Ermənistan–Azərbaycan müharibəsi (1918–1920) zamanı etnik təmizləmələr və qırğınlar

Erməni-Azərbaycan müharibəsi (1918–1920-ci illər) Rusiya imperiyasının süqutundan sonra başlanmış və Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasının ilk aylarına qədər davam edən ADR və Ermənistanın iştirakı ilə Zaqafqaziyanın azərbaycanlı və erməni icmaları arasında baş vermiş qanlı silahlı münaqişədir. Əsasən Yelizavetpol (Gəncə) və İrəvan quberniyalarının etnik cəhətdən qarışıq rayonlarına nəzarət etmək üçün baş verən münaqişə hər iki tərəfdən kütləvi etnik təmizləmə və zorakılıq alovları ilə müşayiət olunmuşdur .

Rusiya Vətəndaş Müharibəsi zamanı etnik münaqişələrin öyrənilməsinə həsr olunmuş 1000 səhifəlik əsərin müəllifi (o cümlədən. h. erməni-azərbaycanlı), rus tarixçisi V. P. Buldakov etnik zəmində törədilən qırğınların səbəbləri haqqında fikirlərini bildirir. Beləliklə, aqressivliyin artması fizikada "kiçik təlaşların həddindən artıq böyüməsi" adlanan bir sxemə görə baş verir, burada həm sabit mənfi etnik nümayəndəliklər, həm də situasiya qorxuları aktivləşir. Buldakovun fikrincə, çoxölçülü münaqişənin tipik regionu olan Zaqafqaziyada və Şimali Qafqazda məhz bu baş verib^[1] . Poqromların ümumrusiya səbəbləri arasında o, insanları paxıllıq edən və xalqları eqoist edən imperiyanın irsini qeyd edir^[2] . Buldakov onu da qeyd edir ki, soyğunçuluq arzusu çox vaxt poqromla əlaqələndirilir; bu amil həmişə poqromları müşayiət etdiyi halda, etnik qırğınlar həm də təkcə mənimsəmə ilə deyil, həm də yad olanın "ritual" məhv edilməsi ilə xarakterizə olunur^[3] .

İmperiyanın süqutu zamanı Azərbaycan və erməni xalqları arasında köklü XI əsrə söykənən dərin sosial antaqonizm yaranmışdı; Bundan əlavə, ermənilərlə azərbaycanlılar arasında etnik və dini zəmində qarşılıqlı düşmənçilik mövcud idi.

Çox vaxt qırğınların və etnik təmizləmənin səbəbləri kifayət qədər konkret idi. Məsələn, ermənilər Türkiyədən gələn erməni qaçqınlarını yerləşdirmək və Ermənistan əhalisini homogenləşdirmək üçün Dərələyəzdə azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə apardılar; "erməniləşdirmə" siyasəti Zəngəzurda da aparılmışdır. Akulisdə azərbaycanlılar tərəfindən həyata keçirilən antierməni qırğınlarına Zəngəzur qaçqınları rəhbərlik edirdi, 1918-ci ildə Bakıda sentyabr qırğınları da mart hadisələrinin qisasını almaq istəyi ilə bağlıdır. 1920-ci ildə Şuşada və Bakı quberniyasının rayonlarında baş vermiş antierməni qırğınları yerli azərbaycanlıların Qarabağda ermənilərin antiazərbaycan üsyanı ilə bağlı əhval-ruhiyyəsi ilə bağlıdır.

Mart hadisələri haqqında ətraflı məlumat üçün baxın Mart soyqırımı

1918-ci ilin martında Bakıda siyasi və etnik gərginlik silahlı qarşıdurma ilə nəticələndi və bu, bolşeviklərlə müttəfiq olan daşnaklar tərəfindən azərbaycanlılara qarşı kütləvi qırğına çevrildi^[4][5] .

