Solomon məbədi

Bu məqalə Qədim yəhudi məbədi haqqındadır. Səlibçilərin Solomon məbədi üçün Məscidül-Əqsa səhifəsinə baxın.

Solomon məbədi (ivr. ‏בֵּית־הַמִּקְדָּשׁ‏‎) və ya İlk məbəd (ivr. ‏בֵּית־הַמִּקְדָּשׁ‏‎: Beyt HaMikdaş) — Qədim Yerusəlimdə mövcud olmuş yəhudi məbədi. E.ə. 587-ci ildə Yerusəlimin mühasirəsindən sonra məbəd, Babil imperatoru II Navuxodonosorun göstərişi ilə dağıdılmış, e.ə. VI əsrdə isə onun yerində İkinci məbəd inşa edilmişdir.

Solomon məbədi
ivr. ‏בֵּית־הַמִּקְדָּשׁ‏‎
İlk məbədin bədii təsviri
Xəritə
31°46′48″ şm. e. 35°14′24″ ş. u.
Ölkə İsrail İsrail
Şəhər Yerusəlim
Yerləşir Qüds
Aidiyyatı Yəhudilik
Sifarişçi Solomon
Əsas tarixlər e.ə. 587-ci il - Babil imperatoru II Navuxodonosorun göstərişi ilə dağıdılıb.
Tikilmə tarixi e.ə. 832[1], e.ə. 996
Vəziyyəti dağıdılıb
İlk məbədin təməl planı
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Yəhudi Bibliyasında qeyd edilir ki, İsrail krallığının hökmdarı Solomonun hakimiyyəti dövründə inşa edilmiş məbəd İudeya krallığı dövründə Yahveyə ithaf edilmiş və burada Əhd Sandığı saxlanılmışdır. Yəhudi tarixçi İosif Flavi qeyd edir ki, "məbəd, inşa edildikdən 470 il, 6 ay və 10 gün sonra yandırılmışdır"[2], ravvin mənbələrindən Seder Olam Rabbah salnaməsində isə İlk məbədin e.ə. 832-ci ildə inşa edilməsi və e.ə 422-ci ildə dağılması bildirilir ki, bu da dini olmayan mənbələrdən 165 il sonra deməkdir.

Yerusəlimdəki dini həssaslıqlar və siyasi qeyri-stabilliyə görə Məbəd dağı ərazisində yalnız məhdud miqdarda arxeoloji tədqiqatlar aparılmışdır. Müasir dövrdə isə Məbəd dağında heç bir arxeoloji tədqiqat aprılmamışdır. Buna görə də, Solomon məbədi ilə bağlı cüzi arxeoloji məlumat vardır.[3] Fil sümüyündən hazırlanmış və üzərində məbəd xadimlərinin qeyd edildiyi nar fiquru, həmçinin məbədin İudeya çarı İoasın dövründə bərpa edilməsini qeyd edən İoas kitabəsi isə əntiq əşyalar bazarında satılsa da, onların həqiqiliyi şübhə altına alınmış və mübahisə mövzusuna çevrilmişdir.

Tanaxda

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ceyms Tissot — Solomon Yerusəlim məbədinin ithaf mərasimində, 1896–1902, Yəhudi muzeyi.

İlk məbəd haqqında əsas məlumat mənbəsi Tanaxdır. Bibliya mənbələrinin məlumatına görə məbədin inşasına birləşmiş İsrail və İudeya krallığının hökmdarı Solomonun hakimiyyəti dövründə inşa edilmişdir. Bibliyada qeyd edilir ki, Tir hökmdarı I Böyük Hiram yerusəlimli tərəfdaşı Solomona kömək etmək üçün memarlar, işçilər və sidr ağacı yonucularını bir araya toplamışdır. O, həm də Qırmızı dəniz ekspedisiyasının təşkil edilməsində Solomona kömək etmişdir. 1 Krallar 6:1-də qeyd edilir ki, məbədin inşasına "Solomonun İsrail üzərində hakimiyyətinin dördüncü ilində başlanılmışdır." Adətən Solomonun hakimiyyət dövrü kimi e.ə. 970–931-ci illər qəbul edilir. Buna əsasən də məbədin inşası e.ə. X əsrin ortalarına aid edilir.[4] Şmid və Rupperxt inanırlar ki, ievuseylər və israilliləri birləşdirmək istəyən Solomon, məbədin inşa yeri kimi qədim İevusey məbədinin yerini seçmişdi.[5] Krallar 9:10-da qeyd edilir ki, məbəd və kral sarayının inşasına Solomon hakimiyyətinin iyirmi ilini sərf etmişdir. Məbəd binasının inşası yeddi ilə tamamlanmışdı.[6] Birləşmiş krallıq dövründə məbəd İsrail tanrısı Yahveyə həsr edilmiş və burada Əhd sandığı yerləşdirilmişdir.[7] Ravvin mənbələrində[8] qeyd edilir ki, İlk məbəd 410 il fəaliyyət göstərmiş, II əsrə aid Seder Olan Rabbah adlı salnamədə isə onun inşasının e.ə. 832-ci ildə tamamlanması və e.ə. 422-ci ildə (3338 AM) dağıdılması göstərilir ki, bu da dünyəvi mənbələrin göstərdiyi tarixdən 165 il sonradır.[9]

