Nasizmdən təmizlənmə

Nasizmdən təmizlənmə, nasistlərdən təmizlənmə və ya denasifikasiya (alm. Entnazifizierung‎) – Müttəfiq Dövlətlərin İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Almaniya və Avstriya cəmiyyətlərində həyata keçirdiyi və Nasional Sosializmin təsirini mədəniyyət, cəmiyyət, iqtisadiyyat, mətbuat, hüquq və siyasət sahələrindən silmək üçün həyata keçirdiyi siyasəti təsvir edir. Siyasət çərçivəsində məsul təşkilat rəhbərləri və əlaqədar qurumlar birbaşa işdən çıxardıldı və həmin təşkilatlar bağlanıldı. Bu siyasətə müharibədən dərhal sonra keçirilən Potsdam konfransında qərar verildi. Siyasi cəhətdən həyata keçirilən tədbirlər Soyuq müharibənin başlaması ilə faktiki olaraq dayandırıldı.

İkinci Dünya Müharibəsi dövründə Nasist Almaniyasının təslim olmasından sonra, Berlindən 26 km cənub-qərbdə yerləşən Potsdamda 1945-ci il 17 iyul ilə 2 avqust arasında təşkil edilən Potsdam Konfransı, xüsusilə Almaniya və Avstriyada nasizmdən təmizlənmə işlərinə başlamağa qərar verdi. Berlindəki Müttəfiq Komandanlığı 1946-cı ilin yanvarında fəaliyyətə başladı. Bu çərçivədə müəyyən şəxslər və təşkilatlar müşahidə altına alındı və bunlar haqqında qərarlar qəbul edildi. Bütün Müttəfiq Dövlətlər ümumi prinsiplərdə razılaşsalar da, onların nəzarəti altında olan ərazilərdə bunun həyata keçirilməsi çox fərqlənirdi. Nasizmin aradan qaldırılması fəaliyyətinə nasist rejiminin istifadə etmiş olduğu simvolların çıxarılması da daxildir.

ABŞ Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah rəisi Dvayt Eisenhower, 1067 saylı sərəncamla bu məsələyə toxunur. Mövzu çərçivəsində ABŞ-nin nəzarətində olan bölgələrdə 18 yaşdan yuxarı olanlar üçün müəyyən kateqoriyalar yaradılır:

• Xüsusi cinayətkarlar
• Cinayətkarlar (yaraqlılar, müharibədən pul qazananlar)
• Aşağı səviyyəli cinayətkarlar
• Simpatiya bəsləyənlər
• Günahsızlar

Həyata keçirilən işlərdə, Alman xalqının uzun müddətli bir müddətdə maarifləndirilməsinin zəruriliyi qeyd edildi və məsuliyyətin işğal rəhbərliyi altında olduğu bildirildi. 1 aprel 1946-cı ildə faşistləri aradan qaldırmaq üçün proqramın məsuliyyəti Alman rəhbərliyinə verildi. 1947-ci ilə qədər ABŞ-nin nəzarəti altında olan ərazilərdə 90.000 faşist həbs olundu və 1.9 milyon insana peşələrini icra etmək qadağan edildi və onlara yalnız əl əməyi ilə işləməyə icazə verildi.

1948-ci ildə Soyuq müharibənin başlaması nasizmdən təmizlənmə prosesinə təsir göstərməyə başladı. Yaranan Şərq Bloku daha çox ön plana çıxdı, təmizlənmə məhkəmələri sürətləndi və səthi olmağa başladı. Təqsirləndirilən şəxslərin araşdırılmadığı qısa müddət ərzində qərar qəbul etmək təzyiqi prosesi mənasız etdi. Harry S. Trumanın prezidentliyi dövründə nasistlərin təmizlənməsi bir cadugər ovuna bənzədildiyi üçün tənqid edilmişdir.

Sovet gizli xidməti NKVD müharibə başa çatdıqdan sonra bir çox nasist hərbi əsirini sorğu-sual etdi. Soyuq müharibənin başlaması ilə Qərb İttifaqı dövlətləri tərəfindən nasistlərdən təmizlənmə prosesinin dayandırılması Sovet İttifaqı və Şərqi Almaniya administrasiyaları tərəfindən tənqid edildi. Xüsusilə Şərqi Almaniyada hakim Almaniya Sosialist Birlik Partiyası, nasistlərin Qərb dövlətləri tərəfindən qorunduğunu fikrini təkrar-təkrar bildirmişdir.