1918-ci il iyulun 15-də ADR Nazirlər Şurasının fərmanı ilə "Avropa müharibəsi başladıqdan sonra bütün Zaqafqaziya ərazisində müsəlmanlara və onların əmlakına qarşı törədilmiş zorakılıqları araşdırmaq üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası (FTK) yaradıldı. " 1919-cu ilin avqustuna qədər FTK tərəfindən toplanan materiallar 36 cild və 3500 səhifə təşkil etdi. 6 cilddə, 740 səhifədə Bakı şəhəri və ətrafının müsəlman əhalisinə qarşı törədilmiş zorakılıq aktları öz əksini tapmışdır^[6] .

Bakıda aparılan istintaqın nəticələrinə görə, martın 31-də ermənilər milli ədavət zəminində qadınları zorlamış, döşlərini kəsmiş, insanları diri-diri oda atmış, körpə uşaqları böyütmək kimi xüsusi qəddarlıqla qətliam törətmiş, əhalinin 400 milyon rubl dəyərində əmlakını talan etmiş və Məmmədli, Kərpicxana kimi bəzi məhəllələri tamamilə dağıtmışdılar^[7] .

Bakı qırğını və şəhərdə sovet hakimiyyətinin qurulmasının ardınca Bakı quberniyasının quberniyası üzərində nəzarət quruldu. Belə ki, Quba qəzasıbda erməni komandiri Amazasp " dənizdən (Xəzərdən) Şahdağa qədər bütün müsəlmanları məhv etmək" məqsədi ilə hərbi əməliyyatlara başladı. Amazaspın dəstəsi Qubanı yandırdı və 122 müsəlman kəndini talan etdi^[8][9] . Azərbaycan Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının araşdırmasına görə, mayın 1-də Amazaspın dəstəsi Qubanı artilleriyadan atəşə tutmuş, daha sonra müsəlman əhalisinə qarşı qətliamlara başlamış, üstəlik, ermənilərin "evlərə soxularaq bütün ailələri qətlə yetirmişlər. Anaların döşlərinə xəncərlər vurulmuş, güllələnən və ya döyülərək öldürülən körpələrə aman verilməmişdir." Burada iki min nəfər öldürülməsi, 105 ev və binanın yandırılması, 4,5 milyon rubl dəyərində əmlakın talan edilməsi və 100 qadının zorlanması barədə məlumat verilib. FTK-nın məlumatına görə, Amazasp Bakı Kommunasının qalan komissarlarının razılığı olmadan S. Q. Şaumyan tərəfindən Qubaya Sovet hakimiyyətini qurmaq üçün göndərilmiş və Amazasp özü iki həftə əvvəl ermənilərin qisasını almaq istəyirdi^[9] . Bolşevik mətbuatı bu hadisələri özünəməxsus şəkildə təsvir etmişdi. Buldakovun sözlərinə görə, sovet qoşunlarının gəlişindən əvvəl "bəy dəstələri" guya "bütün xristianları və şəhərin yəhudi əhalisinin bir hissəsini qətlə yetirmiş" və "eybəcər meyitləri" görən sovet əsgərlərini çaşbaş qoymuşdular. Qoşunlar "quldurları" axtarmağa və "bəy evlərini yandırmağa" başladılar, eyni zamanda "mülki əhali də iğtişaşlardan əziyyət çəkdi"^[10] .

Şamaxıda, Azərbaycan Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının imzaladığı hesabata əsasən, Ə. F. Novatskinin sözlərinə görə, şəhər martın sonunda ermənilər və molokanlar tərəfindən mühasirəyə alınmış, bundan sonra ələ keçirilmişdir; dinc əhali qətlə yetirilmişdi. Sonra Şamaxı müsəlman qoşunları tərəfindən azad edilsə də, dörd gündən sonra onlar şəhəri tərk etməli oldular və ikinci dəfə ərazi talançıların əlinə keçdi və vəziyyət daha da pis oldu^[11] . FTK-nın məlumatına görə, erməni quldur dəstələri öz vəhşiliyi ilə seçilmiş, "kişilər qılıncdan keçirmiş", diri-diri yandırmış, zinət əşyalarını çıxarmaq üçün qadınların əlləri və başları kəsilmişdir. Eyni zamanda, bolşevik qəzetlərinin yazdığına görə, Şamaxıda Bakı Kommunası bölmələri ilə vuruşan Vəhşi diviziyanın hissələri guya etnik təmizləmə aparmış — iki min erməni öldürülmüşdülər^[12] .

