Meymunçiçəyi

Mpox (meymunçiçəyi kimi də tanınır[3]) — insanların və digər heyvanların yoluxa biləcəyi infeksion virus xəstəliyi.[4] Simptomlarına qabarcıqlar əmələ gətirən və sonra qabıq bağlayan səpgilər, qızdırma və şişmiş limfa düyünləri daxildir.[4] Xəstəlik adətən yüngül keçir və yoluxmuş şəxslərin əksəriyyəti müalicə olunmadan bir neçə həftə ərzində sağalır.[5] Məruz qaldıqdan sonra simptomların yaranmasına qədər olan müddət beş ilə iyirmi bir gün arasında dəyişir və simptomlar adətən iki-dörd həftə davam edir.[6] Bununla belə, xüsusilə uşaqlarda, hamilə qadınlarda və ya immun sistemi zəif olan insanlarda halların ağır keçməsi mümkündür.[7]

Meymunçiçəyi
XBT-10 B04
XBT-10-KM B04
XBT-9 059.01
XBT-9-KM 059.01[1][2], 136.8[2]
MeSH D045908
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Xəstəlik, Orthopoxvirus cinsinə aid olan zoonotik bir virus olan meymunçiçəyi virusu [a] tərəfindən törədilir.[8] Çiçək xəstəliyinə səbəb olan variola virusu da bu cinsə daxildir.[4] İnsandan insana ötürülmə yoluxmuş dəriyə və ya bədən mayelərinə, o cümlədən cinsi əlaqə yolu ilə birbaşa təmas vasitəsilə baş verə bilər.[4] Simptomların başlanğıcından və bütün qabarcıqlar qabıqlanıb tam sağalana qədər insanlar digər insanlara xəstəliyi ötürə bilərlər.[7] Virus yoluxmuş heyvanlarla işləyərkən, həmçinin, onların ətinə toxunmaq və ya heyvanın dişləməsi və ya cızması yolu ilə yayılabilir.[7] Diaqnoz virusun DNT-si üçün lezyonun PCR testi ilə təsdiqlənə bilər.[4]

Yüksək infeksiya riski olan şəxslər üçün vaksinasiya tövsiyə olunur.[4] Mpox-a qarşı xüsusi bir vaksin inkişaf etdirilməyib, amma çiçək xəstəliyi üçün olan vaksinlərin effektiv olduğu aşkar edilib.[9] Xəstəlik üçün spesifik müalicə yoxdur, buna görə müalicənin məqsədi simptomları idarə etmək və komplikasiyaların qarşısını almaqdır.[4][10] Mpox-u müalicə etmək üçün tecovirimat kimi antiviral dərmanlar istifadə oluna bilər, lakin onların effektivliyi sübuta yetirilməyib.[11]

Mpox mərkəzi və Qərbi Afrikada endemikdir və burada bir neçə məməli növünün virusun təbii rezervuarı olduğu güman edilir.[4] İlk insana yoluxma halları 1970-ci ildə Konqo Demokratik Respublikasının Basankusu bölgəsində diaqnoz edilib.[12] O vaxtdan bəri epidemiyaların tezliyi və şiddəti əhəmiyyətli dərəcədə artıb, bunun çiçək xəstəliyinə qarşı rutin vaksinasiya dayandırıldıqdan sonra immunitetin azalması ilə əlaqəli olduğu düşünülür.[12] 2022–2023-cü illərdə qlobal II kladanın baş verməsi, virusun ilk dəfə olaraq Afrikadan kənarda geniş miqyasda yayıldığı hadisə kimi qeydə alındı. 2022-ci ilin iyul ayında Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) bu epidemiyanı Beynəlxalq Narahatlıq Doğuran İctimai Sağlamlıq Fövqəladə Vəziyyəti (PHEIC) elan etdi. Lakin 2023-cü ilin may ayında ÜST epidemiyanın nəzarət altına alındığını bildirərək bu statusu geri götürdü və vaksinasiya və ictimai sağlamlıq məlumatlarının birgə istifadəsini uğurlu nəzarət tədbirləri kimi qiymətləndirdi.[13]

2023-cü ildə Konqo Demokratik Respublikasında I klad meymunçiçəyi epidemiyası aşkarlandı. 2024-cü ilin avqust ayına qədər bu epidemiya bir neçə Afrika ölkəsinə yayılaraq, virusun daha davamlı şəkildə insanlara yoluxa biləcəyinə dair narahatlıqlar yaradıb.[14][15] 14 avqust 2024-cü ildə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) bu epidemiyanı Beynəlxalq Narahatlıq Doğuran İctimai Sağlamlıq Fövqəladə Vəziyyəti (PHEIC) elan etdi.[16] Ertəsi gün, Afrikadan kənarda ilk yoluxma halı İsveçdə qeydə alındı.[17]

Nomenklatura

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İlk olaraq "Meymunçiçəyi" (monkeypox) adı bu xəstəliyin ilk dəfə laboratoriya meymunlarında aşkar edilməsi səbəbindən qoyulmuşdur.[18] Bu ad sonradan yanlış adlandırma olaraq tənqid edildi, çünki meymunlar xəstəliyin əsas ev sahibi və ya rezervuarı deyil. Həmçinin, adın Afrika ölkələri ilə əlaqəli irqçilik və damğalanma stereotiplərini gücləndirdiyi üçün tənqid olundu.[19]

Bir neçə ictimai sağlamlıq təşkilatı və alimlərin bu məsələlərin xəstəlik epidemiyasının nəzarət altına alınmasına maneə törətdiyini bildirməsindən sonra,[20] meymunçiçəyi virusunun alt tipləri avqust 2022-ci ildə yenidən adlandırıldı: Konqo hövzəsi (Mərkəzi Afrika) kladının adı I klad, Qərbi Afrika kladının adı isə II klad kimi dəyişdirildi.[21] 2022-ci ilin noyabr ayında Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) "mpox" terminini öz kommunikasiya materiallarında istifadə edəcəyini və başqalarını da bu tövsiyələrə riayət etməyə təşviq edəcəyini açıqladı.[3]

Əlamətlər və simptomlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mpox lezyonunun inkişaf mərhələləri

