Mesopotamiya dini

Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. Lütfən, məqaləyə etibarlı mənbələr əlavə edərək onu təkmilləşdirməyə kömək edin. Mənbəsiz məzmun problemlər yarada və silinə bilər. Problemlər həll edilməmiş şablonu məqalədən çıxarmayın. Daha ətraflı məlumat və ya məqalədəki problemlərlə bağlı müzakirə aparmaq üçün məqalənin müzakirə səhifəsinə diqqət yetirə bilərsiniz.

Mesopotamiya dini qədim zamanlardan Xristian və İslam dövrünün başlanmasına qədər Yaxın Şərq reqionunda yayılan dini inaclardır. Bu inanclar o zaman orada yaşayan bütün xalqlar arasında yayılmışdır. Bu inancların mənşəyi Şumerdən gəlir. Sonra onlar başqa xalqlar arasında yayılmışdır.

Şumer, Akkad, Babil, Assuriya kimi dövlətlərin dinlərinin mənşəyi birdir. Onların hamısını Mesopotamiya dini kimi adlandırırlar. Assuriya və Babil dinlərinin xüsusiyyətləri ayrıca məqalələrdə verilmidir:

1. Babil dini
2. Assuriyada din

Mesopotamiyada, bütün Yaxın Şərqdə olduğu kimi, dinlər əsasən çoxtanrılı (politeist) və bütpərəst olmuşdur. Politeist düşüncəsi dünyanın hər bir təzahürünün arxasında bir tanrın olduğunu iddia edir. Qədim şumerlər inanırdılar ki, tanrılar hər bir şeyi yaradıb, idarə edirlər. Onlar insan cildində və insanabənzər təsəvvür edilirdi: insanlar kimi ailə qururlar, xəstələnirlər, əsəbləşirlər, savaşırlar, yaralanırlar, sevirlər, nifrət edirlər, bir birinə xəyanət edirlər, uşaq doğurlar və s. Tanrılar arasında insanlarda olduğu kimi iş bölgüsü aparılmışdı.

Şumerlərdə qadın ilahların çoxluğu onlarda matriarxat quruluşu olmasının göstəricisi hesab olunur. Sonrakı dövrlərdə şumerlərdə qadın obrazının mövqeyi nisbətən zəifləmişdir. Bizimim zamanəmizə çatmış şumer yazı lövhələrində 1500-ə qədər tanrı adları çəkilməkdədir, və bu onların panteonunun nə qədər çoxsaylı olduğunu göstərir.

Bilindiyi kimi, gədim insanlar külək, şimşək, zəlzələ və s. kimi təbiət hadilərərini tədricən simalaşdırmış, onlara adlar verərək tanrılaşdırmışdırlar. Bundan başqa xalqlar qədim zamanlarda yaşamış bəzi mömin, igid, mərd insanları və çarları onların ölümlərindən sonra tanrılaşdırırdılar, onlara mifoloji xüsusiyyətlər əlavə edərək, əsatirlərə çevirirdilər. Bu da tanrıların sayını daha da çoxaldırdı.

Mesopotamiyalılar dünya və kainat: onların yaranması, quruluşu və qanunları haqqında düşünürdülər. Artıq e.ə. III minillikdə onların düşünürləri bunlarla bağlı suallara cavablar axtararaq, öz kosmoqoniya və teoqoniyalarını yaradmışdırlar. O dövrlərdə başqa ədəbi və elmi üslubun olmadığına görə, onlar öz fikirlərini əsatirlərə vasitəsi ilə ifadə edirdilər. Məbədlərdə rəqqasələr, çalğıçılar fəaliyyət göstərirdi. Onların ən vacib işləri tanrıları əyləndirmək idi. Şumerlər tanrıların qəzəblənərək onları cəzalandırmalarından qorxurdular.

Qədim şumerlərin e.ə. III minilliyə aid olan gil lövhələri üzərində yazılmış mətnlərdən bilinir ki, onlar tanrıları göy, dəniz, günəş kimi təbiət qüvvələrinin təcəssümü kimi qəbul edirdilər. Sonra, ictimai inkişaf dərinləşdikcə, tanrılar əvvəlki keyfiyyətlərini saxlayaraq, eyni zamanda şəhərlərin, əkinçilərin, çobanların və s. himayəçisi kimi tanınıb qəbul edilirdilər. Eyni zamanda, tanrılar hər bir insanın dünyagörüşündə və gündəlik həyatında da önəmli rol oynamışdırlar. Məsələn: günəş tanrısı Utu hər şeyi görür, ədaləti qoruyur, insanlara yardım edir, falçılara himayəçilik edir; bilik və su tanrısı Enki insanların və sehrbazların qoruyucusudur; Venus (Venera) planetinin (bu planet göydə ulduz kimi görsənir) tanrısı İnanna sevgililərin qoruyucusudur.

Sonra xalq arasında bu tanrılarılarla bağlı çeşidli əsatirlər meydana gəlmişdir. Bu proseslər şumer dinində müşahidə olunmaqdadır. Ümumiyyətlə Mesopotamiya dinlərinin əsasında məhz şumer əsatirləri durur. Zaman keçdikcə, burada başqa mədəniyyətlərin yayılmasına baxmayaraq, onlar şümer tanrılarını və əsatirlərini qəbul etmişdirlər. Sadəcə öz əsatirləri ilə onları daha da zənginləşdirmişdilər. Bəzən isə o tanrıların adlarını dəyişdirib öz dillərinə uyğunlaşdırsalar da, mahiyyətcə şumer dininin özəyini saxlamışdırlar.