Qurbanların miqyası və sayı ilə bağlı məlumatlar müxtəlifdir, təkcə Bakı şəhərində qurbanların sayı 12–13 minə qədər göstərilir^{[13][4][14][15][16][17][18][19][20][21]} . Şaumyan özü etiraf edirdi ki, 2 gün ərzində ermənilər tərəfindən 3000 nəfər öldürülüb^[22] . Tarixçi Maykl Nyutonun verdiyi məlumata görə, Bakı və onun ətraflarında azərbaycanlı və digər müsəlman xalqları arasında mülki əhalinin sayı 12–30 min nəfər arasındadır^[23] . Amerika tarixçisi Odri Alştadt Cəmil Həsənliyə ("Rus inqilabı və Azərbaycan: müstəqilliyə aparan çətin yol", s. 100–136) istinad edərək, Bakıda və rayonlarda qurbanların sayını 20–30 min nəfər müsəlman olduğunu göstərir.^[24] . Azərbaycanın FTK-sı Bakıda öldürülənlərin sayını 11 000 nəfər hesablamışdır^[7] .

1918-ci il iyunun 10-da əsasən ermənilərdən ibarət Bakı Kommunası qoşunlarının Gəncəyə hücumu müsəlman əhalinin quldurluğu və qətli ilə müşayiət olundu ^[25] . Buldakovun qeyd etdiyi kimi, ideoloji və siyasi cəngavərlikdən uzaq olan Zaqafqaziya bolşevikləri daşnak dəstələrinin xidmətindən istifadə edirdilər. Azərbaycan mənbələri xəbər verir ki, "qırmızı sosialist ordusuna" başçılıq edən T.Əmirov "Bakıda 6 minə qədər yoxsul müsəlmanı qırmışdır", "alçaq Styopa" isə daşnak dəstələri ilə "bir neçə məhəlləni azərbaycanlılardan təmizləmişdir" . Bəzən müsəlmanlar bolşeviklərə güvənərək tərksilah etsələr də, erməni qonşularının talanlarının qurbanı olurlar .

Eyni zamanda Bakı üzərində nəzarəti bərqərar etmək üçün Gəncədən Qafqaz İslam Ordusu irəliləməyə başladı (bax: Zaqafqaziyaya alman-türk müdaxiləsi və Bakı uğrunda döyüş). Bakıya hücum həm də talanlarla müşayiət olundu. Belə ki, "Kavkazskoye slovo" qəzetinin məlumatına görə, iyulun 4-dən 5-nə keçən gecə "türk qoşunları Azərbaycan dəstələri ilə birlikdə Areş kəndini (Areş rayonu) mühasirəyə alıb, ətrafını bombalayıb və sakinlərin tərksilah edilməsini tələb ediblər". Türk dəstəsinin komandiri 800 tüfəng tələb etmiş, ancaq ermənilərin cəmi 150 tüfəng və iki pulemyot təhvil verdiyi məlum olanda "kənd yandırılmış, kəndlilər qırılmışdır". Xəbər verilirdi ki, növbəti 2–3 gün ərzində Qrdaçul, Çapaqbulak, Tserik, Tosik və daha 7 kənd yandırılıb və kütləvi şəkildə qətlə yetirilib. Göyçay rayonunda 6, Nuxin rayonunda isə dörd erməni kəndi dağıdılıb. Erməni kəndlilərinin qaçdığı bildirilirdi^[26] .

