Tarixi sosiologiya və ya tarix sosiologiya — cəmiyyətlərin tarixdə necə inkişaf etdiyinə yönəlmiş sosiologiyanın bir qolu. Ümumiyyətlə təbii olaraq qəbul edilən sosial strukturların mürəkkəb və uzunmüddətli sosial proseslər nəticəsində necə qurulduğuna baxır. Müasir tarixi sosiologiyanın araşdırdığı əsas məsələlər bunlardır: kapitalizmin meydana gəlməsi, inqilablar və ictimai hərəkatlar, imperiyaların yaranması, mövcudluğu və tənəzzül səbəbləri, dövlətlərin təbiəti və dövlət yaranma prosesləri, sosial bərabərsizlik və cinsiyyət[1].
Riçard Laxmana görə, sosiologiya ən başından bəri mövzusu sosial çevrilmə olan tarixi bir intizam kimi yaradıldı, lakin tədricən sosioloqlar getdikcə daha çox müasir cəmiyyətə diqqət ayırmağa, cəmiyyətin statik hissəsinin müəyyən cəhətlərini təhlil etməyə və çalışmağa başladılar. fərdi davranışı izah edin[1]. Buna görə, müasir tarixi sosiologiya "sosiologiyanın özündə" qurucu atalar "(Marks, Veber, Durkhaym) intizamının təməl layihəsinə sadiq qalmağın bir yoludur"[2].
Аржоманд С. А. Что произошло со «сравнительным» в сравнительной и исторической социологии? // Социологические исследования. 2014. № 1. С. 101—103.
Афанасьев В. В. Историческая социология. Барнаул: Изд-во Алтайского государственного университета, 1995.
Бобров М. Я. Законы исторической социологии и методы их исследования. Барнаул: Изд-во Алтайского государственного университета, 1999.
Валлерстайн И. О сравнении в сравнительно-исторической социологии // Социологические исследования. 2014. № 1. С. 103—104.
Гриффин Л. Историческая социология, нарратив и структурно-событийный анализ: пятнадцать лет спустя // Социологические исследования. 2010. № 2. С. 131—140.
Громыко М. М. О некоторых задачах исторической социологии // Известия Сибирского отделения АН СССР. Серия общественных наук. 1967. Вып. 3. № 11. С. 115—120.
Историческая социoлогия: опыт и перспективы // Социологические исследования. 2005. № 1. С. 41-53.
Кремлёв Н. Т. Историческая социология. Вопросы теории общественного развития. М.: ЦСПиМ. 2016.
Кудинов В. В. Современная западная историческая социология. Критический обзор. М.: ИНИОН АН СССР, 1989.
Кудинов В. В. Историческая социология // Энциклопедический социологический словарь. М.: ИСПИ РАН, 1995 (2005). С. 716—718.
Лахман Р. Что такое историческая социология?. М.: Изд. дом «Дело» РАНХиГС. пер. с англ. М. В. Дондуковского; под науч. ред. А. А. Смирнова. 2016. ISBN978-5-7749-0978-0.
Масловский М. В. Парадигмы современной исторической социологии // Вестник ННГУ им. Н. И. Лобачевского. Серия: Социальные науки. Вып.1 (2). Н. Новгород: Изд-во ННГУ, 2002. С. 150—154.
Масловский М. В. Анализ советской версии модерна в исторической социологии Йохана Арнасона // Социологический журнал. 2011. № 1. С. 5-9.