" zenit kreyserini, 39 destroyersini və bir çox başqa gəmilərini təxliyəyə cəlb etmişdi. Ticarət Donanması isə sərnişin bərə, xəstəxana gəmiləri və digər gəmiləri göndərmişdi. Britaniyanın müttəfiqləri: Belçika, Hollandiya, Kanada,[1] Polşa,[119] və Fransa da təxliyə üçün gəmilərini göndərmişdilər. Admiral Ramsey, tərtib olunan qrafiklərdən təxminən min nüsxə hazırlanmasını təşkil etdi, Qudvin sayı ətrafında və Dünkerkə qədər dəniz dirəkləri qoydurdu və hərəkət istiqamətini təşkil etdi.[115] destroyers kimi daha böyük səfərdə təxminən 900 adam daşıya bilirdilər. Əsgərlər gəminin batırılması halında aşağıda qalmaq qorxusu ilə daha çox üst qatlarda yerləşirdilər.[120] Mayın 29-da 19 ingilis və fransız donanma gəmilərinin və daha böyük həcmli gəmilərin üçünün itkisindən sonra, Admirallıq ölkənin gələcək müdafiəsi üçün ən yaxşı səkkiz destroyersini geri çağırdı.[121]

Kiçik gəmilər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dünkerk təxliyəsinə kömək etmək üçün İngiltərənin cənubundan çoxlu sayda kiçik gəmilər cəlb olunmuşdu. Bunların arasına sürət gəmiləri, Temzada üzən kiçik gəmilər, bərələr və bir çox digər kiçik balıqçı qayıqları daxil idi.[122] Təxliyədə ən faydalı olanları kifayət qədər yaxşı tutuma və sürətə sahib olan motor xilasetmə qayıqları olmuşdu.[122] Bəzi gəmilər sahibinin xəbəri və razılığı olmadan rekvizisiya edilmişdi. Gəmi Nazirliyinin əməkdaşları bir dəniz zabitinin müşayiəti ilə Temzada ehtimal olunan gəmilərin axtarışı ilə məşğul olurdular. Onlar bu gəmilərin dənizdə yararlı olub olmadığını yoxlayır və dəniz qruplarını göyərtəyə yerləşdirməli olduqları Şirnessə doğru aparırdılar. Kadr çatışmazlığı səbəbindən çox sayda kiçik gəmi mülki heyət ilə Dünkerkə yollandı.[123]

"Kiçik gəmilər"dən ən birincisi Dünkerkə mayın 28-də gəldi.[120] Geniş qum çimərlikləri böyük gəmilərin sahilə yaxın bir yerə çata bilməməsi və hətta kiçik gəmilərin də su xəttindən 100 metr (91 m) yaxınlıqda dayanaraq əsgərlərin göyərtə qalxmasını gözləməsi demək idi. [124] Bir çox hallarda, əsgərlər daha böyük bir gəmiyə çatdıqdan sonra qayıqlarını tərk edərdilər və sonrakı evakuasiya olunanlar qayıqların axınla sahilə qayıtmasını gözləməli olurdular.[125] Çimərliklərin əksər ərazilərində əsgər bölmələri növbə tuturdular və səbrlə təxliyə vaxtlarını gözləyirdilər. Ancaq bəzən əsgərlərin əsəbləri dözmürdü və bəzi əsgərlər növbədənkənar qayıqlara minməyə cəhd edirdilər. Belə cəhdlərin qarşısını almağa çalışarkən zabitlər silahla xəbərdar edilməli olurdular.[126] De Panne və Bray-Dunesdəki əsgərlər qayıqlarda gəmiyə çıxmaqla yanaşı, tərk edilmiş avtomobilləri çimərliyin dayaz yerinə sürərək, onlara qum torbaları bağlayaraq, avtomobil aralarına taxta düzərək keçidlər düzəldirdilər.[127]

İtkilər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Antihitler koalisiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Texnika

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İngilis, fransız, belçikalı ordunun şəxsi heyətinin təxliyəsi zamanı demək olar ki, bütün ağır texnika, silahlar və ləvazimatlar Dünkerk rayonunda atılıb qaldı. Ümumilikdə müttəfiqlər tərəfindən 2472 artilleriya qurğuları, 65 minə yaxın avtomobil, 20 min motosikl, 68 min ton sursat, 147 ton yanacaq və 377 ton hərbi ləvazimat və əmlak,[128] 8 min pulemyot və 90 minə yaxın tüfəng, o cümlədən 9 ingilis diviziyasının ağır silahları və nəqliyyat vasitələri atılıb qalmışdı.[92][129] Təxliyəni havadan qorumağa çalışan Kral Hərbi Hava Qüvvələri 106 təyyarə itirmişdilər.