Mpox infeksiyasının ilkin simptomları qızdırma, əzələ ağrıları və boğaz ağrısı ilə başlayır, sonra qaşınan və ya ağrılı səpgilər, başağrısı, şişmiş limfa düyünləri və yorğunluq müşayiət olunur. Hər kəs bütün simptomları yaşamaya da bilər.[4][6]

Püstüldən başlayan nekrotik mpox lezyonunun inkişafı[22]

Əksər mpox xəstələri infeksiyadan 4–11 gün sonra simptomları yaşamağa başlayırlar. Ancaq inkubasiya müddəti bir günə qədər qısa ola bilər. 2022–2023-cü il epidemiyası 4 həftəyə qədər inkubasiya dövrlərinin mümkün olduğunu və halların 5%-nin inkubasiya dövrlərinin əvvəllər nəzərdə tutulan 21 gündən daha uzun olduğunu göstərdi.[4][23]

Səpgilər çoxsaylı kiçik lezyonlardan ibarətdir və bu lezyonlar əllərin palmar tərəfi, ayaq altları, üz, ağız, boğaz, cinsiyyət orqanları, həmçinin anus bölgəsində çıxa bilər.[4] Səpgilər əvvəlcə kiçik düz ləkələr kimi başlayır, sonra kiçik qabarcıqlara çevrilir, bu qabarcıqlar maye ilə dolur, nəhayət partlayır və qabıq bağlayır. Bu proses adətən təxminən 10 gün davam edir.[6] Nadir hallarda, lezyonlar nekrotik ola bilər, bu da onları təmizləməyi tələb edir və sağalması daha uzun vaxt alır.[24][22]

Bəzi xəstələrdə yalnız 1 yara, bəzi xəstələrdə isə hətta yüzlərlə yara meydana gələ bilər.[4] Bir şəxs heç bir simptom göstərmədən də Orthopoxvirus meymun çiçəyi virusuna yoluxa bilər.[4] Semptomlar adətən iki-dörd həftə davam edir, lakin immun sistemi zəif olan xəstələrdə daha uzun müddət davam edə bilər.[6][4]

Fəsadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Komplikasiyalar arasında ikincili infeksiyalar, pnevmoniya, sepsis, ensefalit və kornea infeksiyası nəticəsində görmə itkisi yer alır.[4] İmmun sistemi zəif olan şəxslər, dərman istifadəsi, tibbi vəziyyətlər və ya HİV səbəbiylə, xəstəliyin ağır formalarını inkişaf etdirməyə daha meyillidirlər.[4] Əgər infeksiya hamiləlik dövründə baş verərsə, bu, ölü doğuş və ya digər fəsadlara səbəb ola bilər.[7]

Əgər hər hansı bir fəsad yoxdursa, sekvelalar nadirdir; sağaldıqdan sonra qabıqlar solğun izlər buraxa bilər, daha sonra isə tünd yara izlərinə çevrilə bilər.[25]

2022-ci ilin epidemiyası zamanı sağ tonsilla (badamcıq) böyüməsi və üzərində pustulyar (irinli) lezyonun meydana gəlməsi.

Ölüm halları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tarixən, keçmiş epidemiyalarda ölüm nisbəti (CFR) 1% ilə 10% arasında qiymətləndirilmişdir. I klad, II kladdan daha ağır qəbul edilir.[26][27]

IIb kladının səbəb olduğu 2022–2023-cü il qlobal epidemiyasında ölüm nisbəti çox aşağı olub, təxminən 0,16% kimi qiymətləndirilmişdir və ölümlərin əksəriyyəti immun sistemi artıq zəifləmiş insanlarda idi.[28] 2024-cü ilin aprel ayına olan məlumata görə isə, Konqo Demokratik Respublikasında I klad epidemiyasının ölüm nisbəti 4,9% təşkil edir.[29]

Bu qiymətləndirmələr arasındakı böyük fərq aşağıdakılarla əlaqələndirilir:

  • I klad və II klad virulentliyindəki fərqlər.[29]
  • Əsasən zəif səhiyyə infrastrukturuna malik olan Afrikanın endemik bölgələrində yüngül və ya simptomları olmayan halların qeydə alınmaması.[26]
  • Virusun təkamülü insanlarda daha yüngül xəstəliyə səbəb olur.[30]
  • 2022–2023-cü il qlobal epidemiyasından təsirlənən əhalinin ümumi sağlamlıq vəziyyətinin və səhiyyə xidmətlərinin yaxşı olması.[26]

Heyvanlarda

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kiçik məməlilər endemik bölgələrdə virus üçün rezervuar rolunu oynayır.[31] Heyvanlar arasında yayılma əsasən nəcis-oral yolla, burun vasitəsilə, yaralar və yoluxmuş ət yemək səbəbi ilə baş verir.[32] Xəstəlik meymunlar, anteaterlər, kirpi, preri itləri, siçanlar və şüvəngələr də daxil olmaqla müxtəlif heyvan növlərində də qeydə alınıb. Heyvanlarda simptomlar və əlamətlər yaxşı öyrənilməmişdir və əlavə tədqiqatlar davam edir.[31]

Endemik Afrika xaricində də heyvan infeksiyaları baş vermişdir; 2003-cü il ABŞ epidemiyası zamanı prairi itləri (Cynomys ludovicianus) yoluxmuş və qızdırma, öskürək, konyunktivit, zəif qidalanma və səpgilər nümayiş etdirmişdir.[33] Həmçinin, bir ev iti (Canis familiaris) infeksiya olub və lezyonlar və xoralar göstərmişdir.[34]

Səbəb

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həm insanlar, həm də heyvanlarda meymunçiçəyi, Orthopoxvirus meymunçiçəyi (Orthopoxvirus monkeypox) tərəfindən törədilən infeksiya ilə yaranır. Bu, Orthopoxvirus cinsinə, Poxviridae ailəsinə aid olan ikiqat zəncirli DNA virusudur və kiçikçiçək, inəkçiçək və vaccine virusları ilə yaxından əlaqəlidir.[4]