Məbədin dəqiq yerləşmə məkanı naməlumdur: buna baxmayaraq, onun I əsrdə onun yerində İkinci məbədin inşa edilməsi, müasir dövrdə isə onun Məbəd dağındakı yerində Qübbətüs-Səhranın yerləşməsi ehtimal olunur.

Tanaxda verilən məlumata görə, məbəd, İsrail kralı İexoniyanın hakimiyyəti dövründə, e.ə. 598-ci ildə (2 Krallar 24:13) Yeni Babilistan imperiyasının kralı II Navuxodonosorun Yerusəlimə hücumu zamanı babillilər tərəfindən qarət edilmişdir. On il sonra, Navuxodonosor yenidən Yerusəlimi mühasirəyə almış, 30 ay davam edən mühasirəsən sonra e.ə. 587-ci ildə şəhər divarlarını nəhayət ki, keçməyə müvafiq olan babililər məbədi, o cümlədən şəhərin böyük bir hissəsini yandıraraq dağıtmışlar (2 Krallar 25). Yəhudi ənənəsinə görə, məbəd, Av ayının doqquzuncu günündə (Yəhudi təqvimi ilə) dağıdılmşdır ki, bu da Tişa B’Av ümummilli matəm günü kimi bu günə qədər qeyd edilir.[10]

Memari təsviri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Solomon məbədi Finikiya dizaynına malik olmuşdur və ən yaxşı Finikiya məbədləri kimi göründüyü təsvir edilir.[11] Binanın bərpa layihələri onun Tanaxdakı detallı təsvirinə əsaslanmışdır. Təsvirlərin müəllifi olan yazarlar memar və ya mühəndis olmadıqlarına görə, texniki detallar yoxdur.[12] Buna baxmayaraq, binanın təsvirləri onun müasir replikalarının yaradılması və başqa bənzər məbədlərin inşasına təsir göstərmişdir.


Müqəddəslərin müqəddəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Binanın Müqəddəslərin müqəddəsi və ya ivritcə Kodeş haKodaşim (1 Krallar 6:19; 8:6) kimi tanınan mərkəzi hissəsi həm də "Daxili ev" adlandırılmaqla 20 kubit en, uzun və hündürlüyə malik olmuşdur. Onun hündürlüyünün məbədin 30 kubit olan hündürlüyünə uyğun olmaması isə, adətən, bir çox qədim məbədlər kimi bu məbədin də çella hissəsinin qaldırılmış olması ilə izah edilir.[12] Məbədin döşəmə və tavanı sukeçirməz Livan sidrindən hazırlanmışdı (1 Krallar 6:16); divarları və döşəməsi qızılla üzlənmişdi ki, buna da 600 talent və ya 20 ton qızıl sərf edilmişdir. Onun içərisində hər biri 10 kubit hündürlüyə malik olan iki xeruvim heykəli vardı; heykəllər qanadlarını 10 kubit genişliyində açmıdılar, buna görə də onlar yanaşı dayandıqda qanadları divarlara dirənirdi. Onların arasında iki taylı qapı və qızıla çəkilmiş Müqəddəs yer yerləşirdi (2 Salnamələr 4:22); həmçinin, txelet (mavi), bənövşəyi və al qırmızı rənglərlə rənglənmiş kətandan hazırlanmış rübənd asılmışdı (2 Salnamələr 3:14; müqayisə et Çıxış 26:33). Binanın pəncərələri olmamışdır (1 Krallar 8:12) və Tanrının "adının" yaşadığı yer hesab edilmişdir.

Kodeş haKodaşim Əhd sandığının qəbulu və saxlanması üçün inşa edilmişdi (1 Krallar 6:19); məbədin ithaf mərasiminin keçirilməsindən sonra orijinal on qüsurlu hərəkətin yazıldığı iki daş tabletin saxlandığı sandıq xeruvim heykəlinin altında yerləşdirilmişdir (1 Krallar 8:6).