Əməliyyat zamanı təxliyədə iştirak edən gəmi və qayıqların 1/4 itirilmişdi[46] (224 ingilis[9][130] və təqribən 60 fransız[9] gəmiləri), o cümlədən Kral hərbi donanmasının 6[130][131] və Fransa hərbi dəniz qüvvələrinin 3 esminensi itirilmişdi. Təxliyə zamanı həddən çox gəmi zədələnmişdi.[9] Kral hərbi-dəniz donanmasının 19[131] və ya 23[46] gəmisi ciddi xəsarətlər almışdı.

"Burrasqu" gəmisinin batma anı
Dünkerkə yaxınlaşan zaman minaya düşən "Mona"s Queen" gəmisi, 29 may 1940-cı il
İngiltərə Ekspedisiya Korpusu evdə — 1940-cı ilin may-iyun ayı. İlk Yardım Birliyi üzvü, London, Addison Road stansiyasında, təxliyə olmuş əsgərlərə çay və sendviç xidməti edir. Əsgərlər qənimət kimi ələ keçirilmiş alman dəbilqəsində.
Britaniya gəmiləri[132]
Gəminin növü Cəmi məşğul Batan Zədələnmiş
Kreyserlər 1 0 1
Destroyers 39 6 19
Şlyup, korvetlər və kanoner qayıqları 9 1 1
Mina gəmiləri 36 5 7
Trauler və balıqçı gəmiləri 113 17 2
Xüsusi xidmət gəmiləri 3 1 0
Okean gəmiləri 3 1 1
Torpedo gəmiləri və sualtı qayıqlara qarşı gəmilər 13 0 0
Hollandiyalı skif gəmiləri ilə dəniz qrupları 40 4 Naməlum
Dəniz ekipajları ilə yaxtalar 26 3 Naməlum
Personal gəmiləri 45 8 8
Xəstəxana gəmiləri 8 1 5
Motorlu dəniz qayıqları 12 6 Naməlum
Yedək gəmilər 34 3 Naməlum
Digər kiçik əllə düzəldilmiş qayıqlar [note 1] 311 170 Naməlum
Ümumi Britaniya gəmi sayı 693 226
  1. ↑ Gəmilərin xilasetmə qayıqlarını və bəzi qeydiyyata alınmamış kiçik özəl qayıqlar bura daxil deyil.[132]
Müttəfiq gəmiləri[132]
Gəminin növü Cari məşğul Batan Zədələnmiş
Hərbi gəmilər (hər növ) 49 8 Naməlum
Digər gəmilər 119 9 Naməlum
Cüt müttəfiq gəmiləri 168 17 Naməlum
Ümumi gəmi sayı 861 243 Naməlum

Canlı qüvvə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əməliyyat zamanı İngiltərəyə aparılma zamanı müttəfiq qüvvələrinin 2 min əsgər və dənizçisi itkin düşmüşdü.[46][130][130][130]

"Dinamo" əməliyyatı keçirilən vaxt və ondan sonra alman ordusu ilə döyüşlər zamanı Dünkerk rayonunda 50 min Fransa hərbçisi əsir düşmüşdü.[133] İngilis hərbi donanması son ana qədər təxliəyni davam etdirməsinə və 26 min fransızı aparmasına baxmayaraq,[134] təqribən 15 min Fransa hərbçisi təxliyəni qurudan təmin edərkən almanlara əsir düşdü. Bu hərbçilər əsasən cəbhənin ön xəttində duranlar idi. Sonradan Üçüncü Reyx təbliğatı bu epizoddan fransızlar arasında anti-ingilis təbliğatı aparmaq üçün istifadə etmişdi.[135]