Virusun iki əsas alt tipi var: I klad və II klad. 2024-cü ilin aprel ayında yeni bir variant aşkar edildikdən sonra I klad, Ia və Ib olaraq adlandırılan alt tiplərə bölündü. Klad II isə oxşar şəkildə alt tiplərə bölünür: klad IIa və klad IIb.[4][35][36]

Klad I-in, klad II-dən daha ağır xəstəliklərə və daha yüksək ölüm nisbətinə səbəb olduğu təxmin edilir.[37]

Virusın Mərkəzi və Qərbi Afrikanın tropik yağış meşələri bölgələrində endemik olduğu hesab edilir.[38] Meymunlarla yanaşı, virus Qambiya kisəli siçovullarında (Cricetomys gambianus), süleysinlərdə (Graphiurus spp.) və Afrika dələ (Heliosciurus və Funisciurus) növlərində də aşkar edilmişdir. Bu heyvanların qida olaraq istifadə edilməsi, insanların virusa yoluxmasının mühüm mənbəyi ola bilər.[4]

Yoluxma

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Orthopoxvirus meymunçiçəyi virusunun təbii rezervuarının tropik Afrikada yaşayan kiçik məməlilər olduğu düşünülür.[38] Virus heyvandan insana dişləmə və ya cırmaqlama yolu ilə, həmçinin ovlama, dərisini soyma və ya yoluxmuş heyvanların bişirilməsi kimi fəaliyyətlər zamanı keçə bilər. Virus bədənə dəri zədələri və ya ağız, tənəffüs yolları və ya cinsiyyət orqanları kimi selikli qişalar vasitəsilə daxil olur.[4]

Meymunçiçəyi insandan insana yoluxmuş lezyon materialı və ya dəridə, ağızda və ya cinsiyyət orqanlarında olan maye ilə təmas yolu ilə ötürülə bilər; buna toxunma, yaxın təmas və cinsi əlaqə daxildir. Virus, yoluxmuş şəxslə uzunmüddətli yaxın təmas zamanı tənəffüs damcıları vasitəsilə də yayıla bilər.[4][39] 2022–2023-cü illərdə klad II-nin qlobal epidemiyası zamanı insanlar arasında yoluxma demək olar ki, yalnız cinsi əlaqə vasitəsilə baş verirdi.[40]

Fomitalardan (yəni, yoluxmuş şəxs tərəfindən toxunulan və yoluxucu ola bilən əşyalar, məsələn, geyim və yataq dəstləri) yoluxma riski daha aşağıdır, lakin ehtiyat tədbirləri görülməlidir.[39]

Diaqnoz

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Klinik diferensial diaqnoz digər səpgili xəstəlikləri, məsələn, suçiçəyi, qızdırmalar, bakterial dəri infeksiyaları, qotur, zəhərli sarmaşıq, sifilis və dərmanla əlaqəli allergiyaları nəzərə almalıdır. Diaqnoz virus testi ilə təsdiqlənə bilər. Dəri lezyonlarından götürülən nümunələrin PCR testi laboratoriya üçün üstün metod sayılır.[4]

Profilaktika

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Vaksin

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aydın olmuşdur ki, Afrikada kiçikçiçək vaksini ilə vaksinasiya olunmuş şəxslərin meymunçiçəyinə tutulma riski daha aşağıdır. Digər yandan kütləvi kiçikçiçək vaksinləri 1980-ci ildən dayandırıldıqdan sonra yeni nəsil vaksinasiya olunmamış insanlarda immunitet səviyyəsi aşağı düşüb. Həmçinin yeni doğulan və ya vaksin olunmamış şəxslərin sayının artması, bu şəxslərin meymunçiçəyi xəstəliyinə daha açıq olmasına səbəb olur.[41]

2024-cü avqust ayı vəziyyətinə görə, meymunçiçəyi xəstəliyini qarşısını almaq üçün istifadədə olan 4 vaksin mövcuddur, lakin təchizat məhduddur. Bu vaksinlərin hamısı əvvəlcə kiçikçiçəyi ilə mübarizə aparmaq üçün hazırlanmışdır.[42]

  • MVA-BN (bazarda Jynneos, Imvamune, və ya Imvanex adı ilə tanınır), Bavarian Nordic tərəfindən istehsal olunur. Avropa, ABŞ və Kanadada mpox əleyhinə istifadə üçün lisenziyalıdır.[43]
  • KMB Biologics-in (Yaponiya) LC16 vaksini, Yaponiyada istifadə üçün lisenziyalıdır.
  • OrthopoxVac, Rusiyada istifadəyə lisenziyalaşdırılmışdır və Rusiyanın Dövlət Virusologiya və Biotexnologiya Tədqiqat Mərkəzi VECTOR tərəfindən istehsal olunur.[44]
  • ACAM2000, Emergent BioSolutions tərəfindən istehsal olunur. ABŞ-də meymunçiçəyi qarşısında istifadəyə mövcuddur, lakin hazırda istifadə edilmir.[45]

MVA-BN vaksin, ilkin olaraq kiçikçiçək üçün hazırlanmışdır və ABŞ-də meymunçiçəyi ilə yüksək riskdə olan şəxslər və ya yaxın zamanda yoluxmuş olanlar üçün istifadəyə təsdiqlənmişdir.[46][47][48] ABŞ Xəstəliklərin İdarə Edilməsi və Profilaktikası Mərkəzi (CDC) meymunçiçəyi epidemiyalarını araşdıran, yoluxmuş şəxs və ya heyvanlara qulluq edən və yoluxmuş şəxslərlə yaxın və ya intim təmasda olan şəxslərin vaksinasiya olunmasını tövsiyə edir.[18]

Əlavə tədbirlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

CDC, infeksiya nəzarəti üçün standart ehtiyat tədbirlərinə əlavə olaraq ətraflı tövsiyələr hazırlamışdır. Tibb işçilərinin xalat, maska, eynək və birdəfəlik filtrli respirator (məsələn, N95) taxması və yoluxmuş şəxsin başqaları ilə mümkün təmasdan qorunması üçün xüsusi otaqda izolyasiya edilməsi tövsiyə olunur.[49]