Çox güman ki, qədim şümerlər tanrılarına münasibətlərini müqəddəslik, əxlaqi və mənəvi müstəvidə deyil, gündəlik tələbatlarının ödənməsi üçün gərəkliliyi müstəvisində qurulmuşdurlar. Tanrılar bol məhsul, hərbi uğur kimi məsələlərdə insanlara yardımçı olmalı idilər. Yəni hər bir insan, tanrıya ibadət edərkən və qurbanlar kəsərkən, ondan əvəzində nəsə istəyirdi. Əgər edilən ibadətlərin və qurbanların qarşılığında, bu və ya başqa tanrı onlardan umulan şeyləri verə bilmirdiyi təqdirdə, insanlar onlara deyil, başqa tanrılara üstünlük verirdilər. Beləliklə tanrı ilə insan münasibəti “mən sənə qurbanlar verirəm ki, sən də mənə nəsə verəsən” prinsipi üzərində qurulmuşdur.

Şumerlər inanırdılar ki, tanrılar istədiklərini edirlər və insanlar qarşısında cavab vermirlər. Ancaq insanlar, edilən ibadətlər və kəsilən qurbanlara qarşılıq olaraq onlardan öz istəklərini öyrənə bilərlər. Buna qurban kəsdikləri heyvanların qaragiyərlərinin cizgiləri və işarələri üzərində fala baxmaqla nail olurdular. Bunun üçün kahinlərə müraciət edilirdi, onlar isə hər cizgi və işarənin nəyi göstərdiyini izah edirdilər.

Tanrıdan istənilən şey haqqında məlumatın əldə olunmasının başqa yolu yuxu yozumu olmuşdur. Hər hansı işin baş tutub-tutmayacağı, ya da o işin görülüb-görülməməyin daha məqsədəuyğun olmasını bilmək üçün insanlar niyyət edib, sonra tapınaqlara (məbədlər) gedib, orada tanrılara dualar edib, qurbanlar kəsirdilər. Sonra onlar tapınaqlarda uzanıb yuxuya gedirdilər. Ayılandan sonra kahinlər onlardan yuxuda nə gördüklərini soruşur və yuxu yozması yolu ilə tanrıların hökmünü açıqlayırdılar.

Tanrılara qarşı bu cür münasibətin olduğuna görə, onlardan heç biri başqalarının üzərində yüksələ bilməzdi. Ya da yüksəlsə də, hakimiyyəti mütləq və əbədi olmamışdır. Tanrı, insanların istəklərini təmin etdiyi vaxta qədər, yüksək mövqeyini saxlamış olurdu. Belə olmasaydı endirilirdi və insanlar başqa, daha da “yetərli” tanrini ucaldıb, ona üstünlük verirdilər. Bundan başqa hər hansı tanrının yüksəlməsi heç də başqa tanrıların inkar olunması demək deyil idi. Hansısa tanrıların “yüksəlməsi” və baş tanrıya çevrilməsi, əski çarların və ya kahinlərin istəkləri əsasında da cəmiyyətə qəbul etdirilirdi. Çarın rəğbət bəslədiyi hansısa tanrıya daha da çox ehtiram edilməsi,onun hakimiyyətinin qəbul edilməsi demək idi; o tanrının açıq inkar edilməsi isə çara qarşı üsyan kimi qiymətləndirilirdi. Bir çox hallarda çarlar hətta özlərini də tanrı, yaxud yer uzərində olan hansısa tanrının təcəssümü elan edirdilər və bu keyfiyyətdə özlərini xalqa təqdim edib, onu itaətə gətirirdilər.

Şumer dinində ME adlanan butün dünyanı və tanrıları idarə edən sirli qüvvələr anlayışı da olmuşdur. Bu barədə “Ninurtanın Eriduya səyahəti” əsatirində deyilir. Onlar hansısa bir varlıq şəklini alaraq tanrının ya da insanın (kahinin) ixtiyarında ola bilər. Hər şeyin ‘ME’si vardır: savaşın, barışın, ədalətin, hüququn və s. Bu bir obyektiv qanunauyğunluqdur. Şumer əsatirlərində tanrılar bir-birindən ilahi qüvvələri (‘ME’ləri) ala bilib daha da qüdrətli və ya zəif ola bilirdilər. Şumerlər inanırdılar ki, ‘ME’lərin hissələri hansısa məbədlərdə, kahinlərdə, şəhərlərdə, çarlarda və s. ola bilir və bu onları çox qüdrətli və müqəddəs edirdi.