Dünkerkdən təxliyə edilən hər yeddi əsgərdən biri əsir kimi düşmüşdü. Bu məhbusların əksəriyyəti Almaniyaya məcburi əsir düşərgələrinə göndərildi. Məhkumlar, gözətçiləri tərəfindən döyülmə, aclıq və qətl daxil olmaqla onlarla vəhşicəsinə davrandıqlarını bildirmişdilər. Digər bir şikayət alman mühafizəçilərinin məhbuslar aparılarkən onların içməsi üçün fransız mülki vətəndaşlar tərəfindən yol kənarında qoyulmuş su vedrələrinə təpik vurması idi.[136]

Almanlar tərəfindən əsir alınmış Fransa hərbçiləri

Əsirlər çoxu piyada Trir şəhərinə aparıldı, yürüş 20 gün davam etdi. Digərləri Şeld çayı sahilinə gətirildilər və barj ilə Rura göndərildilər.[137] Əksəriyyət (kapital rütbəsindən aşağı olanlar) daha sonra müharibənin qalan hissəsində Üçüncü Reyx sənayesində və kənd təsərrüfatında çalışdılar.[138]

Təxliyə zamanı həlak olanlar, əsir və ya itkin düşənlərin xatirəsi hər il əməliyyatın şərəfinə tikilən "Dünkerk Memorialı"nda anılır.[139]

Üçüncü Reyx

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Almaniya ordusu hava döyüşlərində zenitlərin atəşindən 140 təyyarə itirdilər.[9][130]

Bundan əlavə almanların canlı qüvvədə itkisi 8,2 min nəfər təşkil etmişdir.

Almanların hücumu dayandırmasının səbəbləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hitlerin alman ordusuna hücumu dayandırmaq əmrini verməsinin səbəbləri haqqında tarixçilər hələ də mübahisə edirlər. Belə bir qərarın verilməsi haqda bir neçə mülahizə irəli sürülmüşdür:

  • Hitler iki cəbhədə döyüşməkdən qaçmağa çalışırdı. "Şərqdə yaşamaq uğrunda" ideyası səbəbindən SSRİ ilə müharibə qaçılmaz idi. 1940-cı ilin yayında Hitler açıq şəkildə Almaniya ilə Britaniya arasında müharibənin davam etməsində heç bir səbəb görmədiyini deyirdi (Hitler iyulun 19-da sülh təklifi vermişdi[140][141]). Bu sözləri ilə Hitler qarşı tərəfi danışıqlar masasına oturtmağa cəhd edirdi, çünki əsas qüvvələri gələcək Şərq cəbhəsinə göndərmək istəyirdi.
  • Hitler Fransa kampaniyasının ikinci fazasında döyüşlərdə iştirak edəcək tank hissələrində əlavə itkilərin qarşısını almağa cəhd etdiyindən belə əmr vermişdi.[42] 19-cu ordu korpusunun komandanı general Haynts Vilhelm Quderian (Dünkerk rayonunda ingilis-fransız qoşunlarını mühasirəyə almaq əməliyyatında bilavasitə iştirak etmişdir) isə belə hesab edirdi ki, Hitlerin bu məsələdə "narahatlığı" əsassız idi, çünki alman ordusu mühasirəyə alınmış hərbi birlikləri məhv etmək iqtidarında idilər.[142]
  • Vermaxtın Quru qoşunları baş qərargahının rəisi Frans Qalder plasdarm üzərinə hücum etməməyi məsləhət görmüşdü. Belə ki, o, Paris tərəfdən fransız ordusunun əks hücumundan ehtiyat edirdi.[130]
  • Hərbi Hava Qüvvələrinin qabiliyyətinin həddən artıq şişirdilməsi. Lüftvaffe şefi Qerman Görinq fürerə söz vermişdi ki, təxliyəni hava qüvvələri vasitəsilə çox asanlıqla dayandıra bilər, tankları isə Fransa kampaniyasını bitirmək üçün cənuba istiqamətləndirmək olar.
  • Hitler son ana qədər Britaniya ilə əlverişli şərtlərlə sülh bağlamaq ümidində idi. Bu səbəbdən də müttəfiq ordusunun məhvini yubandırdı, bununla o, sülhün bağlanmasını asanlaşdıracağını düşünürdü.
  • Hitler və Vermaxt komandanlığı nümayəndələri cəbhənin digər istiqamətlərində fransızların əks hücumundan ehtiyat edirdilər. Ona görə də itkiləri mümkün qədər azaltmağa çalışırdılar.[143]
Dünkerk və Fransadan təxliyə. Fransa birliklərinin İngiltərəyə gəlməsi.

