II Yusifbəyli hökuməti

II Yusifbəyli hökuməti və ya Beşinci hökumət kabineti — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin sayca 5-ci, Nəsib bəy Yusifbəyli başçılığında təşkil olunan, müsavatçılar, ittihadçılar, müstəqillər, bitərəflər, əharçılar və hümmətçilərdən ibarət koalisiya hökuməti.^[1][2]

II Yusifbəyli hökuməti
Formalaşdırılma tarixi	22 dekabr 1919
Buraxılma tarixi	Mart 1920
Hökumətin tərkibi
Hökumət başçısı	Nəsib bəy Yusifbəyli
Nazir sayı	13
Hakim partiya	Müsavat Partiyası
Digər məlumatlar
Müxalif partiya	İttihad Partiyası[a]
Müxalifət lider	Qara bəy Qarabəyov[a]
← I Yusifbəyli hökuməti

22 dekabr 1919-cu ildə kabinetdaxili münaqişələrə görə IV hökumət kabineti istefa verdi.

1919-cu il dekabrın 24-də özünün ikinci, Cümhuriyyətin isə sayca beşinci hökumət kabinəsini təşkil edən Nəsib bəy Yusifbəyli həmin hökumətə 1920-ci il martın axırına qədər başçılıq etdi.^[3]

Vəzifəsi	Adı	Başlama tarixi	Bitmə tarixi	Fraksiya (Partiya)
Nazirlər Şurasının sədri	Nəsib bəy Yusifbəyli	24 dekabr 1919	30 mart 1920		Müsavat və bitərəflər fraksiyası Müsavat Partiyası
Daxili İşlər naziri	Məmmədhəsən Hacınski	24 dekabr 1919	18 fevral 1920		Müsavat və bitərəflər fraksiyası Müsavat Partiyası
	Mustafa bəy Vəkilov	18 fevral 1920	30 mart 1920		Müsavat və bitərəflər fraksiyası Müsavat Partiyası
Dövlət nəzarəti naziri	Heybətqulu Məmmədbəyov	24 dekabr 1919	30 mart 1920		İttihad fraksiyası
Ədliyyə naziri	Xəlil bəy Xasməmmədov	24 dekabr 1919	30 mart 1920		Müsavat və bitərəflər fraksiyası Müsavat Partiyası
Əkinçilik və dövlət əmlakı naziri	Əhməd bəy Pepinov	24 dekabr 1919	23 mart 1920[b]		Sosialistlər fraksiyası Hümmət Partiyası
Əmək naziri	Əhməd bəy Pepinov	24 dekabr 1919	23 mart 1920[c]		Sosialistlər fraksiyası Hümmət Partiyası
Hərbi nazir	Səməd bəy Mehmandarov	24 dekabr 1919	30 mart 1920		Fraksiyasız
Xarici işlər naziri	Fətəli xan Xoyski	24 dekabr 1919	30 mart 1920		Müsavat və bitərəflər fraksiyası Bitərəf
İctimai təminat naziri	Musa bəy Rəfiyev	24 dekabr 1919	30 mart 1920		Müsavat və bitərəflər fraksiyası Müsavat Partiyası
Maarif və dini etiqad naziri	Həmid bəy Şahtaxtinski	24 dekabr 1919	5 mart 1920[d]		İttihad fraksiyası
	Nurməmməd bəy Şahsuvarov	5 mart 1920	30 mart 1920[e]		İttihad fraksiyası
Maliyyə naziri	Rəşid xan Qaplanov	24 dekabr 1919	15 aprel 1920[f]		Əhrar fraksiyası
Poçt-teleqraf naziri	Camo bəy Hacınski	24 dekabr 1919	9 aprel 1920[g]		Sosialistlər fraksiyası Xalqçı Partiyası
Səhiyyə naziri	Musa bəy Rəfiyev	24 dekabr 1919	30 mart 1920		Müsavat və bitərəflər fraksiyası Müsavat Partiyası
Ticarət,sənaye və ərzaq naziri	Xudadat bəy Məlik-Aslanov	24 dekabr 1919	18 fevral 1920		Fraksiyasız
	Məmmədhəsən Hacınski	18 fevral 1920	30 mart 1920		Müsavat və bitərəflər fraksiyası Müsavat Partiyası
Yollar naziri	Xudadat bəy Məlik-Aslanov	24 dekabr 1919	30 mart 1920		Fraksiyasız

^[3]