Şumerlərin dini inancları bizim zamanəmizə çatmış dastanlarında əks olunmuşdur. Onların yazdıqları lövhələr bəşəriyyətin ən qədim yazılı ədəbiyyatıdır. Üstəlik Şumer mədəniyyətindən daha qədim və inkişaf etmiş mədəniyyət elmə məlum deyil. Buna görə də Yaxın Şərqdə və Aralıq dənizi hövzəsində yayılmış dinlərin məhz şümerlərin dini inanclarından qaynaqlanması faktı heç bir şübhə doğurmur. Məsələ burasındadır ki, o ərazilərdəki mədəniyyətlər sonra yaranmışdır, ancaq dini rəvayətlərinin və ibadət etdikləri tanrılarının Şumer tanrıları ilə bənzərlikləri vardır, adları fərqli olsa belə. Deməli bu bənzərliyi yalnız Şumer dinindən alınması ilə izah etmək olar. Örnək üçün, Suriyanın Adonis və Babilin Təmmuz tanrısı əslində Şumerin Dimuzid (ya da Dumuzi) adlı tanrısıdır; samilərin Anu və yunanların ‘Uranus’u onların An adlı tanrısıdır; sami tanrıcası İştar (ona sonralar Astarta da deyirdilər) əslində şumerlərin İnanna’sıdır; Aralıq dənizi hövzəsində tanınan ilahə Kibela şumerlərin Ki (torpaq anası) tanrısıdır; samilərin Sin və Şamaş adlı ay və günəş tanrıları şumerlərin Nanna və Uti tanrılarıdır; və bu siyahını hələ çox davam etdirmək olar.

Hətta tək tanrılı (monoteist) dinlərlə də qədim şumer dininin müəyyən parallelləri vardır. Örnək üçün, Əhdi-Ətiqdə (Yaradılış, 6: 9) və Quranda^[1] yazılan Nuh peyğəmbərin tufanı hadisəsinə bənzər hadisə “Gilqameş (hər şeyi bilmiş) haqqında Arxivləşdirilib 2014-05-15 at the Wayback Machine” adlanan qədim şumer-akkad dastanında da rəvayət edilmişdir. Əhdi-Ətiqə görə, Tanrı Nuha tufan haqqında xəbər verib və ona gəmini inşa etməyi əmr edib. Bu tufan nəticəsində bütün yeri su basmış və yalnız Nuh və onun ailəsi bu gəmiyə sığınaraq tufandan saq çıxa bilmişdirlər. Quranda da buna bənzər hadisə haqqında xəbər verilmişdir.

Şumer-akkad dastanı olan Gilqameşdə Şuruppak şəhərinin hökmdarı Ziusudra (akkadca Utnapişti ya da Utnapiştim) Enki tanrısından dünyanı tufan bürüyəcəyi xəbərini alır. Enkinin məsləhəti ilə, Ziusudra bir gəmi inşa etmiş və tufan zamanı oraya sığınaraq xilas olmuşdur.

Yunanlarda da buna bənzər rəvayət vardır. Orada tufan haqqında xəbəri tanrı Kronos Ksisutros adında adama vermisdi. Bu rəvayəti e.ə. IV-III əsrlərdə yaşamış yunan tarixçisi Beros qələmə almışdı.

Bu bənzərliyi izah edən araşdırmaçıların bir hissəsi Əhdi-Ətiqdəki tufan haqqında rəvəyətinin qədim şumer-akkad dastanından alınmasını; başqaları isə bu tarixi hadisənin hamıya məlum olduğundan, çeşidli xalqların dastan və kitablarında rəvayət edilməsini iddia etmişdirlər. Bəzilərinə görə Ziusudra (Utnapiştim) və Nuh (yəhudicə Noah) eyni adam da ola bilərlər, sadəcə çeşidli xalqlar eyni adama bir ad vermişdir.

“Çar Sarqon haqqında” adlı əfsanədə də maraqlı məqamlar vardır. Çar Sarqon (akkadca Şarruken) böyük Akkad dövlətinin yaradıcısı olmuşdur. O e.ə. 24-cü yüzillikdə yaşamışdı. Mesopotamiyada arxeoloqlar onun heykəlini tapıb, onun üzərində olan yazıları oxuya bilmişdirlər. Orada Sarqonun həyatı haqqında məlumat verilmişdi^[2]. Mətndən bilinir ki, onun anasının hansısa səbəbdən uşaq doğmağa ixtiyarı yox idi. Bəlkə də o kahinə idi. Ancaq bu qadın gizli yerdə Sarqonu doğdu və bu əməlini cəmiyyətə bildirməmək üçün, onu bir hörmə səbətə qoyub, üstünü qatranla bağlayıb, Fərat cayının axarı ilə buraxdı. Çayda onu Akki adında bir adam xilas edərək, öz yanında saxlamış və böyütmüşdür. Sonra isə Sarqonu qadın tanrıcası İştar sevmiş və onu çarlıq rütbəsinə yuksəltmişdir.

Əhdi-Ətiqdə və Quranda peyğəmbər Musa da doğulandan sonra qır və qatranla sürtülmüş bir səbətə qoyulmuş və Nil çayının axarına atılmışdır (Çıxış, 2: 1-10 və Quran, 20: 36-39^[3]). Oradan onu fironun qızı tapmış, xilas etmiş, və sona Musa fironun sarayında yüksək məqamlara çatmışdır. Ancaq bu hadisə Mesopotamiyada deyil, Misirdə cərəyan etmişdir. Ola bilsin ki, hansısa səbəblər üzündən arzu olunmayan doğulmuş körpə uşaqları səbətə qoymaq və çayın axarına atmaq, çayların sahillərinda yaşamış xalqların bir adəti olmuşdur. Örnək üçün, bu gün də belə uşaqları müxtəlif yerlərdə kiminsə qapısına qoyurlar. Yəni bu rəvayətlərin oxşarlığını bununla izah etmək olar.