Tezliklə Bakı qoşunlarına qarşı hərbi əməliyyatlar başladı və sentyabrın 14-də Bakı Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən azad edildi . Bakının alınmasının ardınca mart hadisələrinin qisası^[27][28][29] kimi ermənilərin^[30][31] üç günlük qətliamı baş verdi. Britaniyalı soyqırım tədqiqatçısı Donald Blokshamın fikrincə, Osmanlı ordusunun 1915-ci il soyqırımının davamında bütün erməniləri öldürmək niyyətinə şübhə azdır, lakin 1905-ci ildə baş vermiş kütləvi qırğınlar nəticəsində bu qırğınların zəmini çox qarışıq görünür. Amerikalı tarixçi Firuz Kazımzadənin fikrincə, Ermənistanın xüsusi İstintaq Komitəsinin rəsmi rəqəmlərinin 9 mini keçmədiyini nəzərə alsaq, erməni qurbanların sayı çox şişirdilmişdir ^[25]

Ermənilərin qətliamından sonra Tiflisdəki erməni diplomat Camalyan Azərbaycanın Gürcüstandakı nümayəndəsi M.Y.Cəfərova etiraz notası göndərərək, sonuncu hökuməti Bakıda 25–30 min ermənini qətlə yetirməkdə ittiham etmiş və günahkarların ağır cəzalandırılmasını tələb etmişdir. Cəfərov cavab verib ki, Azərbaycan hökuməti həmişə öz qonşuları ilə sülh şəraitində yaşamaq istəyib və sentyabrda törədilən qırğın 10 minə yaxın azərbaycanlının ermənilər tərəfindən öldürülməsinin kortəbii qisasıdır. O, Azərbaycan hökumətinin günahkarları cəzalandırmaması ilə bağlı yayılan xəbərləri də təkzib etmiş, 100 nəfər günahkarın edam edildiyini bildirmişdir.

Bakı quberniyasında 1920-ci ilin yazında Qarabağdakı erməni üsyanına reaksiya olaraq ermənilərin qırğınları baş verdi. Nuxa qəzasının son üç erməni kəndi — Vartaşen, Calut və Nic — Müqəddəs Maarifçi Qriqori bayramında dağıdıldı. Sağ qalanlar mahalın erməni kəndlərinin arxasındakı dağlara qaçdılar. Böyük şənbə və Pasxa bayramında Göyçay və Şamaxı rayonlarının erməni kəndləri hücuma məruz qaldılar, Gürcüstan sərhədlərinə doğru yeni qaçqın dalğasına səbəb oldular. Talanlar erməni deputatların etirazına səbəb oldu. Baş nazir Usubbəyov, Müsavat Partiyası Mərkəzi Komitəsinin sədri Rəsulzadə və xarici işlər naziri Xoyski nizam-intizamın bərpa olunduğu barədə erməni tərəfini xəbərdar etdi. Usubbəyov qırğınları tanıyaraq, onların Ermənistandan olan azərbaycanlı qaçqınlar tərəfindən törədildiyini vurğulayaraq, Ermənistan hökumətini erməniləri Qarabağda üsyana təhrik etməkdə ittiham etdi. Xan Xoyski Ermənistan səfiri Martiros Arutyunyana soyqırımları araşdırmaq üçün komitənin yaradılacağını, ermənilərin can və mallarının mühafizə olunacağını bildirdi; Xoyski yolların açılacağını və erməni qaçqınlarına Ermənistana getmək imkanı veriləcəyini də elan etdi^[32] .

İndiki Ermənistanda (İrəvan quberniyası) daşnaklar ilk növbədə Novobayazət, İrəvan, Eçmiədzin və Şərur-Dərələyəz rayonlarından olan azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmələr aparmışdılar^[33] .

Amerika tarixçisi Castin Makkartinin qeyd etdiyi kimi, müharibədən əvvəl İrəvan əyalətinin müsəlmanları demək olar ki, ermənilər qədər əhalinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edirdi^[34] .