Meymunçiçəyi xəstəliyinin endemik olduğu ölkələrdə yaşayan şəxslər, Orthopoxvirus meymunçiçəyi daşıya bilən xəstə məməlilərlə, məsələn, gəmiricilər, marsupialar, qeyri-insan primatları (ölü və ya diri) ilə təmasdan qaçmalı və bush meat (Afrika vəhşi heyvan yeməyi) yeməkdən və ya təmas etməkdən çəkinməlidirlər.[50][51]

2022–2023 pandemiyası dövründə, bir neçə səhiyyə orqanı xəstəliyin yayılmasını azaltmaq məqsədilə ictimai məlumatlandırma kampaniyaları başlatdı.[52][53][54]

Müalicə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əksər meymunçiçəyi hallarının simptomları yüngüldür və 2–4 həftə ərzində tam sağalma baş verir.[55][51] Xəstəliyin xüsusi bir müalicəsi yoxdur, lakin ağır meymunçiçəyi hallarını müalicə etmək üçün tecovirimat kimi antiviral dərmanlar təsdiqlənmişdir.[11][56][10] Ağrılara tez-tez rast gəlinir və bəzən ciddi ola bilər; ağrını və ya qızdırmanı idarə etmək üçün simptomatik müalicə tətbiq oluna bilər.[51][57] Yüngül xəstəliyi olan xəstələr evdə izolyasiya olunmalı, kifayət qədər maye qəbul etməli, yaxşı qidalanmalı və ruhi sağlamlıqlarını qorumaq üçün tədbirlər görməlidirlər.[4]

Xəstəlik riski yüksək olan xəstələrə uşaqlar, hamilə qadınlar, yaşlılar və immuniteti zəif olanlar daxildir.[58] Belə xəstələrə və ya ağır xəstəliyi olanlara xəstəxanaya yerləşdirmə və simptomların diqqətlə izlənilməsi tövsiyə olunur.[57] Proktit və qaşınma kimi ağırlaşmalar üçün simptomatik müalicə tövsiyə olunur.[57]

Konqo Demokratik Respublikasında aparılan bir sınaq, antiviral dərman tecovirimatın I klad meymunçiçəyi olan xəstələrdə meymunçiçəyi lezyonlarının müddətini qısaltmadığını göstərdi.[59] Buna baxmayaraq, sınaqda ümumi ölüm nisbəti 1,7% olub ki, bu da Konqo Demokratik Respublikasında meymunçiçəyi halları üçün müşahidə edilən 3,6% və ya daha yüksək ölüm nisbətindən əhəmiyyətli dərəcədə aşağı idi.[60] Bu nəticələr göstərir ki, xəstəxanaya yerləşdirilmə və yüksək keyfiyyətli dəstəkləyici müalicə meymunçiçəyi olan xəstələrin sağalma şansını əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırır.[61] Sınaq, ABŞ Milli Səhiyyə İnstitutu (NIH) tərəfindən maliyyələşdirilib və Konqo Demokratik Respublikasının Milli Biotibbi Araşdırmalar İnstitutu (Institut National de Recherche Biomédicale) ilə birgə aparılıb.

Epidemiologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Orthopoxvirus meymunçiçəyinin yayılmasını göstərən qlobal xəritə.
  Endemik I klad
  Endemik II klad
  Hər iki klad qeydə alınıb
  2022-ci ildə II klad epidemiyası
  Şübhəli hallar

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Meymunçiçəyi ilk dəfə 1958-ci ildə Danimarkanın Kopenhagen şəhərində laboratoriyada saxlanılan meymunlar arasında fərqli bir xəstəlik kimi müəyyən edilmişdir.[62] İnsanlarda isə ilk təsdiqlənmiş hallar 1970-ci ildə çiçək xəstəliyinin eradikasiya səyləri zamanı, peyvənd olunmamış altı uşaqda, ilk olaraq Konqo Demokratik Respublikasında 9 aylıq bir oğlanda qeydə alınmışdır.[12][63] 1981–1986-cı illər arasında Konqo Demokratik Respublikasında 300-dən çox insan meymunçiçəyi hadisəsi qeydə alınmışdır ki, bunlar əsasən heyvanlarla təmas nəticəsində baş vermişdir.[64] Virus tez-tez qida kimi istifadə olun qambiya siçovullarında, süleysinlərdə və Afrika sincablarında aşkar edilmişdir.[65][4]

Ən çox mpox virusuna yoluxma hadisələri Mərkəzi və Qərbi Afrikada, xüsusən də 2011–2014-cü illər arasında ildə 2000 yoluxmanın qeydə alındığı Konqo Demokratik Respublikasında baş vermişdir. Lakin toplanmış məlumatlar tez-tez natamam və təsdiqlənməmiş olduğundan, zamanla meymunçiçəyi hadisələrinin dəqiq sayını təxmin etmək çətindir.[66] Əvvəllər insanlarda nadir hesab olunan bu halların sayı 1980-ci illərdən etibarən artmağa başlamışdır,[67][12] bunun da adi çiçək xəstəliyinə qarşı müntəzəm peyvəndlənmənin dayandırılmasından sonra zəifləyən immunitetlə əlaqəli olduğu ehtimal olunur.[68]

Gələcək təhlükə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Orthopoxvirus meymunçiçəyinin təbii rezervuarı hələ tam müəyyən edilməmişdir. Kiçik gəmiricilər ən mümkün namizəd hesab olunur. Genişmiqyaslı peyvənd kampaniyası olmasa, meymunçiçəyi xəstəliyinin endemik bölgələrdə insanlara yayılması qeyri-müəyyən müddətə davam edəcək və bu xəstəliyin qeyri-endemik bölgələrə kimi genişlənmə riski artacaq. Virusun insanlar arasında daha asan yayılması üçün özünü inkişaf etdirməsi, müxtəlif növ heyvanları yoluxdura bilməsi və insanlardan heyvanlara keçmə qabiliyyətinin olması kimi digər sübutlar, meymunçiçəyi xəstəliyinin Afrikadan kənarda yeni təbii rezervuarlarda yayıla biləcəyinə və gələcək qlobal epidemiyalara səbəb ola biləcəyinə dair narahatlıqlar yaratmışdır.[69][70][71][72]