Obyektivlik naminə onu da demək lazımdır ki, müharibədən sonra alman generalları öz səhvlərini Hitlerin boynuna yıxmağa çalışırdılar. Ancaq bütün olan məlumatlardan belə nəticə çıxarmaq olar ki: Baş qərargah və kampaniyada iştirak edən generallar Fransa ordusunun Paris tərəfindən əks hücumundan ehtiyat edirdilər. Çünki bu halda sahildən Britaniya Ekspedisiya Qüvvələrinin qarşılıqlı zərbə endirmək ehtimalı var idi.

Hücumun dayandırılmasının daha bir səbəbi: tank və piyada itkisi idi. Belə ki, həmin ana qədər alman qoşunlarında tankların itkisi 30%-ə, piyadalar arasında isə 50%-ə çatırdı. Elə bu səbəbdən də alman komandanlığı ehtiyat edirdi ki, daha bir hücum tank qoşunlarının təmamilə məhvi ilə nəticələnə bilər. Tanklarsız isə qitədə Fransa ordusuna qarşı döyüşmək məğlubiyyətlə sonuclanardı. Çünki fransız ordusu hələ də döyüş qabiliyyətini saxlayırdı.

Vermaxt hissələri yeni gətirilmiş artilleriya və piyadalarla gücləndirildikdən və Fransa ordusunun döyüşmək iqtidarında olmadığı tam şəkildə bəlli olduqdan sonra alman qoşunları hücumu bərpa etdilər.[94][144][145]

Hər halda mühasirəyə alınmış qoşunların məhv edilməsi əmri gecikdirilmişdi. Almanlar üçün itirilən bu vaxt ərzində müttəfiq qoşunları öz mövqelərini gücləndirib, təxliyəni həyata keçirə bildilər. Lüftvaffe qüvvələri isə onlara bu işdə maneçilik törədə bilmədilər. İngilislər isə "Dünkerk möcüzəsi" sayəsində həvəsdən düşmədilər və mübarizəni davam etdirmək üçün bu hadisə onları daha da ruhlandırdı, müharibəni sona qədər aparmaq qətiyyətini aşıladı.[143]

Nəticəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dünkerkdən təxliyə edilənlər
27 May – 4 İyun[76]
Vaxt Sahildən Limandan Ümumilikdə
27 May — 7,669 7,669
28 May 5,930 11,874 17,804
29 May 13,752 33,558 47,310
30 May 29,512 24,311 53,823
31 May 22,942 45,072 68,014
1 İyun 17,348 47,081 64,429
2 İyun 6,695 19,561 26,256
3 İyun 1,870 24,876 26,746
4 İyun 622 25,553 26,175
Ümumi 98,671 239,555 338,226

Britaniya İmperiyasının Hərbi-dəniz nazirliyinin rəsmi məlumatına görə "Dinamo" əməliyyatı zamanı (1940-cı il 26 may- 4 iyun aralığında) Fransa sahil zolağı olan Dünkerk rayonundan ümumilikdə müttəfiqlərin 338 226 hərbçisi təxliyə edilmişdir.[46][146] Bu təxliyə edilən hərbçilərdən 59,3 min nəfəri "Dinamo" əməliyyatı başlamadan Dünkerk rayonundan evakuasiya edilən britaniyalı əsgər və zabitlər idi.[41] "Dinamo" əməliyyatı zamanı isə 139,8 min britaniyalı[41] и 139 və 139 min müttəfiq ölkələrin hərbçiləri[41] (90 min fransız, o cümlədən belçikalı və digər ölkələrin hərbçiləri) təxliyə edilmişdi.

Təxliyə zamanı müəyyən sayda hərbçilər də həlak olmuşdu.