Tarixçi Benjamin Libermanın qeyd etdiyi kimi, erməni-müsəlman toqquşmaları fonunda türk zabitləri, xüsusən də Kazım Qarabəkir erməniləri müsəlmanları (azərbaycanlıları və kürdləri) məqsədyönlü şəkildə məhv etməkdə ittiham edirdilər. İngilis polkovniki A. Roulinson türklər tərəfinin iddialarının doğruluğunu müəyyən etmək üçün Zaqafqaziyaya təyinat almış və ən azı bir dəfə ermənilərdən qaçan müsəlman qaçqınların "əhəmiyyətli kolonnaları" görmüşdür. Onun sözlərinə görə, həm ermənilər, həm də müsəlmanlar bir-birindən qisas almaqdan, qırğınlardan danışırlar. Belə ki, 1919-cu ilin iyulunda Qarsda erməni generallarının toplantısında sərkərdələr müsəlmanlara qarşı zorakılıq proqnozlaşdırdılar. Eyni zamanda, kürd başçıları Roulinsona ermənilərdən qisas almaq istədiklərini və onların erməni hakimiyyəti altında yaşamaqdan imtina etdiklərini bildirdilər. Kürd liderlərindən biri "qarşısına çıxan hər bir erməninin boğazını kəsəcəyini" söyləmişdi. Qarabəkir Osmanlı Müdafiə Nazirliyinə məlumat verdi ki, "Roulinson, görünür, bizim erməni zorakılığı ilə mübarizə apararkən təmkinimizi qoruduğumuzdan xəbərdardır" .

Ermənistan Respublikasına gələn digər məskunlar da ölkənin etnik və dini müharibələrdən necə əziyyət çəkdiyindən danışırdılar. Böyük Britaniyanın Zaqafqaziyadakı ali komissarı Oliver Uordrop yazırdı ki, millətlərarası müharibə bölgəni boşaldıb və Sevandan 20 mil aralıda "tatarlarla ermənilər arasında qanlı toqquşma nəticəsində dağılmış evlər xarabalığa çevrilib". 1920-ci ilin aprelində Beçhofter Ermənistanı müharibə nəticəsində dağıdılmış, landşaftı dağıdılmış kəndlərdən ibarət ölkə kimi xarakterizə etmişdi .

Castin Makkartinin Amerika kəşfiyyatının əməliyyatçılarına və diplomatik nümayəndələrinə istinadən qeyd etdiyi kimi, erməni qüvvələrinin Azərbaycan kəndlərinə hücumları və azərbaycanlıların öldürülməsi adi hal idi; Ermənistanın baş naziri Ermənistandakı Müttəfiqlərin Ali Komissiyasının amerikalı əlaqə zabiti Brayanla söhbətində bu hadisələri "təslim olmaq aclığı" kimi xarakterizə edib. Londonda lord Kerzon erməni nümayəndə heyətini " Ermənistanın şimal-şərq sərhəddində öz həmvətənlərinin axmaq və bağışlanmaz hərəkətlərinə " görə cəzalandıraraq, həmin regionda qətliamları sadaladı^[35] . Amerika kəşfiyyatının 31 dekabr 1919-cu il tarixli hesabatında Böyük Vedi istisna olmaqla, Vedibasar rayonunun bütün kəndlərinin dağıdılması və Dronun Şərur-Naxçıvana gözlənilən hücumu haqqında məlumat verilirdi^[36] .

Zəngəzur qəzası rəisinin 12 sentyabr 1918-ci il tarixli raportuna görə "Ermənistan Respublikasının komandirlərindən" birinin başçılığı ilə ermənilər Şərur-Dərələyəz bölgəsini darmadağın edərək müsəlman əhaliyə 9-cu hissəni təmizləmək zərurəti barədə Türkiyədən gələn erməni qaçqınlar üçün xəbərdarlıq etmişlər^[37] . Əhəmiyyətli ərazilərin müsəlman əhalisinin erməni qaçqınları ilə əvəzlənməsi praktikası digər mənbələrdə də qeyd olunur^[38] .

