Seyid Əhməd Xan

Seyyid Əhməd Xan(ing. Syed Ahmad Khan; urdu سید احمد خان; 17 oktyabr 1817^[1][2][…], Dehli, Böyük Moğol imperiyası – 27 mart 1898^[1][2][…]) — Böyük İslam islahatçısı, yazıçı.

Seyid Əhməd Xan
urdu سید احمد خان
Doğum tarixi	17 oktyabr 1817
Doğum yeri	Dehli, Hindistan
Vəfat tarixi	27 mart 1898 (80 yaşında)
Vəfat yeri	Dehli, Hindistan
Təhsili	Edinburq Universiteti
Fəaliyyəti	hakim, filosof, Cəngavər, vəkil, siyasətçi, ilahiyyatçı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Seyyid Əhməd Xan və ya Ser Əhməd 17 oktyabr 1817-ci ildə Hindistanda, Dehli şəhərində anadan olmuşdur. Atasının ölümündən sonra təhsilini yarımçıq qoyan Əhməd Xan ailəsinin maddi cəhətdən vəziyyətinin ağır olmasına görə işləməyə başlayır.^[3] Yaradıcılığına 23 yaşından başlayan Əhməd Xan ilk olaraq dini məsələlərlə bağlı məqalələr yazmağa başlayır. 1847-ci ildə "Asarus-Sənadidə" adlı kitabı çıxır və 1857-ci ildə ingilislərin Hindistanı işğalı zamanı İngilisləri dəstəklədiyi üçün İngiltərə dövlətinin marağını özünə cəlb edir.^[4]

1869–1870-ci illərdə İngiltərəyə gedərək həmin dövlətin kəşfiyyatı ilə sıx əlaqə yaradır və Hindistana geri qayıdarkən "Muslim Cambridge" təşkilatını yaratmağı planlaşdırır. Ölkəsinə qayıdarkən bu təşkilatı yaradır və "Təhzibul-Əxlaq" adında qəzet nəşr etməyə başlayır.^[5]

İngiltərə Mərkəzi kəşfiyatının dəstəyi ilə fəaliyyətə başlayan Əhməd Xan ilk olaraq İslam dininin ən mühüm mənbələrindən hədis məfhumunu müxtəlif şübhələr və bəhanələrlə inkar etməyə başlayır və müsəlmanlar arasında bu fikrin yayılmasında bir sıra cəhdlər edir. İlk olaraq "Ət-Təfsirul-Aqliyyə" əsərini yazaraq QURANİ-KƏRİM hədislərə istinad etmədən təfsir etdiyini iddia edir.

Təbii ki, bu məkirli planların arxasında çirkin siyasət dururdu. Çünki, Qərb Kəşfiyati ilə bağlı olan şərqşünas alimlər İslama zərbə vurmağın yollarından birini müsəlmanların hədis küliyyatını əllərindən alinmasında görürdülər. Hədisləri aradan qaldırmaqla bir çox etiqadi və şəriətlə bağlı suallar cavabsız qalacaq və İslama qarşı maraq azalacaqdı.

Bu səbəblərə görə Hindistanda İslamı zəiflətmək üçün Əhməd Xan İngilis kəşfiyyatının dəstəyi ilə bir çox addımlar atır və bir çox tələbələr yetişdirir.

XIX əsrin sonlarında dini və ictimai-siyasi modernizmin ilk təzahürləri oyanmağa başlamışdır. Dini modernizmin iki qolu olmuşdur. Bunlardan biri bəhailər və qədyanilər kimi İslamın təməl prinsiplərindən aralanmış, yeni təlimlərlə çıxış edənlər idi. Ancaq Cəmaləddin Əfqani, Məhəmməd Əbdüh, R. Riza, Seyyid Əmir Əli, Seyyid Əhməd Xan, Seyyid Qütb, Əli Şəriəti kimi dinin əsaslarını danmayan, onlara yeni yozum verən, onları çağdaş zamana uyğunlaşdırmaq istəyən düşünürlərin ideyaları daha çox yayılmışdır.

Seyyid Əhməd Xan modernist baxışlarına görə "agent", "dinsiz", "zındıq" adlandırılıb.

Seyyid Əhməd Xan hərəkətinin təbii elmlər və materialist Qərb mədəniyətinə heyranlıq və bağlılıq əsasına dayandığı, onun İslamı modern həyata uydurmağa çalışdığı xüsusu da ona yönəldilən tənqiqlər arasında yer almaqdadır.^[6]

Qərb mədəniyətinin nəticələrini heç bir şəkildə seçimə tabe tutmadan bunların müsəlman toplumlarca uyğulanmasını istəməsi, qurduğu müəssəsələrdə İngilis müəllimlərə öncəlik tanıyaraq yeni nəslin İngilis mədəniyyəti ilə yetişdirilməsinə şərait yaratması və Qərbə gərəyindən artıq dəyər verməsi bir başqa tənqid mövzusudur. Yenə qurduğu məktəblərdə uyğulamalı elmlər tərk edilib sadəcə teorik elmlər, dil və ədəbiyyat oxudulması da ayrıca tənqid olunmuşdur.^[7]

Seyyid Əhməd Xan 27 mart 1898-ci ildə vəfat edib.

• Seyid Cəmaləddin Əfqani

• Sir Syed Ahmad Khan  (ing.)