Səma buğası

Səma buğası,^[4][5] həmçinin Səma öküzü,^[6] Göy buğası,^[7] Göyün buğası,^[8] Cənnət buğası^[9] və ya Cənnətin buğası^[10] — qədim Mesopotamiya mifologiyasında qəhrəman Gilqameşin döyüşdüyü mifik heyvan. Səma buğası hekayəsinin iki fərqli versiyası var. Onlardan ilki erkən şumercə yazılmış şeirdə, digəri isə standart Akkad dilində yazılmış Şumer şeiri olan "Gilqameş dastanı"nda yer alır. Şumer poeziyasında öküz tanrıça İnanna tərəfindən anlaşılmaz səbəblərdən Gilqameşə hücum etsin deyə göndərilir.

"Gilqameş dastanı"nın VI lövhəsində akkadca verilən hesablarda tanrıça İştar (İnannanın şərqi sami dillərində ekvivalenti) Gilgameşə seksual xarakterli bir təklif irəli sürür, lakin Gilqameş bu təklifi rədd edir. Bundan qəzəblənən İştar atası Anunun yanına gedir və ondan Səma buğasını istəyir. Beləliklə, İştar Gilqameş və onun dostu Enkiduya hücum etmək üçün buğanı Uruk şəhərinə göndərir, amma ikisi həmin buğanı öldürür.

Buğaya qalib gəldikdən sonra Enkidu onun sağ budunu İştara ataraq İştarı ələ salır. Buğanın kəsilməsi tanrıların Enkidunu ölümə məhkum etməsinə səbəb olur. Bu hadisə Gilqameşin ölüm qorxusunun yaranmasına səbəb olur və dastanın qalan hissəsini istiqamətləndirir. Səma buğası Buğa bürcü ilə əlaqələndirilir və mütəxəssislər düşünülər ki, öldürülmə mifinin qədim mesopotamiyalılar üçün astronomik əhəmiyyəti ola bilər. Bu dastanın xüsusiyyətləri qədim Yaxın Şərq hekayələri, o cümlədən Uqarit əfsanələri, "Yaradılış kitabı"ndakı Yusifin hekayəsi, həmçinin qədim yunan dastanlarının "İliada" və "Odisseya" fraqmentləri ilə oxşarlıqlar daşıyır.

Şumercə yazılmış "Gilqameş və Səma buğası" şeirində İştarın Şumer mifologiyasındakı qarşılığı olan tanrıça İnanna Gilqameş və Enkiduya hücum etməsi üçün Səma buğasını onların üzərinə göndərir, lakin ikili buğanı öldürür.^[11][12][13] Bu şeirdə verilən süjet sonralar akkadca yazılmış "Gilqameş dastanı"nda təsvir edilən süjetdən tamamilə fərqlidir.^[14] Şumercə yazılmış şeirdə İnanna Gilqameşdən əri olmasını istəməsə də, akkadca olan dastanda bu istəyini dilə gətirir.^[13] Həmçinin, İnanna Səma buğasını versin deyə atası Anunu dünyaya çatacaq bir fəryadla hədələyir, lakin dastanda onu diriləri yesinlər deyə ölüləri diriltməklə təhdid edir.^[14]

"Gilqameş dastanı"nın standart akkad dilində yazılmış VI lövhəsində Gilqameş İştarın seksual xarakterli təklifini rədd edir. Bundan sonra İştar cənnətə gedir, burada anası Antu və atası Anuya şikayətlənir.^[15] O, Anudan ona Səma buğasını verməsini tələb edir^[16][17][18] və bildirir ki, atası bu tələbi rədd edərsə, o, yeraltı dünyasının qapılarını darmadağın edəcək və diriləri yesinlər deyə ölüləri dirildəcək.^[18][19] Anu Səma buğasını buraxacağı halda böyük fəlakətin baş tutacağını, bunun yeddi illik aclığa səbəb olacağını vurğulayır və İştarın tələbini rədd edir. İştar sonra izah edir ki, o, yeddi il ərzində bütün insanlar və bütün heyvanlar üçün kifayət qədər taxıl saxlayıb.^[17][19] Nəticədə Anu könülsüz formada buğanı İştara verir. İştar buğanı yer üzündə sərbəst buraxanda böyük dağıntılara səbəb olur.^[16][19]

