Başıpozuqlar

Başıpozuqlar[1] (türk. Başıbozuk) — Osmanlı imperiyasında dövlətin bütün bölgələrindən, ancaq əsasən Albaniya və Kiçik Asiyada toplanan nizamsız hərbi birləşmələrin adı.[2] Əsəsən Anadolu, Şimali Afrika və Balkan yarımadası mülki şəxslərindən toplanırdılar.[3]

Başıpozuqlar
türk. Başıbozuk
Növü piyada, süvari
Yaranma tarixi XVIII əsrin sonları - XIX əsrin sonları
Ölkə Osmanlı İmperiyası
Tabedir Osmanlı ordusu
Tərkibi muzdlu əsgərlər
Vəzifəsi Düşmən ordusuna zərər vumaq
Sayı təqribi 20 min
Hissə birliklər
Qərargah Gelibolu və Rumeli
Himayədarı Osmanlı Sultanları
Müharibələr Napoleonun Misirə yürüşü
Krım müharibəsi
1876-cı il Bolqar üsyanı
Rusiya-Osmanlı müharibəsi (1877-1878)
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bu termin Qərb tarixşünasları və tədqiqatçıları tərəfindən (XIX əsrdən bu günə qədər) tez-tez səhv yöndə işlədilərək Osmanlı ordusunun bütün nizamsız birləşmələrinə şamil edilmişdir. Lakin əslində bu ad yalnız Geliboluda, Balkanlarda və İon dənizinin sahillərində fəaliyyət göstərən Osmanlı muzdlu əsgərlərinin müəyyən bir qrupuna aiddir.[2][4]

Etimologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

Başıpozuq sözü iki sözün birləşməsindən ibarətdir. Türk dilindən hərfi mənada tərcümə olunan "başıbozuk" (türkcə baş "baş" + bozuk "xarab oldu; dəli") sözü "qüsurlu başla", "dəli başla" mənasını verir. Adətən bu söz birləşməsi "Cəsarətli" ifadəsi ilədə müqayisə oluna bilər. Məcazi mənada isə "quldur" sözü ilə sinonimdir.[5]

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Alban Başıpozuq

İlk dövrlər bu termin, vilayətlərdən İstanbula gələn evsizləri təsvir etmək üçün istifadə edilirdi. Lakin sonradan orduya bağlı, lakin müstəqil dəstə və şəxsi silah-sursatla qarışıq süvari və piyada qoşunlarının üzvləri belə adlanmağa başladı. Osmanlı ordusunda xidmət edərkən başıpozuqlar xidmətlərinə görə yalnız yemək alırdılar, onlara məvacib ödənmirdi. Real qüvvə kimi onlar ilk dəfə XVIII əsrin sonunda ortaya çıxdılar. Başıpozuqlar Misirdə Napoleona qarşı vuruşlarda iştirak etmişdilər.[6]

Başıpozuqların xüsusən elə Misir və Suriyada mülki əhalini qarət etməsi,[7] hökümətin onları ləğv etməsi qərarını verməyə məcbur etdi. Sədrəzəm Hüsrəv Paşanın alban başıpozuqlarını nizami qoşunlarının xeyrinə ləğv etmək cəhdi, Məhəmməd Əlinin Misir xidivliyinin yaradılmasına səbəb olan qiyamlara gətirib çıxardı.[8]

Krım müharibəsi dövründə Osmanlı imperiyası onlardan istifadə etmək qərarına gəldi. Lakin həm Osmanlı, həm də müttəfiqlərinin generallarının onları nizam-intizam qaydalarına riaəyyət etməyə cəlb etmək üçün cəhdləri nəticəsiz qaldı. 1877-1878-ci illərdəki Rusiya-Türkiyə müharibəsi dövründəki həddindən artıq forsmajor hadisələr nəhayət ki, Osmanlı hökumətini onlardan istifadədən imtina etməyə məcbur etdi. İngilis rəsmisi Valter Barinq, Əhməd Ağanın rəhbərlik etdiyi başıpozuqların törətdiyi Batak qırğınının əsrin ən dəhşətli cinayətlərindən olduğunu bildirmişdi.

Avropa dövlətlərinə qarşı müharibələrdə başıpozuqalar ümumiyyətlə yaramırdılar. Onları təşkil etmək və nizam-intizam vermək qeyri-mümkün idi və hətta bu işi öz üzərinə götürən xarici general və zabitlərin - hərbi müşavirlərin (Fransız generalı Yusuf ləqəbli Jozef Vantini, İngilis Aleksandr Betson) səyləri də bu cəhdləri də kömək etmədi. Nəhayət onların ölkə daxilindəki talanlarına və mülki insanlara qarşı təsəvvür olunmayan vəhşiliklərinə və zorakılığa son qoymaq üçün Osmanlı nizami qoşunları dəfələrlə başıpozuqları tərksilah etmək məcburiyyətində qaldılar. 1876-cı ildə Bolqarıstandakı aprel qiyamının yatırılması və 1877-1878-ci illərdəki son Rus-Türk müharibəsində soyğunçuluğa aludə olmalarını tam şəkildə göstərdilər.[4]

Quruluşu[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bir qrup Başıpozuq, Osmanlı açıqcası

Başıpozuqlar bir növ Osmanlı imperiyasının köməkçi ordusu (nizamsız süvarilər) olaraq, sülh dövründə, Milli Qvardiyanın (assakiri mulli) bir hissəsi olaraq, imperatorluğun ucqar bölgələrində xristian xalqlarını "sakitləşdirmək" üçün daxili xidmət üçün istifadə edilirdi.[9] Müharibə dövründə başıpozuqlar (assakiri-muavin) səhra qoşunlarına qoşulmuşdu. Beləliklə, Balkan müharibəsi zamanı və Rus-Türk kampaniyası zamanı onların sayı təxminən 20.000 nəfərə çatırdı.