Britaniya Adalarına Fransadan 337.131 nəfər gətirilmişdi.[147] Dünkerk əməliyyatı eyni zamanda əvəzsiz döyüş təcrübəsi qazanan müntəzəm ingilis ordusunu qorumağa imkan verdi. Baxmayaraq ki, ordu demək olar ki, bütün ağır silahlarını itirdi. Bütün şəxsi heyət saxlanıldı, hansı ki, daha sonralar müttəfiq qoşunlarının təməlini təşkil etdi.

Təxliyəyə başlamazdan əvvəl Britaniya ordusu komandanlığı yalnız 45 min insanı xilas edə biləcəklərinə ümid edirdi, lakin inadkar döyüşlər zamanı ingilis silahlı qüvvələri yüksək döyüş ruhu və peşəkarlıq nümayiş etdirdi. Qoşunların təxminən yarısı mülki şəxslər, balıqçılar, qayıqçılar, yaxta sahibləri, gəmilər və Britaniya hökumətinin çağırışına cavab verən digər şəxslər tərəfindən xilas edildi. İngilislərlə yanaşı, qarışıqlığa yol verməyən və məğlubiyyətlə barışa bilməyən bir çox fransız, belçikalı və digər müttəfiqlər də eyni hərəkət etdilər. Onların bir çoxu daha sonra Britaniya silahlı qüvvələrinin və "Azad Fransa" kimi hərbi birləşmələrin bir hissəsi olaraq mübarizəyə davam etdilər. Hökumətlərinin təslim olmasına baxmayaraq çoxları mübarizəyə davam etmək qərarına gəldilər.[148][134]

Evakuasiya Üçüncü Reyx tərəfindən alman ictimaiyyətinə böyük və qəti bir qələbə kimi təqdim edildi. 1940-cı il iyunun 5-də Hitler müraciətində "Dünkerk təslim oldu! 40.000 fransız və ingilis əsgəri, əvvəllər böyük ordulardan qalanlarıdır. Saya gəlməz miqdarda hərbi qənimətlər ələ keçirilib. Dünya tarixindəki ən böyük döyüş sona çatdı" — deyə bildirmişdir.[149] Oberkommando der Wehrmacht (Üçüncü Reyx silahlı qüvvələri baş komandanlığı) hadisəni "bütün zamanların ən böyük məhv döyüşü" elan etmişdi.[150]

Dünkerk bayrağı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dünkerk bayrağı.
Dünkerk bayrağı.

Dünkerkin gerbi əks olunmuş Müqəddəs Georgi (Cek) xaçı olan gəmi bayrağı Dünkerk Kiçik Gəmilər Dərnəyinin bayrağıdır. Bu bayraq "Dünkerk bayrağı " (ing. Dunkirk Jack) kimi tanınır. Bayraq yalnız Dünkerk sahillərində xilasetmə əməliyyatında iştirak edən mülki gəmilər tərəfindən açıla bilər.[151]

Mədəniyyət və incəsənətdə əks olunması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Amerikalı yazıçı Pol Qellikonun "Ağ qaz" povestin də baş qəhrəman həmvətənlərini xilas etmək üçün qayıqla La-Manşı üzüb keçir. O, yüzlərlə əsgəri onları gözləyən gəmilərə çatdırsa, da sonda özü həlak olur.

Təxliyə Rober Meriyanın "Okean kənarında istirahət günü" (1949) romanında da təsvir edilmişdir. Romanın əsasında 1964-cü ildə Anri Vernem və Jan-Pol Belmondonun baş rollarını oynadığı eyniadlı film çəkilmişdir.

1958-ci ildə Britaniyada ekranlara Lesli Normanın "Dünkerk" filmi çıxdı. Film polkovnik-leytenant Yun Bayker və mayor Con C.Bredford eyni adlı, o cümlədən Elleston Trevorun "The Big Pick-Up" (1955) romanı əsasında çəkilmişdir.

1969-cu ildə İspaniya, İtaliya və Fransanın birgə istehsalı olan "London üzərində əşyalar" bədii filmində təxliyə əksini tapmışdır.

2004-cü ildə BBC tərəfindən təxliyəyə həsr olunan "Dünkerk" teleserialı çəkilmişdir.