Nəsib bəy Yusifbəyli baş nazir olduğu dövrdə Azərbaycan xalqının tarixində ən mühüm hadisə Əlimərdan bəy Topçubaşovun başçılıq etdiyi nümayəndə heyətinin Paris Sülh Konfransındakı gərgin əməyi sayəsində 1920-ci il yanvarın 11-də Azərbaycanın müstəqilliyinin böyük dövlətlər tərəfindən de-fakto tanınması olmuşdur. Bu dövrdə həmçinin Bakı Dövlət Universiteti açıldı. Müxtəlif ixtisaslar üzrə ali təhsil almaq üçün 100 nəfərə yaxın azərbaycanlı gənc Avropanın müxtəlif ali məktəblərinə göndərildi. Torpaq islahatları haqqında 29 maddədən ibarət qanun layihəsi hazırlanaraq, 1920-ci ilin fevralında ümumxalq müzakirəsinə verildi. Savadsızlıqla mübarizə üçün müvəqqəti pedaqoji kurslar açıldı, ibtidai və orta məktəblər üçün dərsliklərin hazırlanması və nəşri işinə başlanıldı.

1920-ci ilin əvvəllərində Şimali Qafqaz və Dağıstanda Denikin qüvvələrini məğlub edən Qırmızı Ordu Azərbaycan sərhədlərinə yaxınlaşaraq Sovet Rusiyasının çoxdan ələ keçirmək arzusunda olduğu Bakını təhlükə altına aldı. Diplomatik əlaqələr yaratmaq haqqında Azərbaycan Hökumətinin bütün təkliflərini cavabsız qoyan Sovet Rusiyası ölkə daxilində bolşeviklərin vasitəsilə müdaxilə üçün zəmin hazırlayırdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin fəaliyyəti dövründə yol verdiyi səhvlərin (aqrar məsələnin həll olunmaması, bir sıra sosial problemlərin həllinin ləngidilməsi və s.) xalqın müxtəlif təbəqələri arasında yaratdığı narazılıqdan istifadə edən bolşeviklər vəziyyəti daha da gərginləşdirdilər.^[3]

1920-ci il martın sonunda Sovet Rusiyası tərəfindən xarici təhlükənin artdığı və işğal üçün zəmin hazırlayan daxili qüvvələrin fəallaşdığı şəraitdə Nəsib bəy Yusifbəyli hökuməti istefa verməli oldu. Yeni hökumətin təşkili Məmmədhəsən Hacınskiyə tapşırıldı. Onun parlamentdəki fraksiyalarla apardığı danışıqlar müsbət nəticə vermədi. Xüsusilə Müsavat və bitərəflər fraksiyası ilə Sosialistlər fraksiyası arasında kəskin fikir ayrılığı yaranmışdı. Sosialistlər yeni hökumətdə əsas nazirliklərin — hərbi, xarici və daxili işlər nazirlərinin portfellərini tələb edirdilər. Bir tərəfdən Müsavat Partiyası bolşeviklərlə gizli əlaqəyə girən Məmmədhəsən Hacınskinin yeni hökumət kabinəsi yaratmaq üçün sərbəst hərəkət etməsinə imkan vermir, digər tərəfdən isə Hacınski özü də yeni hökumət kabinəsini yaratmağa tələsmir, gözləmə mövqeyi tuturdu.^[1]

Yaranmış əlverişli şəraitdən istifadə edən Sovet Rusiyasının XI Qırmızı Ordusu beynəlxalq hüquq normalarını kobudcasına pozaraq və qabaqcadan hazırlanmış hərbi müdaxilə planına uyğun olaraq 1920-ci il aprelin 27-də Azərbaycanın sərhədlərini keçərək, Bakıya doğru hərəkət etdi. Aprelin 27-də gündüz saat 12-də Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsi, Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Qafqaz Diyar Komitəsinin Bakı bürosu və Mərkəzi Fəhlə Konfransı adından Azərbaycan Hökumətinə və Parlamentinə hakimiyyətin bolşeviklərə təhvil verilməsi barədə Həmid Sultanov tərəfindən ultimatum təqdim olundu. Elə həmin günün axşamı yaranmış şəraiti və bolşeviklərin ultimatumunu müzakirə edən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin son iclası dinc əhali arasında qan tökülməməsi üçün hakimiyyəti bolşeviklərə təhvil vermək haqqında axşam saat 11-də qərar qəbul etdi. Hakimiyyəti təslim edərkən Azərbaycan Parlamentinin əsas tələblərindən biri keçmiş hökumət üzvlərinin təqib olunmayacağı idi. Lakin bolşeviklər hakimiyyəti ələ keçirdikləri ilk gündən keçmiş hökumət üzvlərinin həbsinə və repressiyaya başladılar. Sovet qoşunlarının hərbi müdaxiləsi nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yarandığı ilk gündən onun süqutu gününə qədər fasiləsiz fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin fəaliyyətinə son qoyuldu.^[4]

• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild. Bakı: "Lider". 2004. 440. ISBN 9952-417-14-2.