İngiltərə 1942-ci ildə hazırlanmış bir plan əsasında işğal altındakı torpaqlarda idarəetməni ələ keçirmək üçün mülki hökumətlərin hazırlıqlarını həyata keçirmişdir. Buna görə, nasistlərə rəğbət bəsləyənlər cəzalandırıldı və vəzifələrindən uzaqlaşdırıldı. İngiltərə idarəçiləri ümumiyyətlə Fransa və ABŞ ilə əlaqələndirilmiş şəkildə hərəkət etmişdirlər.

İngilislərdən fərqli olaraq, fransızlar təkcə yüksək rütbəli nasistləri deyil, nasistlərlə əməkdaşlıq etmiş bütün şəxsləri cəzalandırmaq istəyirdilər. Alman torpaqlarını işğal edərkən qisas hissləri olan Fransa qoşunlarının nizamsız davrandıqları müşahidə edilmişdir. Alman hərbi əsirlərinin məcburi iş üçün Fransaya aparıldığı da bilinir.

Nasistlərdən təmizlənmə mədəniyyəti, sonradan Qərbi Almaniya adlanacaq bölgələrdə parlamentar həyata çox təsir etmişdir. 8 may 1949-cu ildə hazırlanan və 23 mayda təsdiqlənən Qərbi Almaniya Konstitusiyası bu istiqamətdə yaradıldı. Nasistlərdən təmizlənmə dövrünün sona çatması ilə qərbdə Avropa Birliyinə çevriləcək Avropa Kömür və Polad İttifaqının təməlləri qoyulmuşdur.

Xüsusilə ABŞ administrasiyasının diqqətindən kənarda qalmış nasistlərdən təmizlənmə prosesi Qərbi Almaniyanın baş naziri Konrad Adenauerin təşəbbüsləri ilə başa çatdı. Adenauer, günahkarların bu müddət ərzində cəzalandırıldığı fikrini müdafiə edərək hökumət olaraq müraciət edən Nasist rejiminin qurbanlarına kompensasiya verilməsini qəbul edən bir siyasət həyata keçirməyə başladı. Nasistlərdən təmizlənmə qanunları ləğv edildikdən sonra köhnə nasistlərə dövlətdə yenidən iş imkanları yaradılmışdır. Bu çərçivədə 792 min insan əfv qanunundan faydalanmışdır. Nəticədə bir çox keçmiş nasist siyasətə və dövlət sıralarındakı keçmiş mövqelərinə qayıda bilmişdir.

Soyuq müharibəyə görə nasistlərin qovulmasının dayandırılması Şərqi Alman hökumətləri, həmçinin qərbdəki sol qruplar tərəfindən də tənqid edilmişdir. Xüsusilə Qırmızı Ordu Fraksiyası adlanan təşkilat Qərbi Alman hökumətini Nasist dövrünün davamı hesab edərək müəyyən tədbirlər həyata keçirmişdir. Keçmiş nasistlərin Qərbi Almaniyanın siyasi arenasında fəaliyyət göstərməsinə icazə verilsə də, Almaniya Kommunist Partiyasının məhkəmə qərarı ilə bağlanması nümunəsi Qırmızı Ordu Fraksiyası təşkilatı tərəfindən bu fikrini dəstəkləmək üçün irəli sürülmüşdür.

Bu gün məşhur Alman yazıçısı Günter Qrass, gəncliyində Waffen-SS-də köməkçi işlədiyini etiraf etməsi və ictimai rəydə ortaya çıxan reaksiyalar, mövzunun hələ də sosial sahədə mühüm yer tutduğunu göstərir. Bildirilənlərdən daha çox sayda insanın Nasist rejiminə müəyyən bir səviyyədə dəstək verdiyi və bu keçmişlə ictimaiyyət arasında çıxa bilmədiyi güman edilir. Məhz buna görə də onlar bu keçmişlərini gizlətməyə çalışırlar.

Həqiqətdə təmizlənmə prosesləri işğal olunmuş ölkələrin əksəriyyətində fərqli adlar altında həyata keçirilmişdir. Fransadakı bu hadisələrlə bağlı müddətə Épuration légale deyilirdi. Müttəfiq dövlətlərin ərazisində tutulan məhkumlar da ölkələrinə qayıtmadan təmizlənməyə məruz qalmışdırlar. Eynilə, proses Belçika, Norveç, Yunanıstan və Yuqoslaviyada da aparılmışdır