1919-cu il sentyabrın 17-də erməni silahlı birləşmələri tərəfindən Sürməli rayonunun Oba və Yadcı kəndləri dağıdılmış, daha sonra Araz çayının hər iki sahilində 30-a qədər müsəlman kəndi müdafiə oluna bilməyib dağıdılmışdır. Qaçqınların nüfuzlu nümayəndələri əhalinin yarısının qətlə yetirildiyini, 500-dən çox qadının qovulduğunu bildiriblər. Azərbaycanın İrəvandakı səlahiyyətli nümayəndələri Əli Xan Makinski və Doktor Qənizadənin bildirdiyinə görə, İrəvanda 13 min, Ermənistanın digər bölgələrində isə 50 min qaçqın çətin vəziyyətdə idi və köməyə ehtiyac duyur. Azərbaycan Ermənistana və müttəfiqlərin nümayəndələrinə etiraz notası göndərdi; buna cavab olaraq polkovnik Haskel Eçmiədzin və Sürməli rayonlarında müsəlmanların vəziyyətini araşdırmaq üçün komissiya yaratmağa söz verdi. Eyni zamanda, erməni tərəfi müsəlman qaçqınlara yardıma mane olmayıb; Ermənistanın Azərbaycandakı nümayəndəsi Bekzadyan vasitəsilə İrəvana göndərilən pullar zərər çəkmiş müsəlmanlar arasında bölüşdürülür^[39] .

Türkiyə məlumatlarına görə, 1920-ci il fevralın 6-da Qarğabazar kəndi 200 nəfərlik erməni dəstəsi tərəfindən dağıdılıb; 40 nəfər öldürüldü, qalanları qaçdı. Azərbaycanın Ermənistandakı nümayəndəsinin arayışı ilə qatarla Gəncəyə gedən 500 azərbaycanlı Gümrüdə saxlanılaraq güllələnib^[40] .

Castin Makkartinin fikrincə, Azərbaycan kəndlərində qırğınlar Şərur-Naxçıvanda erməni general-qubernatorluqları qurulduqdan sonra baş verib; beləliklə, dəmir yolu boyu bir sıra kəndlər artilleriya və pulemyotların köməyi ilə dağıdıldı. Etnik təmizləmə 1919-cu ilin yayında azərbaycanlıların üsyanı ilə başa çatdı^[41] .

Bu üsyan hər iki tərəfdən etnik təmizləmə və qırğınlarla müşayiət olundu. Belə ki, Şirazlıda yerləşən erməni qoşunları qonşu müsəlman kəndləri olan Şidli, Xəlsə, Ovşar, Catkran, Qaralar, Kiçik Vedi, Şıxlar və Əli-Məmmədli kəndinin bir hissəsini darmadağın etdilər^[42] . Eyni zamanda, Yarımca, Gültəpə, Kərimbək-dizə, Kulibek-dizə, Alagyaz-Mərzə, Diduvar və Nəzərabad kəndləri azərbaycanlı üsyançılar tərəfindən dağıdıldı; Bundan əlavə, Naxçıvandakı Amerika xəstəxanasında erməni xəstələr və yaralı əsgərlər öldürüldü^[43] .

Bir neçə ay sonra artıq ermənilərdən azad olunan Şərur-Naxçıvanda erməni zorakılığı baş verdi. 1919-cu ilin dekabrında Ordubad yaxınlığındakı Naxçıvan rayonunun ermənilər yaşayan Qoqtun erməniləri üzərində qırğınlar baş verdi. 1919-cu il dekabrın 17-də Aşağı Akulis, dekabrın 24-də isə Yuxarı Akulis yerli sakinlərdən və Zəngəzur qaçqınlarından ibarət qəzəbli müsəlman əhali tərəfindən dağıdıldı^[44] .