2022–2023-cü illərdə baş verən epidemiyadan sonra mpox (klad IIb) Afrikadan kənarda insan populyasiyasında çox aşağı səviyyədə davam edir. 2023-cü ilin noyabrında ÜST, Konqo Demokratik Respublikasında ilin əvvəlindən 12,569 hadisə və 651 ölümlə, mpox (I klad) hallarının sayının artdığını bildirdi. Həmçinin, I klad-ın ilk dəfə cinsi yolla ötürülməsi ilə bağlı sübutlar ortaya çıxdı.[73]

2024-cü ildə ÜST meymunçiçəyi virusunu pandemiyaya səbəb ola biləcək "prioritet patogenlər" siyahısına əlavə etdi.[74]

Epidemiyalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu bölmə, endemik tropik Afrika ölkələrində (Benin, Kamerun, Mərkəzi Afrika Respublikası, Konqo Demokratik Respublikası, Qabon, Qana, Fil Dişi Sahili, Liberiya, Nigeriya, Konqo Respublikası, Syerra-Leone və Cənubi Sudan) baş verən əhəmiyyətli epidemiya halları daxil olmaqla, raport edilmiş xəstəlik epidemiyalarının tam olmayan siyahısını təqdim edir.[75] Meymunçiçəyi epidemiyaları endemik olan bölgələrdə tez-tez baş verir – bu bölgələrdə sağlamlıq infrastrukturu adətən zəifdir və epidemiyalar nadir hallarda sənədləşdirilir.[76][77][78]

Orthopoxvirus meymunçiçəyi xəstəliyinin yayılması
İl Ölkə Klad Yoluxmuş insan Ölüm faktları Ölüm hallarının nisbəti Qeydlər
1970 Konqo Demokratik Respublikası Konqo Demokratik Respublikası Klad I 5 məlumat yoxdur N/A
1971 Nigeriya Nigeriya Klad II 2 məlumat yoxdur N/A
1981–1986 Konqo Demokratik Respublikası Konqo Demokratik Respublikası Klad I 338 məlumat yoxdur N/A
1995–1996 Konqo Demokratik Respublikası Konqo Demokratik Respublikası Klad I >500 məlumat yoxdur N/A
2001–2004 Konqo Demokratik Respublikası Konqo Demokratik Respublikası Klad I 2,734 məlumat yoxdur N/A
2003 ABŞ ABŞ Klad II 71 0 0%
2015 Mərkəzi Afrika Respublikası MAR[79] Klad I 10 2 20%
2017–2022 Nigeriya Nigeriya Klad II 558 8 1.4%
2020 Konqo Demokratik Respublikası Konqo Demokratik Respublikası[80] Klad I 4,600 171 3.7%
2022–2023 Qlobal epidemiya Klad IIb 93,327 208 0.2% *davam edir[81]
2023–2024* Konqo Demokratik Respublikası Konqo Demokratik Respublikası
Mərkəzi Afrika Respublikası MAR
Konqo Respublikası Konqo Respublikası
Keniya Keniya
Burundi Burundi 		Klad I
Klad Ib 		>18,245 >919 ~5% *davam edir[82]

2022-2023 qlobal epidemiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Meymunçiçəyi epidemiyası (2022)

2023-2024 Mərkəzi Afrika epidemiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanda meymunçiçəyi infeksiyasına yoluxma halı qeydə alınmasa da, infeksiyanın yayılmaması məqsədilə bütün ilkin profilaktik tədbirlər aidiyyəti qurumlar tərəfindən icra olunur. Ölkəyə meymunçiçəyi virusunun laborator müayinəsi üçün testlər və xəstəliyə qarşı lazımi dərman preparatları gətirilib. Meymunçiçəyi virusuna qarşı vaksinlər isə az miqdarda istehsal olunur və yalnız bu virusa endemik ölkələrə paylanıldığından Azərbaycanda hazırda vaksin yoxdur.[83]