İen Makyuenin "Etiraf" (2001) əsəri təxliyə həsr edilmişdir. Co Rayt isə bu əsəri eyni adla ekranlaşdırmışdır (2007).

Warner Bros. Pictures studiyası 20 iyul 2017-ci ildə "Dünkerk" filmini istehsal etmişdir. Film təxliyə prosesini təsvir edir. Ekran əsərinin rejissoru Kristofer Nolandı.[152]

"Dinamo əməliyyatı"ına rejissor Co Raytın dramatik bioqrafik film olan "Alaqaranlıq zamanlar" ekran əsərində də toxunulmuşdur.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 McIntyre, 2017
  2. ↑ Biswas, 2017
  3. ↑ 1 2 Shephard, 2003. səh. 169
  4. ↑ 1 2 Sweeting, 2010
  5. ↑ Encyclopædia Britannica
  6. ↑ Ellis, 2004. səh. 197
  7. ↑ History of the Second World War. Paulton, 1966–1968, p. 248
  8. ↑ История второй мировой войны 1939–1945 гг. Воениздат, 1974.Том 3. стр.99.
  9. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Советская военная энциклопедия. / ред. Н.В. Огарков. том 3. М., Воениздат, 1977. стр.280-281
  10. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-14.
  11. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-14.
  12. ↑ Balamirzə Məmmədli. "Nasist Almaniyasının Fransa kampaniyası və onun nəticələri" (az.). Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar Dərnəyinin Araşdırmaları, №5(5), 2021. səh. 43-56. 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib.
  13. ↑ Churchill, 2003. səh. 212
  14. ↑ Safire, 2004. səh. 146
  15. ↑ 1 2 Churchill, 1949. səh. 115
  16. ↑ "Dover Castle – The Secret Wartime Tunnels". Dover-kent.co.uk. 3 November 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 March 2017.
  17. ↑ Thompson, 2011. səh. 9
  18. ↑ Thompson, 2011. səh. 7
  19. ↑ Thompson, 2011. səh. 305
  20. ↑ 1 2 Jackson, 2003. səh. 33
  21. ↑ Roth, 2010. səh. 6
  22. ↑ Kaufmann, Kaufmann, 2007. səh. 23
  23. ↑ Jackson, 2003. səh. 32
  24. ↑ Melvin, 2010. səh. 140
  25. ↑ Lemay, 2010. səh. 98–102
  26. ↑ 1 2 Forczyk, 2010. səh. 11–14
  27. ↑ Melvin, 2010. səh. 145
  28. ↑ Melvin, 2010. səh. 132
  29. ↑ Shirer, 1960. səh. 713
  30. ↑ Thompson, 2011. səh. 37
  31. ↑ Thompson, 2011. səh. 26
  32. ↑ Churchill, 1949, Map, p. 33
  33. ↑ Atkin, 1990. səh. 74–75
  34. ↑ Churchill, 1949. səh. 47
  35. ↑ Thompson, 2011. səh. 64–65
  36. ↑ 1 2 3 Atkin, 1990. səh. 123
  37. ↑ 1 2 Churchill, 1949. səh. 58–59
  38. ↑ Thompson, 2011. səh. 98
  39. ↑ 1 2 Shirer, 1960. səh. 728
  40. ↑ Thompson, 2011, Map, p. 61
  41. ↑ 1 2 3 4 Дюнкерская операция 1940 // Большая Советская Энциклопедия. / под ред. А. М. Прохорова. 3-е изд. Т.8. М., "Советская энциклопедия", 1972. стр.574
  42. ↑ 1 2 Курт фон Типпельскирх. История Второй мировой войны, 1939–1945. СПб., "Полигон"; М., "АСТ", 1999. стр. 113
  43. ↑ Lord, 1983. səh. 43–44
  44. ↑ Churchill, 1949. səh. 100
  45. ↑ Atkin, 1990. səh. 124