Ancaq bəzi alimlər hesab edirlər ki, yəhudilər “Çar Sarqon haqqında” rəvayəti bilirdilər və bu hadisəni Misirdə Musaya aid etmişdirlər. Eyni zamanda qeyd edilməlidir ki, “Çar Sarqon haqqında” əfsanəsi Assur çarı Aşşurbanipalın kitabxanasında tapılmış gil lövhələrinin birində yazılmışdır. Bu lövhə isə çar Sarqonun dövründə deyil, sonraki dövrlərdə, bəlkə də Musadan da sonra, yazılmışdır. Buna görə də ola bilsin ki, əksinə, yəhudilərin Musa haqqında rəvayətini assurlular çar Sarqonun rəvayəti kimi qələmə vermişdirlər Musa // Yəhudi elektron ensiklopediyası]].

Xristianlığın simvolu olan xaçın tarixi qədim Mesopotamiya inanclarından alınmasına dair dəlillər vardır. Bu rəmz həm Babildə, həm də Misirdə Xristianlıqdan öncə də yayılmışdır. Qədim mesopotamiyalılarda xaç tanrı Dumuzinin (Təmmuzun) rəmzi olmuşdur. Əslində yunanların “τ” (tau), latınların, rusların “t,T” hərfi “Təmmuz” sözünün baş hərfidir və bu hərf elə xaçdır. O elə qədim Babildə də bu cur yazılırdı və oradan alınmışdır. Tammuz günəş tanrısı kimi də təsəvvür edilirdi. Buna görə də onun “t” simvolunun rəsmini bəzən günəşi simvolizə edən dairədə çəkirdilər.

Qədim zamanlarda insanlar bu cür xaç rəmzlərin həyatverici qüvvəyə malik olmasına inanırdılar və bu gün olduğu kimi, onları həmail kimi boyunlarından asıb gəzdirirdilər. Kahinlər də xaçlı geyimlərdən istifadə edirdilər. Məlumdur ki, ilk xristianlarda III əsrə qədər xaç rəmzi olmamışdir. O sonra başqa ənənələrdən alınmışdır. Bəzi məsihi təriqətlər bu gün də İsanın xaçda deyil sütunda öldüyünü və xaçın Xristianlığa bütpərəstlikdən gətirilməsini iddia edirlər.

Şumer-akkad esxatoloji (axirət haqqında) təsəvvürləri də böyük maraq doğurur. Əsatirlərindən bilinir ki, onlar yeraltı dünyanın mövcud olmasına inanırdılar. Şumerlər ona "Kur", akkadlar isə "Ersetu" deyirdilər. O dünyanın harada yerləşdiyi haqqında onların dəqiq təsəvvürləri yox idi. Əsatirlərdə “Kur”un sərdədində bir çay vardır. Oradan ölüləri bir gəmiçi keçirir. Orada ölənlərin ruhları iztirablar və əziyyətlər içində yaşayırlar. Ancaq o dünyada nisbətən rahat yaşayanlar da vardır. Oradan qayıdış yoxdur. “İnannanın ölülər dünyasına enməsi” əsatirindən bilinir ki, “kur”da tanrılar da ola bilər (Dumuzi kimi). İstisna hallarda tanrılar oradan kimisə çıxara bilərdilər, ancaq onun əvəzinə başqa adamlar (və ya tanrılar) “Kur”da qalmalı ıdılər. Bəzən isə, kimsə “kur”dan müvəqqəti çıxıb, yerdə hansısa işi görüb, sonra isə ora qayıda da bilərdi. Məsələn “Gilqameş, Enkidu və yeraltı dünya” əsatirində Enkidunun kölgəsi oradan yerə gəlir, Gilqameşlə görüşür.

Eyni zamanda, “Enki və Ninhursaq” əsatirindən bilinir ki, qədim şumer və akkadlar gözəl bir ölkənin mövcud olmasına da inanırdılar. O təmiz, işıqlı, misli olmayan bir yerdir. Orada ölüm və xəstəliklər yoxdur; gözəl bağlar, meşələr, çəmənliklər, çaylar və bulaqlar vardır. Bu ölkənin adı “Dilmun”dur və orada əsasən tanrılar yaşayır. Bəlkə də qədim şumerlər Bəhreyni, yaxud Fəylaka adasını, ya da Ərəbistan yarımadasının qərb hissəsini Dilmun adlandırırdılar. Eyni zamanda onlar inanırdılar ki, həyat Dilmunda yaranıb. Sonra insanlar oradan çıxıb yer üzündə yaşamağa başladılar.

Qeyd edilməlidir ki, “Kur” və “Dilmun” anlayışlarına bənzər məkanlar Şümer-Akkad sivilizasiyasından cox əsr sonra meydana gələn yəhudi, sonra isə xristian və müsəlman dünyagörüşlərində də vardır. Ancaq yahudilərdə (şumer və akkadlarda olduğu kimi) axirət dunyası haqqında təlimlər hələ bir o qədər də inkişaf etməmişdi və Əhdi-Ətiqdə bu barədə qısa və ötəri cümlələrdən başqa bir şey yoxdur. Ancaq daha sonra Əhdi-Cədiddə, və özəlliklə Quranda, axirət dünyasının təsviri daha dolğun və ətraflı cəhənnəm və cənnət anlayışlarında verilmişdir. Ancaq şumer-akkad əsatirindən fərqli olaraq, orada cənnətdə tanrılar deyil, ilk insanlar yaşamışdır.