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Xəstəlik adları üzrə səlahiyyət sahibi olan Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) 2022-ci ilin noyabr ayında "mpox" adını elan etdi. Ancaq virusların adlandırılması Beynəlxalq Virus Taksonomiyası Komitəsinin (ICTV) məsuliyyətindədir və hazırda bu komitə bütün orthopoxvirus növlərini nəzərdən keçirir. 2024-cü ilin avqust ayına olan məlumata görə, virusun rəsmi adı hələ də "meymunçiçəyi virusu" olaraq qalır.[3]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Disease Ontology (ing.). 2016.
  2. ↑ 1 2 Monarch Disease Ontology release 2018-06-29. 2018-06-29 2018.
  3. ↑ 1 2 3 "WHO recommends new name for monkeypox disease" (Press-reliz). World Health Organization (WHO). 28 November 2022. 1 December 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 November 2022.
  4. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 "WHO Factsheet – Mpox (Monkeypox)". World Health Organization (WHO). 18 April 2023. 21 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 May 2023.
  5. ↑ "Monkeypox". GOV.UK. 24 May 2022. 18 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 May 2022.
  6. ↑ 1 2 3 4 "Mpox Symptoms". U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 2 February 2023. 21 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 May 2023.
  7. ↑ 1 2 3 4 "Mpox (monkeypox)". World Health Organization. 12 May 2023. 23 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 May 2023.
  8. ↑ "Orthopoxvirus monkeypox". International Committee on Taxonomy of Viruses. 2024-06-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-17.
  9. ↑ Christodoulidou MM, Mabbott NA. "Efficacy of smallpox vaccines against Mpox infections in humans". Immunotherapy Advances. 3 (1). 1 January 2023: ltad020. doi:10.1093/immadv/ltad020. PMC 10598838 (#bad_pmc). PMID 37886620 (#bad_pmid).
  10. ↑ 1 2 "Mpox (formerly Monkeypox)". NIH: National Institute of Allergy and Infectious Diseases (ingilis). 6 December 2022. 23 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 May 2023.
  11. ↑ 1 2 "Patient's Guide to Mpox Treatment with Tecovirimat (TPOXX)". Centers for Disease Control and Prevention. 28 November 2022. 24 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 May 2023.
  12. ↑ 1 2 3 4 Bunge EM, Hoet B, Chen L, Lienert F, Weidenthaler H, Baer LR, Steffen R. "The changing epidemiology of human monkeypox-A potential threat? A systematic review". PLOS Neglected Tropical Diseases. 16 (2). February 2022: e0010141. doi:10.1371/journal.pntd.0010141. PMC 8870502 (#bad_pmc). PMID 35148313 (#bad_pmid).
  13. ↑ "Mpox (monkeypox) Outbreak". www.who.int (ingilis). 31 July 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 May 2023.
  14. ↑ "How scientists are racing to understand the new Mpox strain in the Democratic Republic of the Congo". VaccinesWork | Gavi, the Vaccine Alliance (ingilis). 30 July 2024. İstifadə tarixi: 6 August 2024.
  15. ↑ "WHO considers public health emergency as mpox cases mount in Africa". University of Minnesota | CIDRAP (ingilis). 5 August 2024. 6 August 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 August 2024.
  16. ↑ "WHO declares mpox a public health emergency as newer strain spreads in Africa". www.msn.com. 14 August 2024. İstifadə tarixi: 14 August 2024.
  17. ↑ "Sweden confirms first case of mpox strain outside Africa". Al Jazeera. 15 August 2024. 16 August 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 August 2024.
  18. ↑ 1 2 "About Mpox". U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 11 March 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 March 2023.
  19. ↑ Taylor L. "Monkeypox: WHO to rename disease to prevent stigma". BMJ. 377. June 2022: o1489. doi:10.1136/bmj.o1489. PMID 35710105 (#bad_pmid).
  20. ↑ "Urgent need for a non-discriminatory and non-stigmatizing nomenclature for monkeypox virus". Virological (ingilis). 16 August 2022. 25 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 May 2023.
  21. ↑ "Monkeypox: experts give virus variants new names". World Health Organization (WHO) (ingilis). 2022-08-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-16.
  22. ↑ 1 2 Caldas JP, Valdoleiros SR, Rebelo S, Tavares M. "Monkeypox after Occupational Needlestick Injury from Pustule". Emerging Infectious Diseases. 28 (12). December 2022: 2516–2519. doi:10.3201/eid2812.221374. PMC 9707600 (#bad_pmc). PMID 36252152 (#bad_pmid).
  23. ↑ McFarland SE, Marcus U, Hemmers L, Miura F, Iñigo Martínez J, Martínez FM, Montalbán EG, Chazelle E, Mailles A, Silue Y, Hammami N, Lecompte A, Ledent N, Vanden Berghe W, Liesenborghs L, Van den Bossche D, Cleary PR, Wallinga J, Robinson EP, Johansen TB, Bormane A, Melillo T, Seidl C, Coyer L, Boberg R, Jurke A, Werber D, Bartel A. "Estimated incubation period distributions of mpox using cases from two international European festivals and outbreaks in a club in Berlin, May to June 2022". Euro Surveillance. 28 (27). July 2023. doi:10.2807/1560-7917.ES.2023.28.27.2200806. PMC 10370040 (#bad_pmc). PMID 37410383 (#bad_pmid).
  24. ↑ Prasad, Sonya; Galvan Casas, Cristina; Strahan, Alexis G.; Fuller, L. Claire; Peebles, Klint; Carugno, Andrea; Leslie, Kieron S.; Harp, Joanna L.; Pumnea, Teodora; McMahon, Devon E.; Rosenbach, Misha; Lubov, Janet E.; Chen, Geoffrey; Fox, Lindy P.; McMillen, Allen. "A dermatologic assessment of 101 mpox (monkeypox) cases from 13 countries during the 2022 outbreak: Skin lesion morphology, clinical course, and scarring". Journal of the American Academy of Dermatology. 88 (5). March 2023: 1066–1073. doi:10.1016/j.jaad.2022.12.035. ISSN 0190-9622. PMC 9833815 (#bad_pmc). PMID 36641010 (#bad_pmid).
  25. ↑ Petersen BW, Damon IK. 348. Smallpox, monkeypox and other poxvirus infections // Goldman L, Schafer AI (redaktorlar ). Goldman-Cecil Medicine. 2 (26th). Philadelphia: Elsevier. 2020. 2180–2183. ISBN 978-0-323-53266-2. 19 January 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 May 2022.
  26. ↑ 1 2 3 Vogel L. "Making sense of monkeypox death rates". CMAJ. 194 (31). August 2022: E1097. doi:10.1503/cmaj.1096012. PMC 9377567 (#bad_pmc). PMID 35970550 (#bad_pmid). 31 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 May 2023.
  27. ↑ Gessain A, Nakoune E, Yazdanpanah Y. "Monkeypox". The New England Journal of Medicine. 387 (19). November 2022: 1783–1793. doi:10.1056/NEJMra2208860. PMID 36286263 (#bad_pmid).