Buğanın ilk nəfəsi yerdə yüz adamın içinə düşdüyü bir deşik yaradır, ikinci nəfəsi isə daha iki yüz adamın içinə düşdüyü bir dəlik açır.^[18][19] Gilqameş və Enkidu birlikdə hərəkət edirlər.^[16][17][19] Enkidu buğanın arxasına keçib quyruğunu çəkən zaman Gilqameş qılıncını buğanın boynuna soxaraq onu öldürür.^[19] Onlar buğanın ürəyini günəş tanrısı Şamaşa təqdim edirlər.^[20][21] Gilqameş və Enkidu dincələn zaman İştar Urukun divarlarına gələrək Gilgameşə lənət oxuyur. Enkidu buğanın sağ budunu qoparıb İştarın üzünə atır və deyir ki, "Səni əlimə keçirə bilsəydim, bu hala salardım və bağırsaqlarını da qolundan asardım".^{[17][20][22][23]}

İştar "kurtizankaları, cariyələri və fahişələri" bir yerə çağırır^[20] və onlara Səma buğası üçün yas tutmağı əmr edir.^[20][22] Bu vaxt Gilqamış Səma buğasını məğlub etdiklərinə görə bir bayram təşkil edirlər.^[22][24] VII lövhədə Enkidunun Anu, Ea və Şamaş haqqında gördüyü yuxunu təsvir etməsi ilə başlayır. Bu üç tanrı bildirir ki, ya Gilqameş, ya da Enkidu Səma buğasını öldürdüyünə görə cəza olaraq ölməlidir. Onlar Enkidunu seçirlər və tezliklə Enkidu xəstələnir. O, yeraltı dünyası haqqında bir yuxu görür və çox keçməmiş vəfat edir.^[2] VIII lövhədə Gilqameşin dostunun ölümü ilə bağlı dözülməz kədəri təsvir edilir^[2][25] və Enkidunun dəfni haqqında ətraflı məlumat verilir.^[2] Enkidunun vəfatı Gilqameşdə ölüm qorxusuna səbəb olur və dastanın qalan hissəsini formalaşdırır.^[26][27]

Qədim Mesopotamiya incəsənətinin mövcud əsərlərində Səma buğasının öldürülməsinin bir neçə təsviri var.^[17][28] Nümayəndəliklərə xüsusilə Akkad imperiyasının (təq. e.ə. 2334 – 2154) silindr möhürlərində rast gəlinir.^[17] Bu təsvirlərdə buğa anormal dərəcədə iri və vəhşi bir buğa kimi təsvir edilmişdir. Buna baxmayaraq, Səma buğasının tam olaraq nəyi təmsil etdiyi aydın deyil. Maykl Rays hesab edir ki, buğa zəlzələni təmsil edə bilər, çünki bu heyvan qədim mədəniyyətlərdə adətən zəlzələlərlə əlaqələndirilirdi. O, həmçinin bildirmişdir ki, buğa qədim Mesopotamiyada insanlar üçün yayı, quraqlıq və məhsulverməzlik dövrünü təmsil edə bilər.^[18] Assuriyaşünaslar Ceremi Blek və Entoni Qrin Səma buğasının Buğa bürcü ilə eyniləşdirildiyini müşahidə edirlər. Onlar iddia edirlər ki, Enkidunun "Gilqameş dastanı"nda onu məğlub etdikdən sonra buğanın budunu İştarın üzərinə atmasının səbəbi bürcün obrazında niyə arxa hissələrin olmadığını izah etməyə cəhd ola bilərdi.^[16]

Rays buğanın öldürülməsi ilə bağlı astronomik şərh etmiş, Böyük Köpək bürcünün qədim Misir mətnlərində bəzən ikonoqrafik olaraq buğanın budu kimi göstərildiyini, lakin Şumer mənbələrində bu məlumat üçün heç bir dəlil olmadığını bildirmişdir. O, həmçinin qədim Yaxın Şərq mətnlərində bud hissəsinin adətən cinsiyyət orqanının əvəzedicisi kimi istifadə olunduğunu müşahidə etmişdir.^[28] Qordon və Rendsburq qeyd etmişdilər ki, qədim Yaxın Şərqin çox hissəsində kiməsə buğanın ayağını atmaq ideyası "dəhşətli təhqirdir". Onlar əlavə etmişdi ki, bu, qədim yunan epik poeması olan "Odisseya"da da təkrar edilmişdir.^[17] Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, Səma buğası "İnannanın yeraltı dünyasına enişi"ndə İnannanın qeyd etdiyi Ereşkiqalın həyat yoldaşı Quqalanna ilə eyni fiqurdur.^[29]