Müqəddəs yer

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müqəddəs yer (1 Krallar 8:8–10) və ya Hekal, həm də "Böyük ev" (2 Salnamələr 3:5) və "Məbəd" (1 Krallar 6:17) adlandırılır; söz həm də "yer" anlamını ifadə edir[12]; bina Müqəddəslərin müqəddəsi adlı yerlə eyni en və hündürlüyə malik olsa da, 40 kubit uzunluğa malik idi. Bu binanın divarları üzərində xeruvimlər, palma ağacları və açılmış çiçəklər oyulmuş sidr ağacı lövhələri ilə üzlənmiş və qızıla çəkilmişdi. Qızıl zəncirlər Müqəddəs yerin Müqəddəslərin müqəddəsindən uzaqlığını vurğulayırdı. Məbədin döşəməsi fir ağacından döşənmiş və qızıla çəkilmişdi. Zeytun ağacından hazırlanmış qapı çərçivələri fir ağacından hazırlanmış qapı taylarını saxlayırdı. Qapı taylarının hər birincə xeruvimlər, palma ağacları və güllər oyulmuş, qapılar qızıla çəkilmişdi (1 Krallar 6:15).

Etimologiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yəhudi isimi Hekal (ivr. ‏היכל‏‎) klassik ivritcə "geniş bina" anlamına gəlir. Bu söz həm Yerusəlim məbədinin əsas binasını, həm də Samariya kralı Ahabın sarayını və ya Babil kralının sarayını ifadə edə bilərdi.

Yəhudi Bibliyasının Masoret mətnində Hekal sözü 80 dəfə istifadə olunur. Bunlardan 7 dəfə söz "Rəbbin evi" (ivr. ‏בֵּית יְהוָה ‏‎, beyt Yahve) anlamında, 10 dəfə isə hökmdar sarayı anlamında istifadə olunur. Yəhudi Bibliyasında tabernaklın hansısa hissəsi üçün bu adın istifadə olunması haqqında məlumat yoxdur.

" “Kral Oziyanın ölüm ilində. Rəbb yüksək taxtında oturaraq ucaldı və onun təsviri hekalı doldurdu.”
Yesaya 6:1
 "
Memarlıqda istifadəsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kral Ceyms versiyası da daxil olmaqla, Bibliyanın qədim versiyalarında Hekal sözü "məbəd" kimi tərcümə edilir. Müasir tərcümələrdə isə arxeologiyanın uğurları nəzərə alınmaqla, məbədin ayrı-ayrı hissələrinə daha çox fikir verilir. Əksər alimlər və arxeoloqlar Solomon məbədinin 1 Krallar 6:3–5-də verilən təsviri ilə razılaşaraq onun əsas bina – hekal (indi ingilis dilli mənbələrdə ing. the sanctuary – ziyarətgah kimi də tərcümə edirlər), devir – daxili ziyarətgah və nəhayət Müqəddəslərin müqəddəsindən ibarət olmasını qeyd edirlər.[13]

Əsas bina qurbanvermə ayinlərinin keçirildiyi xarici altar və binanın digər küncündə yerləşən, içərisində Əhd sandığı saxlanan Müqəddəslərin müqəddəsi binası arasında saxlanılırdı. Hekal binasında çoxlu sayda ritual əşyaları, o cümlədən yeddi qollu şamdan, daxili altar (qızıl altar) və leşem hapanim saxlanırdı.

Məbədin memarlıq xüsusiyyətləri sonradan, Əşkinazi Sinaqoq gəmisini Səfərad sinaqoqlarında əvəz edən hekalın quruluşunda istifadə edilmişdir.[14]

Eyvan

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Eyvan və ya Ulam binanın şərqində Məbəddən öndə yerləşən girişdir (1 Krallar 6:3; 2 Salnamələr 3:4; 9:7). Eyvan 20 kubit uzunluğa (Məbədin eninə uyğun olaraq) 10 kubit dərinliyə (1 Krallar 6:3) və 120 kubit hündürlüyə malik idi. Təsvirlərdə eyvanı növbəti zaldan ayıran divarın olması haqqında məlumat verilmir. Eyvanda hər biri 18 kubit hündürlüyə malik iki Boaz və Yahin sütunu dayanırdı.

Zallar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Məbədin cənub, qərb və şimal tərəflərində çoxlu sayda zallar yerləşirdi (1 Krallar 6:5–10). Onlar binanın tərkibinə daxil olmaqla saxlanc üçün istifadə olunurdu. Ehtimal ki, zallar əvvəlcə bir mərtəbəli olmuş, sonradan isə daha iki mərtəbə əlavə edilmişdir.[12]

Həyətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bibliyaya görə, Məbəd binası iki həyətlə əhatə olunmuşdu. Daxili həyət (1 Krallar 6:36) və ya Zahidlər həyəti (2 Salnamələr 4:9) üç qat yonulmuş daşla inşa edilmiş və ətrafına sidr dirəklər düzülmüş divarla (1 Krallar 6:36) digər ərazilərdən ayrılmışdı. Orada Qurban yandırma altarı (2 Salnamələr 15:8), Brazen dənizi ləyəni və digər on ləyən (1 Krallar 7:38–39) yerləşirdi. Brazen altarı Məbədin qarşısında yerləşirdi (2 Krallar 16:14), o, 20 kubit2 həcmə və 10 kubit hündürlüyə (2 Salnamələr 4:1) malik idi. Böyük həyət Məbədi tam əhatə edirdi (2 Salnamələr 4:9). Ziyarət üçün gələn insanlar burada toplanırdı (Yeremiya 19:14; 26:2).

