Hüquqi məsuliyyət

Hüquqi məsuliyyət — qanunsuz hərəkətə görə günahkar şəxsə dövlət məcburiyyəti tədbirlərinin tətbiq edilməsidir. Qanuni məsuliyyət, dövlətin daxil olduğu, səlahiyyətli orqanlarının və onun törətdiyi qanunsuz hərəkətə görə müvafiq məhrumiyyətlərə dözmək məcburiyyətində olan cinayətkarın təmsil etdiyi hüquq münasibətidir. Qanuni məsuliyyət cinayət və ya ictimai təhlükəli hərəkət nəticəsində yaranır və xüsusi hüquqi münasibətdir. Bir cinayət faktı, subyekti (cinayətkarı) dövlətlə müəyyən bir hüquq münasibətinə salır ki, bu zaman səlahiyyətli orqanlar tərəfindən təmsil olunan dövlət səlahiyyətli tərəf, cinayətkar isə məcburi olan kimi çıxış edir. Eyni zamanda, həm səlahiyyətli, həm də borclu olan şəxslər qanun çərçivəsində hərəkət edirlər və qanuni məsuliyyətin icrası qanunlar, bu cinayətə görə məsuliyyət nəzərdə tutan xüsusi hüquq normalarının sanksiyaları əsasında həyata keçirilir^[1].

Hüquq elmində aşağıdakı hüquqi məsuliyyət prinsipləri fərqləndirilir: qanunçuluq, ədalət, təcavüzün qaçılmazlığı, məqsədəuyğunluq, cəzanın fərdiləşdirilməsi, təqsir üçün məsuliyyət, cəzanın ikiqat artırılmasına yol verilməməsi və eyni zamanda insanlıq prinsipi^[2].

Qanunilik prinsipi cinayət, mülki, inzibati və intizam məsuliyyətinin həyata keçirilməsində qanunun tələblərinin dəqiq və sarsılmaz şəkildə həyata keçirilməsindədir. Qanunun tələblərinə (həm maddi, həm də prosessual) uyğunluq hüquqi məsuliyyət hədəflərinə çatmaq üçün zəruri şərtdir.

Maddi qanunun əsas tələbi hüquqi məsuliyyətin yalnız qanunla nəzərdə tutulmuş hərəkət (hərəkət və ya hərəkətsizlik) üçün və yalnız qanuna uyğun olaraq ortaya çıxmasıdır.

Prosessual qanunun əsas tələbi, cinayətkara qarşı hüquqi məsuliyyət tətbiqetməsinin etibarlılığı, yəni qanunsuz hərəkətin törədilməsi faktının obyektiv həqiqət kimi təsbit edilməsidir.

Bərabərlik prinsipi aşağıdakı tələblərə riayət etmək zərurətindədir^[3]:

1. səhv davranışa görə cinayət cəzası təyin etmək mümkün deyil;
2. məsuliyyəti müəyyən edən və ya möhkəmləndirən bir qanun geriyə qüvvəyə girə bilməz;
3. qanuni məsuliyyət, mümkün olduqda, hər zaman cinayət nəticəsində vurulmuş ziyanın ödənilməsini təmin etməlidir;
4. cəza, toplama cinayətin xarakterinə və zərərliliyi dərəcəsinə uyğun olmalıdır;
5. bir şəxs yalnız öz davranışından məsuliyyət daşıyır (istisna, başqasının təqsiri üçün mülki qanunlara görə məsuliyyətdir);
6. bir cinayət üçün - yalnız bir qanuni cəza mümkündür.

Son tələb qanuni cəzanın yalnız bir dəfə verilə biləcəyi mənasında başa düşülməlidir. Bu, lazım olduqda bir qanunazidd hərəkətə görə qanun pozuntusuna görə həm qanunla nəzərdə tutulmuş əsas və həm də əlavə cəzanın (cinayətlər, inzibati və intizam pozuntularına görə) verilə biləcəyini qətiyyən istisna etmir. Bundan əlavə, cinayətkar eyni zamanda müxtəlif növ məsuliyyətə cəlb edilə bilər. Məsələn, hüquqa zidd əməl bir anda iki növ cinayət ehtiva edirsə, təqsirli şəxs eyni zamanda intizam və inzibati, cinayət və mülki məsuliyyətə cəlb oluna bilər və s. (məsələn, eyni vaxtda tətbiq edilməklə cinayət cəzası verilməsi) maddi ziyanın ödənilməsi öhdəliyi). Qanuni cəza, cinayətkara ictimai təsir tədbirlərinin tətbiq edilməsini də istisna etmir, çünki cinayət ümumiyyətlə eyni zamanda əxlaqsız hərəkətdir.

Məqsədlilik prinsipi qanun pozucusuna tətbiq olunan təsir tədbirinin demokratik cəmiyyətdəki qanuni məsuliyyət hədəflərinə uyğunluğundadır. Məqsədlilik hesab edir:

1. cinayətin ağırlığından, törədildiyi şəraitdən, cinayətkarın şəxsiyyətinin xüsusiyyətindən asılı olaraq cəza tədbirlərinin ciddi fərdiləşdirilməsi;
2. məsuliyyətin yüngülləşdirilməsi və ya cinayətin əhəmiyyətsizliyi, zərərli nəticələrinin olmaması və s. hallarda ondan azad olmaq;
3. mümkünsə bu qanuni olmayan məsuliyyətə əvəz.