Dilmunla cənnətin bənzər cəhətləri isə hər ikisində gözəl bağların olması, xəstəlik və ölümün olmamasıdır. Bundan başqa, məsələn müsəlman təfsirçilərin arasında Adəm və Həvvanın yerləşdiyi cənnətin heç də axirətdə olah cənnətin olmaması fərziyyəsi vardır. Hətta bəzi müsəlman təfsirçilər hesab edir ki, ilk cənnət göylərdə tox, yerdə yerləşirdi^[4]. Yəni Adəm və Həvvanın yaşadığı məkan yerdə idi və oradan insanlar yer üzərinə yayıldılar. Bu da Dilmunun yerdə, hətta Ərəbistanda, və ya ona yaxın olan məkanda yerləşməsi inancı ilə üst-üstə düşür. Deməli cənnət haqqında təsəvvürlər hələ qədim şumerlərdə olub.

Bundan başqa, yəhudi dünyagörüşündə, qədim şumer, akkad, və yunanlarda (aid) olduğu kimi, möminlərin axirətdəki yeri günahkarlarla eynidir. Onlar hamısı “Şeol” adlanan kölgələr məkanında yaşayır (Zəbur, 87:5-13). Məlum olur ki, yəhudilər də kölgələr dünyasının olduğuna inanırdılar və hətta istisna hallarda, şumerlərdə olduğu kimi, oradan kiminsə müvəqqəti qayıdışını da mümkün hesab edirlər: “Rəbb insanı həm öldurur, həm dirildir. Olulər diyarına həm endirir, həm cıxarır” (1 Samuel 2:6).

Əhdi-Ətiqin bəzi kitablarından belə ehtimal oluna bilər ki, onların müəllifləri günahkarların sorğu-suala çəkilməsi haqqında biliyə malik deyildilər: “Çünki heyvanın başına gələn insanın da başına gəlir, ikisinin də aqibəti eyni cür olur. Necə biri ölürsə, eləcə də o biri ölür. İkisi də eyni nəfəsə malikdir, insan heyvandan üstün deyil, çünki hər şey puçdur” (Vaiz, 3: 19). Başqa yerləri oxuduqda isə qərara gəlmək olur ki, Əhdi-Ətiqin bəzi müəllifləri gələcək həyatən mövcudluğu haqqında heç bir şey bilmirdilər (Zəbur 103: 29). Beləliklə demək olar ki, yahudilərin axirət həyatı haqqında tam və qəti təsəvvürləri yox idi. Ancaq çox əsrlər keçəndən sonra, ölülərin dirilməsi və günahkarların sorğu-suala çəkilməsi inancı da yəhudilər arasında yayılmağa başladı: “Torpağın altında yatanların çoxu əbədi həyat, bə’zisi isə əbədi xəcalət və rüsvayçılıq üçün oyanacaq” (Daniel 12:2).

Şumer kosmoqoniyanın əsasında yastı disk kimi düşünülən göyün (anu) və yerin (ki) vəhdəti ideyası dururdu. Göy sonsuz deyil. Onun yuxarı hissənin sonu bərk cismlə, aşağı hissəsi isə yerlə məhdudlaşır. Göy “lil” (külək) adlanan ünsürlə doludur, bu da, təxminən, bizim atmosfer anlayışımıza yaxın olan termindir. Günəş, ay, ulduzlar, planetlər də “lil”dir, lakin onlar işıqsaçma qabiliyyətinə malikdirlər. Yer-göy-“lil” üçlüyü hər tərəfdən okeanla əhatə olur və hərəkətsizdir.

Kainatın quruluşunu bu cür təsəvvür edən kahinlər onu kimin tərəfindən yaradıldığı haqqında düşünərək, bunu çox saylı tanrı panteonu ilə əlaqələndirirdilər. Onlar hesab edirdilər ki, bu tanrılar dünyanı yaradıb, dəyişməyən əbədi qanunlarla onu idarə edirlər. Tanrıların dərəcəsi və gördüyü işlər fərqli düşünülürdü. Buna görə daha da əhəmiyyətli və ikinci dərəcəli tanrılar var idi. Dunyanin yaranması tanrıların da yaranması sualını meydana gətirirdi. Məsələ burasındadır ki, tanrıların çoxluğu onların özlərinin haradan yaranması, hansının daha öncə, kimin isə sonra yarandığı sualarını yaradırdı. Buna ğörə də kosmoqonik problemlər mütləq teoqoniyaların (tanrıların yaranma təlimi) da yaranmasına gətirirdi.

Ən qədim şumer kosmoqonik və teoqonik əsatirlərdən biri “Göylərin və yerin dağı” adlanır. Bu əsatirə görə, əvvəl hər şey vəhdət halında olmuş və böyük bir daq formasında olmuşdur. Bu daq hər tərəfdən sonsuz okeanın suları ilə əhatə olunurdu. Okeanın qızı olan tanrı Nammudan Anu və Ki törənmişdi. Nammu Anu'nu dağın başında, Ki'ni isə ətəyində məskunlaşdırdı. Anu və Ki böyüyəndə isə, onları qovuşdurdu bə bunun nəticəsində Enlil dünyaya gəldi. O da “Lil”in (küləyin, atmosferin) tanrısı oldu. Sonra ana Ki ata Anudan daha yeddi uşaq doğdu, onların hamısı isə öz növbəsində bir biri ilə qovuşaraq çoxlu oğul və qız doğdular. Nəticədə dağda sıxlıq yarandı. Bunu görən Anu Enlillə birlikdə dağı ikiyə böldülər. Yuxarısı göyə, aşağısı isə yerə çevrildi. Anu göydə qaldı, Enlil isə yerə endi və orada həyatı yaratdı.