Molten dənizi ləyəni
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Françesko Terzio — Molten dənizi ləyəni qravürü, 1570

Yəhudi Bibliyasına görə Molten dənizi və ya Brazen dənizi Məbəd ərazisində yerləşən, ziyarətçilərin yuyunması üçün nəzərdə tutulmuş böyük ləyən formalı hovuz idi. O, 1 Krallar 7:23–26 və 2 Salnamələr 4:2–5-də təsvir edilmişdir. O, daxili həyətin cənub-şərq küncündə yerləşirdi. Bibliyaya görə o, beş kubit hündürlüyə, on bir kənarından digər kənarına kimi on kubit diametrə, və otuz kubit dövrəyə malik idi. Zanbaq çiçəyi formasına malik ləyənin kənarları qulplarına kimi və ya dörd inç kənara qatlanmışdı. Ləyən üzləri kənara doğru dayanmış on iki öküz heykəlinin belində yerləşdirilmişdi. Krallar kitabında qeyd edilir ki, o, 2000 vanna (90 m2), Salnamələr kitabına görə isə (2 Salnamələr 4:5–6) 3.000 vanna (136 m2) tutuma malik idi; ləyənin belə dərin və böyük hazırlanmasında məqsəd zəvvarların suya dalma yolu ilə təmizlənməsini təmin etmək idi.

Ləyənin üstən içinə giriləməyəcək qədər böyük ölçüyə malik olması onun kənarlarından aşağı axan sudan istifadə üçün nəzərdə tutulmasını düşünməyə imkan verir. Əvvəlcə hovuzun suyla təmin edilməsi gibeonlular tərəindən təmin edilsə də, sonradan buraya su, Solomon hovuzlarından gətirilirdi. Ləyən, Solomonun kral Zobahın ələ keçirilmiş Hadarezer adlı şəhərindən gətirilmiş bürünc və ya tuncdan hazırlanmışdı. Kral Ahazın dövründə ləyən öküzlərin üstündən götürülərək daş təməl üzərində yerləşdirilmişdi (2 Krallar 16:17). Ləyən xaldeylər tərəfindən məhv edilmişdi (2 Krallar 25:13).

Hər biri "qırx vanna" (1 Krallar 7:38) tutuma malik olan digər ləyənlər bürüncdan hazırlanmış və daşınması üçün təkərlə təmin edilmiş bürünc dayaqlar üzərində dayanırdı. Dayaqlar şir, xeruvim və palma naxışları ilə bəzədilmişdi. Krallar kitabında onların detalları maraqla təsvir edilir (1 Krallar 7:27–37). İosif Flavi "Qədim yəhudi tarixi" adlı əsərində qabların orixalkdan hazırlanması haqqında məlumat verilir. 1 Krallar 7:48 –də Müqəddəslərin müqəddəsi qarşısında qızıl büxur altarı, onun qarşısında isə leşem hapanim yerləşirdi. Leşem hapanim stolu qızıldan hazırlamış, və hər tərəfinə beş şamdan qoyulmuşdu. Şamdanlara qulluq alətləri, ləyənləri təmizləmə alətləri hətta qapı dəstəkləri belə qızıldan hazırlanmışdı.

İthaf

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1 Krallar 8:10–66 və 2 Salnamələr 6:1–42-də məbədin ithaf mərasimi haqqında məlumat verilir. Zahidlərin Əhd sandığını Müqəddəslərin müqəddəsi binasına yerləşdirib çıxmalarından sonra məbədin üstünü buludlar alır və mərasim dayandırılır,[15] "Yehovanın şərəfinə onun evi dolduruldu." (1 Krallar 8:10–11; 2 Salnamələr 5:13–14) Solomon buludları onun xeyir əməlinin qəbulu kimi qiymətləndirmişdi.[15]

" Yehova dedi ki, o, zil qaranlıqda yaşayacaq.
Mən sizə, əbədi yaşamanız üçün ev ucaltdım.
1 Krallar 8:12-13
 "

Lavililər 16:2-də deyilir:

" Yehova Musaya dedi: Qardaşın Haruna de ki, istədiyi vaxt pərdənin arxasındakı Ən müqəddəs yerə girib sandığın qapağının önünə gələ bilməz, əks halda, öləcək, çünki Mən qapağın üstündəki buludda zühur edəcəyəm. "

Daha sonra bütün israilliləri ibadətdə birləşdirən Solomon, məbədin inşasının Tanrının Davidə vədinin icrası olduğunu, məbədin israillilər və İsraildə yaşayan digər xalqların ibadət və barışıq yeri olduğunu qeyd edərək, göylərdə yaşayan tanrının heç vaxt bir binada məskunlaşmasının mümkünsüzlüyünü vurğulayır. İthaf mərasimi "iyirmi iki min inək və yüz min qoyun" qurban kəsilməsi ilə başa çatdırılmışdı.[16]

Arxeoloji tədqiqatlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dini və siyasi həssaslığa görə, Məbəd dağında heç vaxt əsaslı arxeoloji tədqiqatlara icazə verilməmiş, yalnız 1867–1870-ci illərdə Çarlz Uorren tərəfindən səthi tədqiqatlar aparılmışdır.[17][18][19] Solomon məbədinin mövcudluğunu isbat edən heç bir arxeoloji sübut yoxdur, məbəd həm də əlavə Bibliya materiallarında qeyd edilmir.[20] İsrail Finkelşteyn və Nil Aşer Silberman razılaşırlar ki, İlk Yəhudi məbədi e.ə. VII əsrin sonlarına kimi, yəni Solomonun yaşadığı dövrdən 300 il sonra inşa edilməmişdi.[20] Onlar İlk məbədin qısa müddətdə ölkə hökmdarı olmuş Solomonun adı ilə bağlanmasını düzgün hesab etmirlər, və onun e.ə. 639–609-cu illərdə hökm sürmüş İudeya kralı İosiyanın dövründə inşa edilmiş olma ehtimalını irəli sürürlər.[20]

Fil sümüyündən nar fiquru, İsrail Muzeyi
  • Bəzən Yahve ostrakonu da adlandırılan və 1981-ci ildə arxeoloji tədqiqatlar zamanı Tel-Arad yaşayış yerindən aşkarlanmış e.ə. VI əsrə aid edilən ostrakon üzərindəki yazıda ehtimal ki, Yerusəlimdə yerləşən məbəd qeyd edilir.[21]
  • Fil sümüyündən hazırlanmış və 1979-cu ildə aşkara çıxarılmış 44 mm hündürlüyə malik kiçik nar fiquru üzərindəki ivritcə yazıda "---h evinin xidmətçiləri üçün müqəddəs bəxşiş" cümləsi qeyd edilmişdir. Fiqurun Solomon məbədinin ali dini rəhbərinin əsasının başlığı olması ehtimal edilir. Fiqur, İsrail Muzeyində saxlanan ən mühüm Bibliya dövrü əntiq əşyasıdır.[22] Lakin, 2004-cü ildə İsrail Əntiq Əşyalar İdarəsi nar fiqurunun XIV və ya XIII əsrlərə aid olduğunu yazının isə saxta olmasını bildirir.[23] Hesabatda buna əsas kimi yazıların daha qədim çata kimi olması göstərilir. Bundan sonra sübut edilmişdir ki, hərflərdən biri həqiqətən də qədim dövrdə yazılmışdır, digər iki hərfin tarixi isə mübahisəlidir. Bəzi paleoqraflar və araşdırmaçılar yazının qədim dövrə aid olduğunu düşünsələr də, bəziləri yazı və fiqurun tarixi ilə bağlı mübahisə edirlər.[24]
  • Digər artefakt, 2003-cü ildən qeyd edilməyə başlanmış İoas kitabəsində e.ə. IX əsrdə kral İoas tərəfindən məbədin bərpa edilməsi haqqında 15 sətirlik məlumat vardır. Kitabə üzərində foraminfer mikrofosillərinin olmasını bildirən İsrail Əntiq Əşyalar İdarəsi onun həqiqiliyini şübhə altına almışdır. Həmin fosillər suda həll olunmadığına görə kalsium karbohidrat patinasında meydana gələ bilməz və buna əsasən tədqiqatçılar belə qərra gəlmişlər ki, patina saxtalaşdırıcılar tərəfindən daşa tətbiq edilmiş süni kimyəvi maddədir. 2012-ci ilin sonlarında elm ictimayəti kitabənin həqiqi və saxta olması fikri tərəfdarları olaraq iki mövqeyə bölünür. 2012-ci ildə kitabənin həqiqiliyini təsdiq edən geoloqların hesabatını şərh edən Herşel Şanks (kitabənin həqiqiliyinə inanan tədqiqatçılardandır) yazır ki, hazırkı vəziyyətdə ivrit dili üzrə mütəxəssislər kitabənin saxtalığını bildirir, kitabəni tədqiq etmiş geoloqlar isə onun həqiqiliyinə inanırlar və "biz mütəxəssislərin fikirlərinə etibar etdiyimizə görə, bu halda həll edilməz münaqişə formalaşmışdır, BAR isə İoas kitabəsinin həqiqiliyini göstərmək üçün heç bir iddia irəli sürməyib."[25]
  • İslam Vəqfinin 1999-cu ildə imtina etdiyi Məbəd dağı ərazisində yerləşən Solomon axırı ərazisində 2006-cı ildən bəri aparılan Məbəd Dağı Ələnmə Layihəsi çərçivəsində e.ə. VIII–VII əsrlərdən başlayaraq müxtəlif dövrlərə aid artefaktlar əldə olunmuşdur. Tapılan artefaktlar arsında gümüş ölçülməsi üçün çəki daşları, İlk məbəd dövrünə aid, üzərində Netanyahu ben Yauş adı yazılmış bulla və ya möhür vardır. Netanyahu adı İyeremiya kitabında bir neçə dəfə xatırlanır, Yauş adı isə Lahiş yazılarında xatırlanır. Lakin bu adların kombinasiyasına tədqiqatçılar birinci dəfə rast gəlmişdilər.[26][27]
  • 2007-ci ildə Məbəd dağında ilk insan izləri kimi qəbul edilən və e.ə. VIII–VI əsrlərə — İlk məbəd dövrünə aid olan artefaktlar üzə çıxarılmışdır. Aşkara çıxarılan artefaktlar arasında müxtəlif heyvan sümünkləri, keramik qab qırıqları və zeytun yağı sıxmaq üçün daş alətin qalıqları vadır.[28][29]

Təsirləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Digər həmdövr məbədlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İsrail torpağı və Misirdə İlk Yerusəlim Məbədi ilə eyni dövrdə və ya yaxın dövrdə inşa edilmiş və Yahveyə ithaf olunmuş daha üç məbəd haqqında arxeoloji və yazılı məlumatlar vardır. Onlardan ikisi Bibliyada təsvir edilən İlk məbəd ilə oxşar xüsusiyyətlərə malik idi.

  • İudeya krallığı dövründə Tel-Aradda inşa edilmiş İsrail məbədi e.ə. X–VIII/VII əsrlərə aid olmaqla[30] Yahve və Aşeraya ithaf olunmuşdu.[31]
  • Misirin Elefantin adasında yerləşən yəhudi məbədi e.ə. 525-ci ildən məlumdur.[32]
  • 2012-ci ildə Yerusəlimdən bir neçə kilometr aralıda yerləşən Motza ərazisində aşkarlanmış məbəd e.ə. 750-ci ilə aid edilir.

Solomon məbədi ilə oxşarlığa malik bir neçə Dəmir dövrü məbədi məlumdur. Suriyanın şimalında yerləşən Eyn Dara məbədi oxşar plan, yaş və memarlıq elementlərinə malikdir.[33]

Masonluqda

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mason rituallarının bəzilərində Kral Solomon və onun məbədinin inşasına istinad edilir.[34] Masonların görüşlərinin keçirildiyi lojalar Solomon məbədinə istinadən bəzən məbəd adlandırılırlar.[35]

Kabbalada

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kabbalaya görə, İlk məbədin dizaynı, metafizik dünya və yaradıcının Həyat ağacının sfirotu vasitəsiylə ona düşən işığını təmsil edir. Xarici, daxili və zəvvarlar həyəti Kaballada aşağı dünyanın üç səviyyəsini təmsil edir. Məbədin girişində yerləşən Boaz və Yaşin sütunları Atxilut dünyasının aktiv və passiv elementlərini təmsil edir. Məbədin orijinal menorası və onun yeddi qolu Həyat ağacının yeddi aşağı sfirotunu təmsil edir. Müqəddəslərin müqəddəsinin örtüyü və daxili hissəsi arxasında Şxina yerləşən Həyat ağacı üzərindəki Sonsuzluq örtüyünü təmsil edir.[36]

İslamda

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yerusəlim məbədi Quranın İsra surəsinin yeddinci ayəsində xatırlanır; Məhəmməd əl-Tahir ibn Aşur kimi bir neçə Quran təfsirçisi həmin ayədə məhz İlk Yerusəlim məbədindən bəhs edilməsini qeyd edirlər.[37]