  28. ↑ "Mpox (monkeypox) – Prognosis". BMJ Best Practice. 31 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 May 2023.
  29. ↑ 1 2 McQuiston JH, Luce R, Kazadi DM, Bwangandu CN, Mbala-Kingebeni P, Anderson M, Prasher JM, Williams IT, Phan A, Shelus V, Bratcher A, Soke GN, Fonjungo PN, Kabamba J, McCollum AM, Perry R, Rao AK, Doty J, Christensen B, Fuller JA, Baird N, Chaitram J, Brown CK, Kirby AE, Fitter D, Folster JM, Dualeh M, Hartman R, Bart SM, Hughes CM, Nakazawa Y, Sims E, Christie A, Hutson CL. "U.S. Preparedness and Response to Increasing Clade I Mpox Cases in the Democratic Republic of the Congo – United States, 2024". MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report (ingilis). 73 (19). May 2024: 435–440. doi:10.15585/mmwr.mm7319a3. PMC 11115432 (#bad_pmc). PMID 38753567 (#bad_pmid).
  30. ↑ Dumonteil E, Herrera C, Sabino-Santos G. "Monkeypox Virus Evolution before 2022 Outbreak". Emerging Infectious Diseases. 29 (2). February 2023: 451–453. doi:10.3201/eid2902.220962. PMC 9881786 (#bad_pmc). PMID 36692511 (#bad_pmid).
  31. ↑ 1 2 "Mpox in Animals". Centers for Disease Control and Prevention. 4 January 2023. 15 August 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 May 2023.
  32. ↑ Nash SL, Palmer SB, Wingfield WE. 1.11. Zoonoses and zoonotic diseases // Wingfield WE, Palmer SB (redaktorlar ). Veterinary Disaster Response. Iowa: John Wiley & Sons. 2009. 167–168. ISBN 978-0-8138-1014-0. 15 August 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 June 2022.
  33. ↑ "Examining Animals With Suspected Monkeypox | Monkeypox | Poxvirus". U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 19 November 2019. 19 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 May 2022.
  34. ↑ Seang S, Burrel S, Todesco E, Leducq V, Monsel G, Le Pluart D, Cordevant C, Pourcher V, Palich R. "Evidence of human-to-dog transmission of monkeypox virus". Lancet. 400 (10353). August 2022: 658–659. doi:10.1016/S0140-6736(22)01487-8. PMC 9536767 (#bad_pmc). PMID 35963267 (#bad_pmid).
  35. ↑ "Mpox: background information". UK Health Security Agency (ingilis). 19 August 2024. 2022-05-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-21.
  36. ↑ "New mpox clade 1 lineage identified in DR Congo outbreak | CIDRAP". CIDRAP – Center for Infectious Disease Research & Policy Research and Innovation Office, University of Minnesota (ingilis). 2024-04-17. 2024-08-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-21.
  37. ↑ "Mpox (formerly Monkeypox) | NIH: National Institute of Allergy and Infectious Diseases". www.niaid.nih.gov (ingilis). 6 December 2022. 23 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 May 2023.
  38. ↑ 1 2 Moore MJ, Rathish B, Zahra F, "Mpox (Monkeypox)", StatPearls, StatPearls Publishing, 30 November 2022, PMID 34662033 (#bad_pmid), 16 March 2023 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 26 May 2023
  39. ↑ 1 2 "Mpox – How It Spreads". Centers for Disease Control and Prevention (ingilis). 2 February 2023. 21 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 May 2023.
  40. ↑ "Safer Sex, Social Gatherings, and Mpox". Centers for Disease Control and Prevention (ingilis). 28 April 2023. 29 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 May 2023.
  41. ↑ Kantele A, Chickering K, Vapalahti O, Rimoin AW. "Emerging diseases-the monkeypox epidemic in the Democratic Republic of the Congo". Clinical Microbiology and Infection. 22 (8). August 2016: 658–659. doi:10.1016/j.cmi.2016.07.004. PMC 9533887 (#bad_pmc). PMID 27404372.
  42. ↑ Rigby J. "Mpox vaccines likely months away even as WHO, Africa CDC discuss emergency". Reuters. 14 August 2024.
  43. ↑ Cornall J. "Bavarian Nordic gets European monkeypox approval for smallpox vaccine". Labiotech.eu (ingilis). 25 July 2022. 15 August 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 August 2024.
  44. ↑ "The Vector center will soon commence the production of the smallpox vaccine". GxP News (ingilis). 26 September 2023. 15 August 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 August 2024.
  45. ↑ "Interim Clinical Considerations for Use of JYNNEOS Vaccine for Mpox Prevention in the United States | Mpox | Poxvirus | CDC". www.cdc.gov (ingilis). 22 April 2024. İstifadə tarixi: 15 August 2024.
  46. ↑ "Jynneos Vaccine Effectiveness". Centers for Disease Control and Prevention. 19 May 2023. 24 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 May 2023.
  47. ↑ "Considerations on posology for the use of the vaccine Jynneos/ Imvanex (MVA-BN) against monkeypox" (PDF). European Medicines Agency. 19 August 2022. 28 May 2023 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 28 May 2023.
  48. ↑ "Protecting you from mpox (monkeypox): information on the smallpox vaccination". GOV.UK (ingilis). 28 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 May 2023.
  49. ↑ "Infection Prevention and Control of Mpox in Healthcare Settings". U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 31 October 2022. 18 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 May 2022.
  50. ↑ "Multi-country monkeypox outbreak in non-endemic countries: Update". www.who.int (ingilis). 30 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 May 2023.
  51. ↑ 1 2 3 "Mpox". Newsroom (Questions and answers). World Health Organization. 17 August 2024. 19 August 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 August 2024.
  52. ↑ "CDC's Mpox Toolkit for Event Organizers | Mpox | Poxvirus | CDC". Centers for Disease Control and Prevention (ingilis). 23 May 2023. 28 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 May 2023.
  53. ↑ "Monkeypox – Campaign details". Department of Health and Social Care – Campaign Resource Centre (ingilis). 28 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 May 2023.
  54. ↑ "Mpox (Monkeypox) awareness campaign: Communications toolkit for stakeholders". Western Australia Department of Health. 10 June 2022. 28 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 May 2023.
  55. ↑ "Mpox: background information". GOV.UK (Guidance). UK Health Security Agency. 19 August 2024. Clinical features. 20 August 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 August 2024.