“Enki və dünya quruluşu” adlı bir başqa əsatirinin məzmunundan məlum olur ki, dünyanın nizam-intizamını, təmin edən daha bir məşhur tanrı var idi. Onun adı Enki idi. An və Enlil yeri yaratdılar, Enki isə onun üzərində qanuna uyğunluğu təmin etdi. Məcələn o, Dəclə və Fərat çaylarını su ilə doldurdu, onların axarını təmin etdi; dövlətlərin və şəhərlərin sərhədlərini cızdı; dəniz qırağında öz məbədini qurdu; əkin sadələrini və maldarlığı yaratdı. Sonra isə o, hər sahə üçün cavabdeh olan bir tanrını təyin etdi.

Enki nizam-intizamı öz sözü ilə yaradır. Deyilir: “Enkinin Sözünü heç kəs poza bilməz, Onun Sözü geriyə qayıtmaz”. Beləliklə çox ehtimal var ki, məhz Enki (Tanrı-Söz) haqqında əsatirlər gələcəkdə yunan dunyagörüşündə dünya intizamının təcəssümü olan Loqos (Söz) anlayıçının əsasını təşkil edir. Daha sonra isə Tanrı-Söz və yaxud Kəlam (Loqos) anlayışını Xristianlıqda İsaya aid etdilər: “Əzəldən Kəlam mövcuddur; Kəlam Allahda olub və Kəlam Tanrı olub” (Yəhyanın müzdəsi 1: 1). Quran da İslamda Allahın əbədi yaradılmamış kəlamı-sözü kimi qəbul edilir.

Şümer tanrıları əsatirlərdə qoyunları otaran, sürünü yönəldən çobanlar kimi də təsəvvür olunurdular. Məsələn bu adla Enlil tanrısı və tanrılaşdırılmış Şümer çarı Şulqa tanınmışdır^[5]. Məhz bu adı sonrakı dövrlərdə Yaxın Şərq, Yuyan və Roma tanrılarına da verirdilər. Başqa tanrı Dumuzi də çoban-tanrı kimi tanınmışdır. Daha sonra xristianlar da İsanı sürünü (insan kütləsini) yönəldən çoban (mənəvi rəhbər) kimi tanıyırdılar. Sonra isə bu adla xristian keşişlərini adlandırdılar.

Mesopotamiya xalqları şumer mixi yazılarını öz sami dillənə uyğunlaşdırmışdır və artıq e.ə. II-ci minillikdən başlayaraq, bu yazı bütün sahələrdə istifadə olunmuşdur. Bizim zamanəmizə bir çox qədim mixi yazıları çatmışdır. Onların çoxu dini xarakterli əsatirlərdən, çeşidli dövlət sənədlərindən, astroloji və elmi mətnlərdən ibarətdir.

Ən tanınmış əsatirlərdən biri “Gilqameş (Hər şeyi bilmiş) haqqında” Arxivləşdirilib 2014-10-31 at the Wayback Machine dastanıdır^[6]. O hələ sümer-akkad dövründə yaranmışdır. Ancaq, dastanın bizim zamanımizə çatmış ən qədim mətni Babil mətnidir.

Bu dastanda Gilqameş Uruk şəhərinin çarı olaraq, çox güclu insan olmuşur. O gücündən səmərəli istifadə edə bilməmiş və şəhər sakinlərini sıxıntı və qorxu içində saxlayırdı. Onlar da zülmdən qurtarmaq üçün tanrılara dualar edirdilər. Onların dualarına cavab olaraq, tanrılar heyvanlarla yaşayan Enkidu adlı bir iptidai insanı yaratdılar. O Gilqameşin dostu oldu və onun gücünü xeyrli işlərin görülməsinə yönəldə bildi. Enkidu bir qadını sevib, Uruk şəhərinə gələrək, Bilgameşlə vuruşmuşdur. Ancaq döyüşdən qalib çıxan olmamışdır və bundan sonra rəqiblər dostlaşmışdırlar.

Bundan sonra iki dost çoxlu xeyrli işlər görmüş, igidlik göstərmişdilər. Onlar insanlara ziyanlı olah Humbaba adlı əjdahanı öldürə bildilər. Sonra Gilqameşi İştar tanrıcası sevmiş, ancaq o onun sevgisini rədd etmişdir. Buna cavab olaraq, İştar ona qarşı bir dəhşətli öküzü yolladı, ancaq Gilqameş onu öldürdü. Bu əməlinə görə tanrılar onu və dostu Enkidunu ölümə məhkum etdilər.

