Maşın tərcümə

Maşın tərcüməsi (ing. machine translation, rus. машинный перевод) — lüğətlər və tərcümə qaydaları toplusu əsasında mətnin bir dildən başqa bir dilə avtomatik çevrilməsi texnologiyası. Kompüterlərdən tərcümə üçün istifadə olunması ideyası 1947-ci ildə, ilk kompüterlərin yaranmasından dərhal sonra ABŞ-də irəli sürülüb. Maşın tərcüməsinin (Corctaun eksperimenti) ilk ictimai nümayişi isə 1954-cü ildə olub. Həmin sistem nə qədər primitiv olsa da (250 sözdən ibarət lüğət, 6 qaydadan ibarət qrammatika, bir neçə cümlənin tərcüməsi), eksperiment geniş resonans yaratdı: ADR-də, AFR-də, Bolqarıstanda, Çində, Fransada, İngiltərədə, İtaliyada, SSRİ-də, Yaponiyada bu istiqamətdə tədqiqatlara başlanıldı.

Tərcümənin keyfiyyəti ilkin mətnin mövzusundan və üslubundan, eləcə də aralarında tərcümənin aparıldığı dillərin qrammatik, sintaktik və leksik qohumluğundan asılıdır. Bədii mətnlərin maşın tərcüməsinin keyfiyyəti, demək olar ki, həmişə qaneedici olmayıb. Texniki mətnlərdə isə azacıq redaktəyə ehtiyacı olan tərcümələr almaq mümkündür. Fəqət mükəmməl maşın tərcüməsi sisteminin yaradılması yarım əsr bundan öncə olduğu kimi, yenə də arzu olaraq qalır. Ancaq bir şey şübhəsizdir: belə sistemlər tərcüməçilərin işini əhəmiyyətli dərəcədə sürətləndirib.

• Post-redaktə ilə: mənbə mətni maşın tərəfindən işlənir və insan redaktoru nəticəni düzəldir.
• Əvvəlcədən düzəlişlə: şəxs mətni maşın emalına uyğunlaşdırır (mümkün olmayan oxunuşları aradan qaldırır, mətni asanlaşdırır və qeyd edir), bundan sonra proqramın işlənməsi başlayır.
• Arası redaktə ilə: bir şəxs çətin vəziyyətləri həll edərək tərcümə sisteminin işinə müdaxilə edir.
• Qarışıq sistemlər (məsələn, əvvəl və sonrakı redaktə ilə eyni vaxtda).

"Maşın" əvəzinə mənası təsir etməyən avtomatik söz bəzən istifadə olunur. Ancaq avtomatlaşdırılmış tərcümə termini tamamilə fərqli bir məna daşıyır – onunla birlikdə proqram sadəcə bir insana mətnləri tərcümə etməyə kömək edir.

Avtomatik tərcümə aşağıdakı qarşılıqlı formaları əhatə edir:

• Qismən avtomatlaşdırılmış tərcümə: məsələn, bir insan tərcüməçisinin kompüter lüğətlərindən istifadəsi.
• Əmək bölgüsü olan sistemlər: kompüter yalnız sərt şəkildə müəyyən edilmiş bir quruluşun ifadələrini tərcümə etməyə öyrədilir (ancaq bunu düzəltməyə ehtiyac qalmayacaq şəkildə edir) və sxemə uyğun olmayan hər şey bir insana verilir.

Statistik maşın tərcüməsi — böyük həcmli dil cütlüklərinin müqayisəsinə əsaslanan bir mətnin maşın tərcüməsi növüdür. Dil cütləri - bir dildə cümlələr və ikincisində müvafiq cümlələr olan mətnlər, iki dildə doğma olan bir insanın iki cümlə yazması və ya bir şəxs tərəfindən edilən cümlələr toplusu və onların tərcümələri ola bilər. Beləliklə, statistik maşın tərcüməsi "özünü öyrənmə" xüsusiyyətinə malikdir. Dil cütlüyü nə qədər çox olsa və bir-biri ilə daha dəqiq uyğunlaşsalar, statistik maşın tərcüməsinin nəticəsi bir o qədər yaxşı olar. "Statistik maşın tərcüməsi" anlayışı tərcümə probleminin həllinə ümumi yanaşma deməkdir, bu, mətnlərin ikitərəfli toplusundan əldə edilmiş məlumatları istifadə edərək cümlələrin ən çox ehtimal olunan tərcüməsinin axtarışına əsaslanır. Mətnlərin ikidilli qurumuna misal olaraq parlamentdə müzakirə mübahisəsi olan parlament hesabatlarıdır. Kanada, Hong Kong və digər ölkələrdə ikidilli parlament hesabatları dərc olunur; Avropa İqtisadi Birliyinin rəsmi sənədləri 11 dildə dərc olunur; Birləşmiş Millətlər Təşkilatı sənədləri bir neçə dildə yayımlayır. Məlum oldu ki, bu materiallar statistik maşın tərcüməsi üçün əvəzolunmaz mənbələrdir.

• İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.

Vikilüğətdə maşın tərcüməsi mövzusuna dair məlumatlar var.

• О. С. Кулагина. О современном состоянии машинного перевода // Математические вопросы кибернетики, вып. 3, М.: Наука, 1991, стр. 5—50. Библиография из 140 названий. ISBN 5-02-014323-5.
• Гращенко Л. А., Клышинский Э. С., Тумковский С. Р., Усманов З. Д. Концептуальная модель системы русско-таджикского машинного перевода // Доклады Академии наук Республики Таджикистан. — 2011. — том 54, № 4. — С. 279—285.
• Будущее машинного перевода // Компьютерра № 21, 5 июня 2002.

• Maşın tərcüməsi. Soyuq müharibədən dipllerningə qədər  (rus.)