  46. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Курт фон Типпельскирх. История Второй мировой войны, 1939–1945. СПб., "Полигон"; М., "АСТ", 1999. стр. 116–118
  47. ↑ Churchill, 1949. səh. 65
  48. ↑ Churchill, 1949. səh. 57
  49. ↑ Churchill, 1949. səh. 84
  50. ↑ Churchill, 1949. səh. 78–79
  51. ↑ Lemay, 2010. səh. 152
  52. ↑ Noakes, Pridham, 1988. səh. 167
  53. ↑ Army Group A War Diary
  54. ↑ OKW Jodl Diary
  55. ↑ 1 2 Lord, 1983. səh. 28–35
  56. ↑ 1 2 Cooper, 1978. səh. 230–31
  57. ↑ Atkin, 1990. səh. 120
  58. ↑ Lemay, 2010. səh. 150
  59. ↑ Noakes, Pridham, 1988. səh. 167–68
  60. ↑ Costello, 1991. səh. 175
  61. ↑ Hinsley, 1994. səh. 31
  62. ↑ Cooper, 1978. səh. 235
  63. ↑ Noakes, Pridham, 1988. səh. 168
  64. ↑ Churchill, 1949. səh. 76
  65. ↑ Lemay, 2010. səh. 149
  66. ↑ Guderian, 2001, Footnote, p. 117
  67. ↑ Shirer, 1960. səh. 731
  68. ↑ Lemay, 2010. səh. 153
  69. ↑ Hart, 1948
  70. ↑ Atkin, 1990. səh. 145
  71. ↑ Thompson, 2011. səh. 59, 75
  72. ↑ Miller, 1997. səh. 83
  73. ↑ Atkin, 1990. səh. 122
  74. ↑ Gelb, 1990. səh. 82
  75. ↑ Liddell Hart, 1999. səh. 78
  76. ↑ 1 2 3 4 5 6 Thompson, 2011. səh. 306
  77. ↑ Churchill, 1949. səh. 100–01
  78. ↑ Churchill, 1949. səh. 106
  79. ↑ Отто Вайдингер. Товарищи до конца. Воспоминания командиров панцер-гренадерского полка "Дер Фюрер". 1938–1945. М., ЗАО "Центрполиграф", 2012. стр. 35–37
  80. ↑ 1 2 Atkin, 1990. səh. 149
  81. ↑ 1 2 Atkin, 1990. səh. 150
  82. ↑ Thompson, 1953. səh. 62
  83. ↑ 1 2 Thompson, 2011. səh. 228
  84. ↑ Jackson, 1974. səh. 116–117
  85. ↑ 1 2 Jackson, 1974. səh. 117
  86. ↑ 1 2 Shirer, 1960, Footnote, p. 736
  87. ↑ Atkin, 1990. səh. 119
  88. ↑ 1 2 Churchill, 1949. səh. 97
  89. ↑ Atkin, 1990. səh. 144
  90. ↑ Fermer, 2013. səh. 208
  91. ↑ Shirer, 1960. səh. 729
  92. ↑ 1 2 История Великой Отечественной войны Советского Союза, 1941–1945 (в шести томах). / редколл., П. Н. Поспелов и др. том 1. М., Воениздат, 1960. стр. 223–224
  93. ↑ 1 2 Churchill, 1949. səh. 96
  94. ↑ 1 2 3 Д. Дивайн. Девять дней Дюнкерка.
  95. ↑ Thompson, 2011. səh. 226
  96. ↑ Thompson, 2011. səh. 84, 94
  97. ↑ Atkin, 1990. səh. 150–51
  98. ↑ Thompson, 2011. səh. 88, 97
  99. ↑ Lord, 1983. səh. 243
  100. ↑ 1 2 Jackson, 1974. səh. 119
  101. ↑ Dunkirk 1940.org
  102. ↑ Bajwa, 2013
  103. ↑ Gojkovic, 2017
  104. ↑ Richardson, 2010. səh. 32
  105. ↑ Murray, Millett, 2000. səh. 80
  106. ↑ Churchill, 1949. səh. 109
  107. ↑ Keegan, 1989. səh. 81
  108. ↑ Liddell Hart, 1999. səh. 79
  109. ↑ 1 2 Shirer, 1960. səh. 737
  110. ↑ Liddell Hart, 1999. səh. 80
  111. ↑ Воспоминания фельдмаршала Третьего рейха. М., ЗАО "Центрполиграф", 2004. стр. 77–78
  112. ↑ 1 2 3 Thompson, 2011, Map, p. 223
  113. ↑ 1 2 3 Atkin, 1990. səh. 166