1918-ci ilin yayında Naxçıvandan Zəngəzura gələn erməni generalı Andranik Azərbaycan kəndlərinin dağıdılması və onların əhalisinin məhv edilməsi ilə fərqlənirdi^{[21][45][46][47][48]} . Riçard Hovhannisyan öz hərəkətlərini Zəngəzuru sırf erməni torpağına çevirmək kimi xarakterizə edir, oxşar bəyanatı Ermənistanın baş naziri Aleksandr Xatisyan da səsləndirib^[46] . Zəngəzur qəzası rəisinin xəbərinə görə, ingilis-fransız nümayəndə heyəti getdikdən az sonra ermənilər müsəlman kəndi Şəbədiyə və digər kəndlərə hücum etdilər. Azərbaycanlılar tərəfindən əsir götürülən ermənilər, onun sözlərinə görə, Andranikin planına əsasən, "kəndin çayına qədər hər yerinin" Ermənistana birləşdirilməsinə qərar verildiyini bəyan etdilər. Onların ifadələrinə görə Andranik döyüşdən yayınan erməniləri dar ağacına asıb^[49] . Zəngəzur qəza rəisinin məruzəsinə görə ermənilərin Andranikdən müəyyən kəndləri dağıtmağı xahiş etdikləri hallar olub — məsələn, onun 12 sentyabr xəbərinə əsasən Rut, Darabas, Ağadu, Vaqudu kəndləri dağıdılıb, Ərikli Şükür, Məlikli yandırıldı, Pülkənd, Şəki, Qızılcıq, Qarakilsə müsəlman hissəsi, İrlik, Pəhlilu, Darabas, Kürtlyar, Xotanan, Sisian və Zabazdur, 500 kişi, qadın və uşaq öldürüldü^[50] . Donald Blokhamın qeyd etdiyi kimi, Andranik yalnız İngiltərənin müdaxiləsi nəticəsində öz siyasətini Qarabağa qədər genişləndirə bilmədi^[46] . Andranikin hərəkətlərinin nəticəsi, alman tarixçisi Yorq Baberovskinin fikrincə, Zəngəzurdan 50.000 müsəlmanın qovulması, 10.000 nəfərin öldürülməsi və 100 kəndin dağıdılması oldu^[51] . Bununla belə, V. P. Buldakova görə, Andranik çoxsaylı erməni səhra komandirləri üzərində nəzarətə malik deyildi^[52] .

Andranik Şərqi Anadoludan 30 min erməni qaçqını gətirdi. Onların bir hissəsi Zəngəzurda qaldı, lakin Ermənistanın hərbi naziri Ter-Minasyanın əmri ilə onların bir çoxu Ermənistanın əsas rayonlarını homogenləşdirmək üçün qovulmuş azərbaycanlılar İrəvan və Dərələgəzin yerinə yerləşdirildi^[38] . Andranikdən sonra Zəngəzurun "yenidən silahlanması" Qaregin Njde tərəfindən davam etdirildi^[53] . 1919-cu il noyabrın 23-də imzalanan sülh müqaviləsindən sonra Zəngəzurda azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə davam etdirildi. Arxiv sənədlərinə əsasən o göstərir ki, Şabadan, Pirdov, Atqız və Oxçu əhalisinin 4000 nəfərindən cəmi 261 nəfər sağ qalıb Ordubadda sığınacaq tapıb^[54] .