Enkidunun ölümündən sonra Gilqameş xilas olma istəyinə düşmüşdür. O tanrıların hökmlərindən qurtulmaq üçün ölməzliyə nail olmaq istəmişdir. Bunun üçün Gilqameş bu məqama çatmış Utnapiştim’i (sümerlərdə Ziusudra’nı) axtarıb tapmışdı. Utnapiştim tufandan sağ çıxmış və tanrılar ona ölməzlik bəxş etmişdilər. Gilqameş ondan ölməzliyə necə nail olduğu haqqında sual verdi. Bu suala cavab verərək, Utnapiştim başına gələn hadisələri ona danışmağa başladı. Onun sözlərinə görə, tanrılar yer üzərində tufan yollamaq və insanların məhv etmək qərarına gəldilər^[7] Tanrı insanları günahlarına görə məhv etmək qərarına gəldi və bu barədə Nuh peyğəmbərə xəbər verdi.</ref>. Ancaq Ea tanrısı Şuruppak şəhərinə enmiş və bu barədə Utnapiştim’ə xəbər verərək, ona bir gəminin inşa edilməsini əmr etdi^[8]</ref>. Utnapiştim isə bir mömin adam olmuş və tanrının dediklərini etmiş, sonra gəmiyə öz ailəsini və heyvanları mindirmişdir^[9]</ref>.

Bundan sonra tufan başlamış və yeddi gün davam etmişdir^[10]. Tufan qurtarandan sonra Utnapiştim, bayıra çıxaraq, bütün bəşəriyyətin məhv olduğunu gördü. Sonra o, gəmini Nitsar adlı dağa tərəf sürdü^[11]. Oraya çatmamış Utnapitim, əvvəl göyərçini, sonra qaranquşu, daha sonra isə qarğanı dağa tərəf uçurdu. Sonuncu uçan qarğa geriyə qayıtmadı və Utnapiştim anladı ki, nəhayət daq sulardan azad oldu^[12].

Bunu görən tanrı Enlil qəzəbləndi, çünki onun fikrincə bütün bəşəriyyət tufanda məhv olmalı idi. Ancaq tanrı Ea ona insanların yalnız sayının azamasının zəruri olmasını, onların tamamilə məhv olmasının məqsədəuyğun olmamasını subut etmişdir. Enlil və başqa tanrılar bununla razılaşaraq, Utnapiştim’in tanrılar səviyyəsinə ucalması və ölməzlik məqamına çatması qərarına gəldilər.

Bu olayı danışandan sonra, Utnapiştim Gilqameşə taleyi ilə barışmağı məsləhət gördü, çünki kiməsə ölməzlik haqqında qərarını tanrılar yalnız bir yerdə yığışaraq verirlər. Ancaq Gilqameş üçün bunu etməyəcəklər.

Sonda, həyat yoldaşının məsləhəti ilə, Utnapiştim ona okeanın dibində bitən və insana əbədi gəncliyi verə bilən bir çiçəyin sirrini açdı. Gilqameş oradan bu çiçəyi çıxardı, ancaq geriyə gayıdanda, yolda onu bir ilan apardı və əbədi gənclik Gilqameşə qismət olmadı^[13].

“Gilqameş haqqında” dastanına əlavə olunmuş “Gilqameş, Enkidu və yeraltı dünya”^[14] adlı dastanında dünyanın yaradılışı, göylərin yerdən ayrılması haqqında rəvayət edilir. Bu barədə dastanda deyilir: “Yer göylərdən ayrılanda, o anda, İnsanların adları bərqərar olanda, o anda, An göyü özü ilə aparanda, o anda, Enlil isə yeri özünə götürəndə, o anda...” Müqaisə üçün qeyd olunmalıdır ki, göylə yerin bir olması və sonradan ayrılması haqqında Quranda da ayə vardır: “Məgər kafir olanlar göylə yer bitişik ikən Bizim onları ayırdığımızı, hər bir canlını sudan yaratdığımızı bilmirlərmi?!” (21: 30).

Sonra Fərat çayının sahillərində bitən “huruppu” ağacdan söhbət açılır. Onu güclu külək qırıb aparır. Ancaq tanrıça İnanna onu tapıb, öz bağında əkərək, yenidən həyata gətirmişdir. Sonra Lilit adlı bir qız bu ağacı öz evi etmiş, Anzud quşu isə onun başında məskunlaşdı. Bir ilan isə ağacın kökündə özünə yuva qurdu. Ağacın məhv olmasından ehtiyatlanan İnanna bu barədə Gilqameşə şikayət etdi. O isə ora gəlib ilanın başını qılıncla vurdu. Bunu görən Lilit və Anzud qorxaraq yuvalarını tark etdilər. Sonra Gilqameş ağacı yardı və İnanna ondan özü üçün taxt düzəltdi.

Bu ağacın köklərindən düzəldilmiş musiqi aləti sehrli olur və özünü tanrılara bərabər tutan Bilameş onun vasitəsi ilə Uruk şəhərində insanları özünə tabe edib, onlara işkəncələr verirdi. İnsanla tanrılara dua etdiklərindən sonra, Gilqameşin sehrli aləti tanrıların hökmü ilə yeraltı dünyaya endirildi. Gilqameşin kədərli olduğunu görən Enkidu aləti, yeraltı dünyaya enərək, geri qaytarmağa hazır olduğunu bildirdi. O yeraltı dünyaya enərək, oranın qaydalarını pozdu və buna görə də orada əbədi qalmağa məhkum olundu. Gilqameş isə onu oradan qurtarmaq üçün Günəş tanrısına müraciət etdi və onun vasitəsi ilə onunla görüşdü.