Populyar mədəniyyətdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Solomon məbədi Henri Rayder Haqqardın 1885-ci ildə nəşr olunmuş "Kral Solomonun oxları" və rejissor Kinq Vidorun 1959-cu ildə çıxarılmış "Solomon və Şeba" adlı bədii filmində xatırlanır. "Assassin's Creed" oyununda əsas qəhrəman Altair ibn La-Ahadın Rober de Sable ilə qarşılaşdığı səhnədə Solomon məbədi görünür.[38][39] "Assassin's Creed Unity" oyununda Məbəd cəngavəri Jak de Molenin yandırılaraq öldürüldüyü səhnədə də məbəd görünür.[40][41]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ יוסי ר. Seder Olam Rabbah (ivr.).
  2. ↑ Josephus, Jew. Ant. 10.8.5
  3. ↑ "Science & Nature – Horizon". BBC.co.uk. 2019-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyun 2018.
  4. ↑ Stevens, Marty E., Temples, tithes, and taxes: the temple and the economic life of ancient Israel, Hendrickson Publishers, 2006, 3, ISBN 1-56563-934-0, 2016-05-02 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2018-06-12
  5. ↑ Clifford Mark McCormick. Palace and Temple: A Study of Architectural and Verbal Icons. Walter de Gruyter. 2002. 31–. ISBN 978-3-11-017277-5. 2022-05-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-12.
  6. ↑ 1 Kings 6:38
  7. ↑ Achtemeier, Paul J.; Boraas, Roger S., The HarperCollins Bible Dictionary, San Francisco: HarperOne, 1996, səh. 1096
  8. ↑ "Temple In Rabbinical Literature". JewishEncyclopedia.com. 2022-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyun 2018.
  9. ↑ Yeisen, Yosef, Miraculous journey: a complete history of the Jewish people from creation to the present, Targum Press, 2004, 56, ISBN 1-56871-323-1, 2016-06-10 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2018-06-12
  10. ↑ Max Landsberg, Kaufmann Kohler. AB, NINTH DAY. Jewish Encyclopedia. 2022-03-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyun 2018.
  11. ↑ Finkelşteyn The Bible Unearthed adlı əsərində qeyd edir ki, məbədin təsviri dövrümüzə çatmış Finikiya məbədlərinin təsviri ilə çox oxşar olduğuna görə ilk məbədin finikiyalıların məbədlərinə oşar olması iddiası inandırıcı səslənir.
  12. ↑ 1 2 3 4 De Vaux, Roland; McHugh, John, ed. Ancient Israel: Its Life and Institutions. NY: McGraw-Hill. 1961. ([[:Category:|link]])[[Category:]]
  13. ↑ Peter Schäfer The Origins of Jewish Mysticism. 2011. p. 59: "Scholars have long observed that this three-part structure resembles the structure of Solomon's Temple as described in 1 Kings 6:3, 5: the hekhal (sanctuary), the devir (inner sanctuary) or qodesh ha-qodashim (Holy of Holies)…"
  14. ↑ Meir Ben-Dov, The Golden Age: Synagogues of Spain in History and Architecture, 2009: "Among Ashkenazic Jewry, even though these two were the main foci of the synagogue, the terms used for them were different. The hekhal (literally, "the Temple") was known as the aron ha-kodesh (literally, …"
  15. ↑ 1 2 Pulpit Commentary on 1 Kings 8 Arxivləşdirilib 2022-03-07 at the Wayback Machine, Yoxlanılıb: 19 iyun 2018
  16. ↑ 1 Kings 8:10-66
  17. ↑ Warren, Charles. Underground Jerusalem: An Account of Some of the Principal Difficulties Encountered in Its Exploration and the Results Obtained. With a Narrative of an Expedition through the Jordan Valley and a Visit to the Samaritans. London: Richard Bentley. 1876.
  18. ↑ Langmead, Donald; Garnaut, Christine. Encyclopedia of Architectural and Engineering Feats (3rd, illustrated). ABC-CLIO. 2001. ISBN 9781576071120.
  19. ↑ Handy, Lowell. The Age of Solomon: Scholarship at the Turn of the Millennium. Brill. 1997. 493–94. ISBN 978-90-04-10476-1.
  20. ↑ 1 2 3 Finkelstein, Israel, Silberman, Neil Asher. The Bible Unearthed: Archaeology's New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts. Simon & Schuster. 2002. 128–29. ISBN 0-684-86912-8.
  21. ↑ T. C. Mitchell. Judah Until the Fall of Jerusalem // John Boardman; I. E. S. Edwards; E. Sollberger; N. G. L. Hammond (redaktorlar ). The Cambridge Ancient History, Volume 3, Part 2: The Assyrian and Babylonian Empires and Other States of the Near East, from the Eighth to the Sixth Centuries BC. Cambridge University Press. 1992. səh. 397. ISBN 978-0521227179.
  22. ↑ Myre, Greg. "Israel Indicts 4 in 'Brother of Jesus' Hoax and Other Forgeries". The New York Times. December 30, 2004. June 10, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 19, 2018.
  23. ↑ "Ivory pomegranate 'not Solomon's[[:Şablon:'-]]". BBC News. December 24, 2004.