Sayrus H. Qordon və Geri A. Rendsburq qeyd etmişdir ki, Yaxın Şərq motivi olan bir qəhrəmanın ölümündən sonra yeddi illik aclıq Akhitin ölümü ilə bağlı Uqarit mifində təsdiqlənir. Onlar əlavə etmişdilər ki, yeddi il əvvəldən aclıq olacağını proqnozlaşdırmaq və buna hazırlıq məqsədilə tədarük yığmaq mövzusuna yəhudilərin "Yaradılış kitabı"ndan Yusifin hekayəsində də rast gəlinir.^[17] Almaniya antik dövr üzrə alimi Valter Burkertə görə, İştarın Gilqameş tərəfindən rədd edildikdən sonra Anunun önünə gələrək Səma buğasını tələb etməsi səhnəsi birbaşa "İliada"nın V kitabındakı səhnə ilə paraleldir. "Gilqameş dastanı"nda İştar anası Antuya şikayət edir, lakin Anu tərəfindən yumşaq bir şəkildə danlanır.^[15] "İliada"da olan səhnədə İştarın sonradan yunan mifologiyasında formalaşmış ekvivalenti Afrodita oğlu Eneyi xilas etməyə çalışan zaman yunan qəhrəmanı Diomed tərəfindən yaralanır. O, Olimp dağına qaçır və burada anası Dionaya ağlayır, bacısı Afina tərəfindən məsxərəyə qoyulur və atası Zevs tərəfindən yumşaq bir şəkildə danlanır. Antu Anunun qadın forması olduğu kimi, Diona adı da Zevsin feminizasiyasıdır. Diona "İliada"nın qalan hissəsində müşahidə olunmur, əvəzində Zevsin həyat yoldaşı kimi ilahə Hera göstərilir. Burkert buna görə də belə nəticəyə gəlir ki, Diona açıq-aydın Antunun bir kalkasıdır.^[30]

İngiltərə antik dövr alimi Qrem Anderson qeyd edir ki, "Odisseya"da Odisseyin adamları Heliosun müqəddəs mal-qarasını öldürür və bu səbəbdən tanrılar tərəfindən ölümə məhkum edilir. Bu, "Gilqameş dastanı"nda Enkidunun başına gələnlər ilə paraleldir.^[31] Martin Liçfild Vest yazmışdır ki, oxşarlıqlar sadəcə bununla məhdudlaşmır və daha dərindir. Hər iki hekayədə öldürülən canlıların hər ikisi iribuynuzlu heyvandır və onlar təbii şəkildə ölmək əvəzinə öldürürlər. Hər iki halda ölümə məhkum edilmiş şəxs və ya şəxslər qəhrəmanın yoldaşlarıdır. Onun və ya onların ölümü qəhrəmanı səyahətinə təkbaşına davam etməyə məcbur edir.^[32] O, həmçinin qeyd edir ki, hər iki halda dastanda günahkarın ölməli olub-olmaması ilə bağlı tanrılar arasında gedən müzakirə təsvir olunur. Bundan başqa, "Odisseya"da Heliosun mal-qarasının qisasını almadığı təqdirdə Zevsi hədələməsi, "Gilqameş dastanı"nda İştarın Anudan Səma buğasını tələb edərkən onu təhdid etməsiylə çox oxşardır.^[32] Brüs Lauden Enkidunun Səma buğasını öldürdükdən dərhal sonra İştarı ələ salmasını "Odisseya"nın IX kitabında Odisseyin nəhəng Polifemi ələ salması ilə müqayisə edir. Hər iki halda, qəhrəmanın qələbə əldə etdikdən sonra təkəbbürlü davranış göstərməsi bir tanrının onu lənətləməsinə səbəb olur.^[33]