Mesopotamiya əsatirləri arasında “Enuma Eliş” adlı əsatir xüsusi maraq doğurur^[15]. Burada qədim babillilərin kosmoqonik baxışları öz əksini tapmışdır. Şümerlərin varisləri olan sami akkadlardan və babillilərdən “Enuma Eliş” adında dastanın gil lövhələrdə yazılmış mətni bizim zamanımizə çatmış və oradan qədim akkadların kosmoqonik təsəvvürləri əks olunmuşdur. Baxmayaraq ki, bu dastan müştərək sümer-akkad dastanı adlanır, bir çox tədqiqatçılar onun məzmununun sümer dünyagörüşünü əks etdirməməsini hesab edirlər. Yəni bu dastan daha da çox akkadların dünyagörüşünü əks etdirir.

Bu dastanda dünyanın yaranması haqqında bəhs olunur. Orada deyilir ki, öncə dünyada heç bir varlıq olmamışdı. Yalnız sulardan ibarət dünya okeanı mövcud idi. Sonra bu xaotik okeandan tanrılar yarandılar. Ancaq buna baxmayaraq dünyada heç bir düzən olmamışdı. Müəyyən zaman bəzi tanrılar dünyada düzən yaratmaq fikrinə düşdülər. Ancaq bu istək xaosun tanrıcası olan Tiamatın və onun əri Abzunun etirazı ilə qarşılandı. Bunun nəticəsində qarşıdurma yarandı və Abzu öldürüldü. Ərinin qisasını almaq istəyən Tiamat da sonra döyüşdə öldürüldü. Onun qalibi Mərduk adında tanrı oldu.

Sonra Mərduk Tiamatın bədəninin bir hissəsindən göyü, başqa hissəsindən isə yeri yaratdı. Mərduk ulduzları, günəşi və ay işığını yaratdı. O Kinqu adında bir tanrını (o Tiamatın silahdaşı idi) öldürərək, onun qanını gillə qarışdırdı və Ea adlı bir başqa tanrı ilə birlikdə insanı yaratdı. İnsanın yaradılmasının səbəbi isə tanrıların işlərdən yorulması olmuşdur. İnsan onlar üçün işləmək üçün yaradıldı. Bundan sonra tanrılar dincəlməyə imkan tapdılar.

Qədim Babilistanın “Taqsırsız əzaba çəkilmiş adam” adlı poema da həddən artıq çox maraq doğurur. Burada söhbət tanrı (və ya tanrılar ) tərəfindən şiddətli sınağa çəkilmiş bir mömin insandan gedir. Poemanın mətnindən bilinir ki, bu adam mətanətlə bütün əzablara sinə gəlmişdir. Sonda tanrı ona bütün itirdiyi şeyləri və sağlamlığıni qaytarır.

Buna bənzər ravayət Əhdi-Ətiqdə (Əyyub kitabı) və Quranda (38:41-44)^[16] da vardır. Orada peyğəmbər Əyyub da Allah tərəfindən şiddətli sınaqlara çəkilir, malını, əmlakını, uşaqlarını və sağlamlığıni itirir. Əyyub bu sınaqlara mətanətlə sinə gəlir və Allahdan narazı olmur. Sonda ondan razı qalan Allah onun duası müqabilində ona itirdiyi şeyləri artıqlaması ilə qaytarır və sağlamlığını bərpa edir.

Bu bənzərliyi izah etməyə çalışan bəzi tədqiqatçılar Əhdi-Ətiqdə və Qurandaki rəvayətlərin “Taqsırsız əzaba çəkilmiş adam” poeması kimi qədim Babilistan rəvayətlərindən alınmasını iddia edirdilər. Ancaq başqalarının fikrincə bu eyni olaya olan fərqli münasibətlərdir. Yəni Əyyub peyğəmbərin əhvalatını babilistanlılar eşidib, özünə məxsus tərzdə qələmə almıçdılar. Hər halda qədim yəhudilər və babilistanlılar bir birlərinə yaxın ərazilərdə yaşamışdılar və biri-birinin mədəniyyətləri haqqında xəbərləri var idi.

• Aydın Əlizadə. Qədim Şumer-Akkad dini və onun digər dünya dinlərinə təsiri Arxivləşdirilib 2015-03-31 at the Wayback Machine // Dövlət və Din ictimai fikir toplusu. - 2008. - N 4. - S. 81-95.

• Гладкий В.Д. Древний мир, Энциклопедия, в 2 т., Донецк, МП „Отечество», 1997, т. 1, с. 295.
• Мифологический словарь/Гл. ред. Мелетинский Е.М. - М.: Советская энциклопедия, 1990 г.- 672 с.
• Крамер С. Н. История начинается в Шумере. – М., 1991.
• Мифы народов мира/под ред. Токарева С. А. - М., Советская энциклопедия, 1987 г. - т.1 - 671 с.
• Фрэзер Д. Золотая ветвь, М, АСТ, 1998, с. 349.
• Самозванцев А. М. Мифология Востока. - М.: Алетейа, 2000 г. - 384 с., илл.
• John Foley. The Guinnes Encyclopedia of Signs and Simbols. Guinnes Publishing Ltd., 1993
• George A. Barton, Archaeology and The Bible, 7th Edition, Copyright,. 1916, by American Sunday School Union, Seventh Edition, 1937
• Langdon S. Fosheringham. The Venus Tablets of Ammizaduga. Oxvord, 1928.
• W. E Vine, Expository Dictionary of New Testament Words, Oliphants Limited, London, 1967

• Mesopotamiya tanrılarının siyahısı
• Zikkurat