İyunun 5-də Şuşanın ətrafına nəzarət edən nizami Azərbaycan birləşmələri Kaybalıkənd kəndini talan edərək yandırmış, xeyli kənd sakini qətlə yetirilmişdir. İngilis zabitinin məlumatına görə, kəndin 700 sakinindən yalnız 11 kişi və 87 qadın və uşaq sağ qalmışfı^[55] . Bundan sonra hücumçular kiçik qonşu olan Krkcan, Cəmilli, Pəhlul və digər ucqar kəndlərə hücum ediblər. Başqa bir ingilis zabiti əmrin Sultanovdan gəldiyini iddia edərək 200 kürd atlını hücumlarını dayandırmağa razı salıb. Bir neçə gündən sonra toqquşmalar dayandıqda kəndlər xarabalığa çevrildi, altı yüzə yaxın erməni öldürüldü^[55] .

1920-ci ilin martında Şuşada baş vermiş erməni üsyanından sonra Azərbaycan qarnizonu və yerli sakinlər erməni məhəlləsini yandırmış, 500 nəfəri qətlə yetirmişlər^[56] .

1918–1920-ci illərdə etnik təmizləmə nəticəsində. Zaqafqaziyanın etnoqrafik xəritəsi dəyişdi. N.Q.Volkovanın məlumatına görə, Şamaxı qəzasının 24 kəndində 17 min, Nuxa qəzasının 20 kəndində 20 min erməni öldürülmüşdü; Volkovun sözlərinə görə, ermənilər yalnız müsavatçıların müdaxilə etmədiyi ərazilərdə sağ qaldılar: Qazax, Yelizavetopol və Cavanşir rayonlarında. İndiki Ermənistanda azərbaycanlıların yaşadığı ərazilər boşaldıldı. Daşnaklar Novobayazət, İrəvan, Eçmiədzin və Şəruro-Dərələgəz rayonlarını azərbaycanlılardan "təmizlədilər".^[57]

N. Q. Volkovanın etnik tərkibindəki dəyişikliyin miqyası Zəngəzur qəzasının (o, həm də Azərbaycanın müasir Laçın, Zəngəlan və Qubadlı rayonlarının ərazilərini əhatə edirdi) timsalında göstərir: 1897-ci ildə burada 137,9 min nəfərdən 71,2 min azərbaycanlı (51,7%), 63,6 min nəfəri ermənilər (46,2%), 1,8 min kürd (1,3%) yaşayırdı. 1922-ci il kənd təsərrüfatı siyahıyaalınmasına əsasən Zəngəzurun Ermənistana verilmiş hissəsinin 63,5 min nəfərlik əhalisi 56,9 min erməni (89,5%), 6,5 min azərbaycanlı (10,2%), 0,2 min (0,3%) rus təşkil edirdi.^[57]

1915-ci il Rusiya Statistika İlliyinin 1914-cü il əhalisi ilə bağlı məlumatları ilə 1926-cı il Ümumittifaq Siyahıyaalmasının məlumatlarını müqayisə edən Castin Makkarti belə nəticəyə gəlib ki, etnik təmizləmə nəticəsində ermənilər 180 min nəfər, İrəvan quberniyasının müsəlman əhalisinin 2/3 hissəsini qırmış və ya sürgün etmişlər^[41][58] .

Müharibə çoxlu sayda müsəlman qaçqınlarının axını ilə nəticələndi. Belə ki, Castin Makkartinin hesablamalarına görə, 1922-ci ildə Osmanlı İmperiyasına Zaqafqaziyadan olan 272.704 qaçqın gəlmişdir, 1922-ci ilə qədər ölənləri də nəzərə alsaq, qaçqınların sayı 400 minə çatırdı.^[59]

Müharibə nəticəsində azərbaycanlı köçəri əhali də çox əziyyət çəkdi. Qəzənfər Musabəyovun 1922-ci il aprelin 29-da Azərbaycan SSR Sovetlər II qurultayındakı məruzəsində deyilir ki, Ermənistan-Azərbaycan müharibəsi nəticəsində köçəri əhali 4 il ərzində dağ otlaqlarına çıxa bilməyiblər, nəticədə çoxlu sayda insanlar və mal-qara malyariyadan tələf olmuşdur.^[60]

• Firuz Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, 1917-1921 (Philosophical Library). 1951.