  24. ↑ Shanks, Hershel. "Fudging with Forgeries". Biblical Archaeology Review. 37 (6). November–December 2011: 56–58. ISSN 0098-9444.
  25. ↑ Shanks, Hershel. "Authentic or Forged? What to Do When Experts Disagree". Biblical Archaeology Review. First Person (column). November–December 2012. ISSN 0098-9444. 2014-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
  26. ↑ "Building Remains From The Time Of The First Temple Were Exposed West Of The Temple Mount". Israel Antiquities Authority. March 13, 2008. 4 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 May 2015. a personal Hebrew seal made of a semi-precious stone that was apparently inlaid in a ring. The scarab-like seal is elliptical and measures c. 1.1 cm (0.4 düym) x 1.4 cm (0.6 düym). The surface of the seal is divided into three strips separated by a double line: in the upper strip is a chain decoration in which there are four pomegranates and in the two bottom strips is the name of the owner of the seal, engraved in ancient Hebrew script. It reads: לנתניהו בן יאש ([belonging] to Netanyahu ben Yaush). The two names are known in the treasury of biblical names: the name נתניהו (Netanyahu) is mentioned a number of times in the Bible (in the Book of Jeremiah and in Chronicles) and the name יאש (Yaush) appears in the Lachish letters. The name Yaush, like the name יאשיהו (Yoshiyahu) is, in the opinion of Professor Shmuel Ahituv, derived from the root או"ש which means “he gave a present” (based on Arabic and Ugaritic). It is customary to assume that the owners of personal seals were people that held senior governmental positions. It should nevertheless be emphasized that this combination of names – נתניהו בן יאוש (Netanyahu ben Yaush) – was unknown until now.
  27. ↑ Shragai, Nadav. "Temple Mount dirt uncovers First Temple artifacts". Haaretz. October 19, 2006.
  28. ↑ "Temple Mount First Temple Period Discoveries". The Friends of the Israel Antiquities Authority. 2013-09-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
  29. ↑ Milstein, Mati. "Solomon's Temple Artifacts Found by Muslim Workers". National Geographic News. October 23, 2007. October 25, 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 19, 2018.
  30. ↑ Avraham Negev, Shimon Gibson. Arad (Tel). Archaeological Encyclopedia of the Holy Land. New York and London: Continuum. 2001. səh. 43. ISBN 0-8264-1316-1.
  31. ↑ Mazar, Amihai. "The Divided Monarchy: Comments on Some Archaeological Issues." pp. 159–80 in The Quest for the Historical Israel: Debating Archaeology and the History of Early Israel (Archaeology and Biblical Studies) Society of Biblical Literature (Sep 2007) ISBN 978-1-58983-277-0 p. 176
  32. ↑ "Ancient Sudan~ Nubia: Investigating the Origin of the Ancient Jewish Community at Elephantine: A Review". 2017-06-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-19.
  33. ↑ "Searching for the Temple of King Solomon". Biblical Archaeology Society. 6 January 2017. 27 February 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 June 2018.
  34. ↑ "Lodge Chelmsford No 261". Lodgechelmsford.com. 2011-02-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
  35. ↑ Invalid Input. "Freemasons NSW & ACT – Home". Masons.org.au. 2014-08-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
  36. ↑ The Way of Kabbalah, Warren Kenton, Z'ev ben Shimon Halevi, Weiser Books, 1976, p. 24.
  37. ↑ Ibn Ashur, Muhammad al-Tahir. "al-Tahrir wa'l-tanwir". Al-Dar Al-Tunasia Publication. Tunisia. 1984. vol. 15, p. 13
  38. ↑ Bowden, Oliver. Assassin's Creed: The Secret Crusade. Penguin UK. June 23, 2011. 464. ISBN 9780141966717. May 13, 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 19, 2018.
  39. ↑ Dansereau, François; Lowe, Ivan; Nadiger, James; Podar, Nitai; Sutton, Megan; Whelton-Pane, Johathan; Wright, William. Assassin's Creed Encyclopedia. UbiWorkshop. November 2011. 256. ISBN 978-2-924006-03-0.
  40. ↑ Worley, Seth. "Assassin's Creed Unity (Video Game Review)". BioGamer Girl Magazine. March 4, 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 10, 2018.
  41. ↑ Bowden, Oliver. Assassin's Creed: Unity. Penguin UK. November 20, 2014. 480. ISBN 9781405918855. December 21, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 19, 2018.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əlavə oxu

[redaktə | mənbəni redaktə et]
XXI əsr mənbələri
1945-ci ildən sonrakı dövr
1945-ci ildən əvvəlki dövr