  114. ↑ Gardner, 1949. səh. 20
  115. ↑ 1 2 Thompson, 2011. səh. 224
  116. ↑ Dildy, 2010. səh. 50
  117. ↑ Thompson, 2011. səh. 222
  118. ↑ Chessum, 2014
  119. ↑ ORP Błyskawica Society
  120. ↑ 1 2 Thompson, 2011. səh. 229
  121. ↑ Atkin, 1990. səh. 174
  122. ↑ 1 2 Thompson, 2011. səh. 234
  123. ↑ Atkin, 1990. səh. 198
  124. ↑ Thompson, 2011. səh. 225
  125. ↑ Atkin, 1990. səh. 199
  126. ↑ Atkin, 1990. səh. 167–68
  127. ↑ Atkin, 1990. səh. 214–15
  128. ↑ Sean Longden. Dunkirk: The Men They Left Behind. London: Constable and Robinson, 2009. page 11
  129. ↑ W. Churchill. The Second World War. vol.II. London, 1955. page 125
  130. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Р. Эрнест Дюпюи, Тревор Н. Дюпюи. Всемирная история войн (в 4-х тт.). Книга 4 (1925–1997). СПб., М., "Полигон — АСТ", 1998. стр. 122
  131. ↑ 1 2 The New Encyclopedia Britannica. 15th edition. Macropaedia. Vol.29. Chicago, 1994. p. 993
  132. ↑ 1 2 3 Churchill, 1949. səh. 102
  133. ↑ Уинстон Черчилль. Вторая мировая война. книга 1 (тт. 1–2). М., Воениздат, 1991. стр. 349
  134. ↑ 1 2 Ширер, Уильям. Крах нацистской империи
  135. ↑ Энциклопедия Второй мировой войны. Сражения на южном направлении: май 1940 — июнь 1941 / пер. с англ. М. Р. Телеснина, В. Д. Тарасова. М., ООО ТД "Издательство "Мир книги"", 2007. ст.
  136. ↑ Longden, 2009. səh. 361
  137. ↑ Longden, 2009. səh. 383–404
  138. ↑ Longden, 2005. səh. 260
  139. ↑ Dunkirk Memorial
  140. ↑ Н.В. Павлов. Внешняя политика третьего рейха (PDF) // MGIMO.ru.
  141. ↑ [militera.lib.ru/h/jacobsen/01.html "ВОЕННАЯ ЛИТЕРАТУРА --[ Военная история ]-- Якобсен Г-А. 1939-1945. Вторая мировая война. Хроника и документы"] (#bad_url). militera.lib.ru. İstifadə tarixi: 2020-07-25.
  142. ↑ Г. Гудериан. Воспоминания немецкого генерала. Танковые войска Германии во Второй мировой войне 1939–1945. / пер. с нем. М., ЗАО "Центрполиграф", 2013. стр. 128
  143. ↑ 1 2 Бевин Александер. 10 фатальных ошибок Гитлера (= How Hitler Could Have Won World War II: The Fatal Errors That Led to Nazi Defeat. London: Times Books, 2000) / пер. с англ. — М.: Яуза, Эксмо, 2004. — глава 3. — ISBN 5-8153-0145-0
  144. ↑ Тейлор А. Дж. П. Вторая мировая война.
  145. ↑ Ширер, Уильям. Крах нацистской империи.
  146. ↑ Уинстон Черчилль. Вторая мировая война. книга 1 (тт. 1–2). М., Воениздат, 1991. стр. 357
  147. ↑ Джон Фуллер. Вторая Мировая война. Смоленск, "Русич", 2004. стр. 84–85
  148. ↑ Уинстон Черчилль. Вторая мировая война.
  149. ↑ Hitler, 1940
  150. ↑ OKW, 1940
  151. ↑ Dunkirk Little Ships Association, 2010
  152. ↑ "Кристофер Нолан отправляется в Дюнкерк эвакуировать британцев". КГ-Портал. 2016-01-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-08.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]