  56. ↑ "Tecovirimat SIGA". European Medicines Agency. 28 January 2022. 16 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 May 2022.
  57. ↑ 1 2 3 "Mpox (monkeypox) – Treatment algorithm". BMJ Best Practice. 4 December 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 March 2023.
  58. ↑ "Factsheet for health professionals on mpox (monkeypox)". European Centre for Disease Prevention and Control (ingilis). 25 October 2022. 20 June 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 May 2023.
  59. ↑ "The antiviral tecovirimat is safe but did not improve clade I mpox resolution in Democratic Republic of the Congo". National Institutes of Health (NIH) (ingilis). 2024-08-14. İstifadə tarixi: 2024-08-16.
  60. ↑ Mast, Jason. "Antiviral used for mpox no better than placebo, NIH says". STAT (ingilis). 2024-08-15. 2024-08-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-16.
  61. ↑ Priyan, Vishnu. "NIAID reports preliminary data from trial of SIGA's Mpox treatment". Clinical Trials Arena (ingilis). 2024-08-16. 2024-08-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-16.
  62. ↑ Parker S, Buller RM. "A review of experimental and natural infections of animals with Orthopoxvirus monkeypox between 1958 and 2012". Future Virology. 8 (2). February 2013: 129–157. doi:10.2217/fvl.12.130. PMC 3635111. PMID 23626656.
  63. ↑ Cho CT, Wenner HA. "Monkeypox virus". Bacteriological Reviews. 37 (1). March 1973: 1–18. doi:10.1128/br.37.1.1-18.1973. PMC 413801. PMID 4349404.
  64. ↑ Meyer H, Perrichot M, Stemmler M, Emmerich P, Schmitz H, Varaine F, Shungu R, Tshioko F, Formenty P. "Outbreaks of disease suspected of being due to human Orthopoxvirus monkeypox infection in the Democratic Republic of Congo in 2001". Journal of Clinical Microbiology. 40 (8). August 2002: 2919–2921. doi:10.1128/JCM.40.8.2919-2921.2002. PMC 120683. PMID 12149352.
  65. ↑ Falendysz EA, Lopera JG, Lorenzsonn F, Salzer JS, Hutson CL, Doty J, Gallardo-Romero N, Carroll DS, Osorio JE, Rocke TE. "Further Assessment of Monkeypox Virus Infection in Gambian Pouched Rats (Cricetomys gambianus) Using In Vivo Bioluminescent Imaging". PLOS Neglected Tropical Diseases. 9 (10). 30 October 2015: e0004130. doi:10.1371/journal.pntd.0004130. PMC 4627722. PMID 26517839.
  66. ↑ Sklenovská N, Van Ranst M. "Emergence of Monkeypox as the Most Important Orthopoxvirus Infection in Humans". Frontiers in Public Health. 6. September 2018: 241. doi:10.3389/fpubh.2018.00241. PMC 6131633. PMID 30234087.
  67. ↑ James WD, Elston D, Treat JR, Rosenbach MA, Neuhaus I. 19. Viral diseases // Andrews' Diseases of the Skin: Clinical Dermatology (13th). Edinburgh: Elsevier. 2020. səh. 389. ISBN 978-0-323-54753-6. 19 January 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 June 2022.
  68. ↑ McCollum AM, Damon IK. "Human monkeypox". Clinical Infectious Diseases. 58 (2). January 2014: 260–267. doi:10.1093/cid/cit703. PMID 24158414.
  69. ↑ Johnson PL, Bergstrom CT, Regoes RR, Longini IM, Halloran ME, Antia R. "Evolutionary consequences of delaying intervention for monkeypox". Lancet. 400 (10359). October 2022: 1191–1193. doi:10.1016/S0140-6736(22)01789-5. PMC 9534010 (#bad_pmc). PMID 36152668 (#bad_pmid).
  70. ↑ "Monkeypox cases waning, but global threat remains". Gavi, the Vaccine Alliance (ingilis). 1 June 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 June 2023.
  71. ↑ Adetifa I, Muyembe JJ, Bausch DG, Heymann DL. "Mpox neglect and the smallpox niche: a problem for Africa, a problem for the world". Lancet. 401 (10390). May 2023: 1822–1824. doi:10.1016/S0140-6736(23)00588-3. PMC 10154003 (#bad_pmc). PMID 37146622 (#bad_pmid).
  72. ↑ "Mpox (monkeypox) and animals". Public Health Agency of Canada. 30 December 2022. 1 June 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 June 2023.
  73. ↑ "Mpox (monkeypox)- Democratic Republic of the Congo". World Health Organization (ingilis). 23 November 2023. 24 November 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 November 2023.
  74. ↑ Mallapaty S. "The pathogens that could spark the next pandemic". Nature (ingilis). 632 (8025). 2 August 2024: 488. doi:10.1038/d41586-024-02513-3. PMID 39095457 (#bad_pmid). 2 August 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 August 2024.
  75. ↑ "Multi-country monkeypox outbreak in non-endemic countries". World Health Organization (ingilis). 22 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 May 2023.
  76. ↑ Besombes C, Mbrenga F, Schaeffer L, Malaka C, Gonofio E, Landier J, Vickos U, Konamna X, Selekon B, Dankpea JN, Von Platen C, Houndjahoue FG, Ouaïmon DS, Hassanin A, Berthet N, Manuguerra JC, Gessain A, Fontanet A, Nakouné-Yandoko E. "National Monkeypox Surveillance, Central African Republic, 2001–2021". Emerging Infectious Diseases. 28 (12). December 2022: 2435–2445. doi:10.3201/eid2812.220897. PMC 9707566 (#bad_pmc). PMID 36328951 (#bad_pmid).
  77. ↑ Kozlov M. "WHO may soon end mpox emergency – but outbreaks rage in Africa". Nature. 614 (7949). February 2023: 600–601. Bibcode:2023Natur.614..600K. doi:10.1038/d41586-023-00391-9. PMID 36765257 (#bad_pmid). 16 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 May 2023.
  78. ↑ "In Central Africa, a deadly monkeypox variant is surging". National Geographic (ingilis). 20 October 2022. 30 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 May 2023.
  79. ↑ Nakoune E, Lampaert E, Ndjapou SG, Janssens C, Zuniga I, Van Herp M, Fongbia JP, Koyazegbe TD, Selekon B, Komoyo GF, Garba-Ouangole SM, Manengu C, Manuguerra JC, Kazanji M, Gessain A, Berthet N. "A Nosocomial Outbreak of Human Monkeypox in the Central African Republic". Open Forum Infectious Diseases. 4 (4). 2017: ofx168. doi:10.1093/ofid/ofx168. PMC 5920348. PMID 29732376.
  80. ↑ "Monkeypox – Democratic Republic of the Congo October 2020". WHO. World Health Organization. 5 June 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 March 2024.
  81. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; :6 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  82. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; cohen adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  83. ↑ "Azərbaycana meymunçiçəyi virusunun müayinəsi üçün testlər və xəstəliyə qarşı lazımi dərman preparatları gətirilib". AZƏRTAC. 19.08.2024. 2024-08-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-31.