Başıpozuqlar atlı bölüklərinə (dəstələrinə) odlar deyilirdi və hər birinin başında bir od (od başı (baş)) var idi. Müvafiq hərbi təşkilatlanmanın olmaması və nizam-intizamsızlıq tez-tez osmanlıların döyüşlər zamanı hərbi əməliyyatlarına zərər verirdi.

Reputasiyaları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qara dərili Başıpozuq,tr:Jean-Léon Gérômenin rəsmi

Başıpozuq adı, qəddarlığında ən çirkin zorakılığa qadir bir insanın xarakteristikası üçün ünvanına sahib idi. Başıpozuqların cəza dəstələri kimi fəaliyyətləri, Rusiay filosofu V. S.Solovyov tərəfindən sənədli materiala əsaslanan "Müharibə, tərəqqi və dünya tarixinin sonu haqqında üç söhbət" adlı oçerkində təsvir edilmişdir. Konstantin Balmont, Rusiya imperiyasındakı qiyamlar mövzusunda yazdığı şeirlərində başıpozuqları qəhrəman nümunəsi olaraq xatırlayırdı.

" Vicdanın boş bir şey olduğu Türkiyədə,
Yumruq, qamçı, qayçı orada hökm sürür,
İki və ya üç sıfır, dörd alçaq
Və axmaq kiçik sultan.
Azadlıq, iman və elm adına
Orada bir növ fikirli ziyalılar toplandı,
Amma süpürən kirpiklərin kobudluğu ilə güclüdür
Kütləvi başəpozuq onların üstünə yeridi. ...
Konstantin Balmont[10]
 "

V.İ.Lenin "Kadetlər və Milliyyətçilər" adlı məqaləsində (1912), Osmanlı istismarçı siniflərinin sinonimi olaraq "başıpozuq" sözündən istifadə etmişdir:

" "Demokratiya, slavyan və türk kəndlilərinə birlikdə - slavyan və Osmanlı mülkədarlarına və başıpozuqlara qarşı çıxmaq lazım olduqda, sadəcə bir slavyan bir türkə qarşı olmasına heç vaxt dözməz." "

Qalereya[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Başıpozuqların Bosniyada xristian kəndinə basqını, Yaroslav Çermak, 1861

    Başıpozuqların Bosniyada xristian kəndinə basqını, Yaroslav Çermak, 1861

  • Başıpozuq birliyi

    Başıpozuq birliyi

  • Başıpozuq, tr:Jean-Léon Gérôme, 1869

    Başıpozuq, tr:Jean-Léon Gérôme, 1869

  • Başıpozuq, Stanislav Çlebovski

    Başıpozuq, Stanislav Çlebovski

  • Başıpozuqlar, Konstantin Makovski

    Başıpozuqlar, Konstantin Makovski

  • Başıpozuqların döyüş səhnəsi

    Başıpozuqların döyüş səhnəsi

  • Başıpozuqlar döyüşdə

    Başıpozuqlar döyüşdə

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ "BAŞIPOZUQ". Obastan (az.). 2021-07-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 iyul 2021.
  2. ↑ 1 2 Houtsma, 1993. səh. 670
  3. ↑ Vizetelly, 1897. səh. 83
  4. ↑ 1 2 Wikisource Kisholm, Hyu, redaktorBashi-Bazouk // Britannika Ensiklopediyası (XI). Cambridge University Press. 1911.
  5. ↑ "Большая Российская Энциклопедия". 2019-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-10.
  6. ↑ "Bashi-bazouk | Ottoman soldier". Encyclopedia Britannica (ingilis). 2020-11-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-03.
  7. ↑ Montgomery 1968, p. 246
  8. ↑ Inalcık, Halil. Trans. by Gibb, H.A.R. The Encyclopaedia of Islam, New Ed., Vol. V, Fascicules 79-80, pp. 35 f. "Khosrew Pasha". E.J. Brill (Leiden), 1979. Accessed 13 Sept 2011.
  9. ↑ Башибузуки // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 4 т. — СПб., 1907—1909.
  10. ↑ "К. Бальмонт, Между 4 и 14 марта 1901". 2018-05-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-11.

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Edward Vizetelly. The Remininiscences of a Bashi-bazouk. J.W. Arrowsmith. 1897.
  • Ottoman warfare, 1500–1700 by Rhoads Murphey. London : UCL Press, 1999.
  • tr: Özhan Öztürk (2005). Karadeniz (en:Black Sea): Ansiklopedik Sözlük. 2 Cilt. Heyamola Yayıncılık. İstanbul. ISBN 975-6121-00-9.
  • Montgomery, Viscount Bernard (1968).
  • Журнал военных действий против Турции на Европейском театре войны в 1877 году. — Часть I.
  • Описание русско-турецкой войны 1877—1878 годов на Балканском полуострове, т. 1.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Montgomery, Viscount Bernard (1968). A History of Warfare, The World Publishing Company. ISBN 978-0-688-01645-6.