XƏRC-BORC
нареч. харж-бурж, бурж пул къачуна, буржуна гьатна, идавай-адавай бурж къачуна; xərc-borc etmək харж-бурж авун; xərcə-borca düşmək харжуна-буржуна гьатун, буржара гьатун, бурж пул къачуниз (буржуна гьатуниз) мажбур хьун.
Borc
Borc - bir tərəfin müvəqqəti olaraq pul, yaxud ölçü, çəki, say və s. ilə müəyyən edilən əşyaları digər tərəfin mülkiyyətinə verməsini və onların mütləq həmin ölçüdə geriyə qaytarılmasını bildirən müqavilə.
Orta xərc
İqtisadiyyatda orta xərc və ya ədəd xərci istehsal olunmuş məhsulların sayına (Q) bölünmüş cəm xərcə bərabərdir. O, həm də orta dəyişkən xərclərin (Q-yə bölünmüş cəm dəyişkən xərclər) orta dəyişməyən xərclərlə (Q-yə bölünmüş cəm dəyişməyən xərclər) cəminə bərabərdir. Orta xərc nəzərdə olan vaxtdan asılı ola bilər, misal üçün yaxın gələcəkdə istehsalın artımı daha baha başa gələ bilər və ya qeyri-mümkün ola bilər. Orta xərclər təklif əyrisinə təsir göstərir və tələb və təklifin əhəmiyyətli bir komponentidir.
Ortalama xərc
Ortalama xərc (ing. average cost) — məhsulun həcminə bölünən və ya orta sabit və orta dəyişkən xərclərin cəminə bərabər olan firmanın ümumi xərcləri. (АС=AVC+AFC)
K. R. Makkonellu və S. L. Brüyə görə, orta xərclər - firmanın istehsal etdiyi məhsulların miqdarına bölünən ümumi xərclər də sabit və dəyişkən xərclərin cəminə bərabərdir .
Orta dəyişkən xərc (ing. average variable cost) — firmanın dəyişən xərclərinin ümumi həcmi, istehsal olunan məhsulların miqdarına bölünür.
Orta sabit maya dəyəri (ing.
Sosial xərc
Sosial xərc (ing. social cost) iqtisadi nəzəriyyədə — əməliyyatdan irəli gələn özəl xərclərin və istehlakçılara heç bir kompensasiya və ya ödəmə ala bilmədikləri bir əməliyyata təsirləri nəticəsində yaranan xərclərin cəmi.
1920-ci ildə ingilis iqtisadçısı Artur Sesil Piqunun "İqtisadi rifah nəzəriyyəsi" adlı əsərində müəllif xüsusi (fərdi) və sosial xərcləri mövzusunu qabartdı, Henri Sicvikin şəxsi və ictimai maraqların toqquşması fikrini inkişaf etdirdi.
Sosial xərclər problemi, amerikalı iqtisadçı Ronald Kouz tərəfindən 1960-cı ildə nəşr olunan "Sosial xərclərin problemi" adlı əsərində davam etdirildi. Kouz iqtisadi agentlərin qərar qəbul edərkən, hərəkətlərinin başqaları üçün nəticələrini nəzərə almadıqları vəziyyətləri təhlil edir.
Yeni Palqreyv: İqtisadiyyat lüğətinə əsasən, sosial xərclər bir əməliyyat nəticəsində çəkilən özəl xərclərin və istehlakçılara heç bir kompensasiya və ya ödəmə ala bilmədikləri bir əməliyyata təsirləri nəticəsində yaranan xərclərin cəmidir. Agent əməliyyat apararaq əməliyyatı tamamlayır; xarici xərclər — əməliyyatı həyata keçirən iqtisadi agentin hərəkətlərindən başqalarının çəkməli olduqları xərclərdir. Beləliklə, sosial xərclər xüsusi və xarici xərclərin cəmidir.
Artur Piquya əsasən, xüsusi xərclərdən daha çox və ya daha az ola bilən müəssisənin fəaliyyətindən xarici təsirlərin meydana gəldiyi vəziyyəti təhlil etdi. Xüsusi faydalarla özəl xərclər və əməliyyat nəticəsində ictimai fayda ilə sosial xərclər arasındakı fərq arasında bir uçurumun (fikir ayrılığının) ortaya çıxması.
Xərc funksiyası
Xərc funksiyası (ing. cost function, məxaric funksiyası (ing. expenditure function) ilə qarışdırılmamalıdır) mikroiqtisadiyyatda istehsalın xərcini bildilir. Xərc funksiyası xammalın qiymətlərindən və məhsul miqdarından asılıdır.. Ümumi şəkildə c(p1, p2, y) kimi ifadə olunur (burada p1 and p2 xammalın ədəd qiymətləridir, y isə məhsulun miqdarı).
Xərc funksiyası və onun təhlili Pol Samuelson (1947) və Ronald Şepard (1953) işlərində təsvir olunub. Xərc funksiyanın ümumi xüsusiyyətləri bunlardır:
(1) Qeyri-mənfilik: C(p, y) > 0, əgər p > 0 və y > 0
(2) Dəyişməyən xərc yoxdur: C(p, 0) = 0
(3) y üzrə monotonluq: əgər y* > y, onda C(p, y*) > C(p, y)
(4) p üzrə monotonluq: if p* > w, then C(p*, y) > C(p, y)
(5) Qiymət üzrə bir dərəcəli homogenlik: C(Aw, y) = AC(w, y)
(6) Qabarıqlıq: C(p, y) p üzrə çökükdür.
(7) Davamlılıq: C(w, y) p üzrə davamlıdır.
(8) Şepard lemması: əgər C(w, y) diferensialı tapıla bilər, onda yeganə vektor x var ki, dC(w, y)/dpi = xi.
İqtisadi xərc
İqtisadi xərc (iqtisadi xərclər; ing. economic costs) — mühasibat uçotunda əks olunan açıq xərclər və mühasibat sənədlərində əks olunmayan fürsət xərcləri daxil olmaqla mənbələrin cəlb edilməsinə sərf olunan xərclər.
K. R. Makkonell və S. L. Brüa əsasən, iqtisadi xərclər — müəyyən bir istehsal prosesi üçün bu qaynaqların sabit bir təminatını təmin etmək üçün kifayət edən resurs sahiblərinə ödənişlərdir. İqtisadi xərclərə açıq xərclər (bu müəssisədən xaricdəki tədarükçülərə ödənişlər) və gizli xərclər (müəssisə tərəfindən müstəqil olaraq istifadə olunan müəssisənin öz mənbələri üçün ödəniş və sahibkarın normal mənfəəti) daxildir.
İqtisadi maliyyətlər = Görünən xərclər + Gizli xərclər .
Kənd təsərrüfatı təşkilatlarında istehsal xərclərinin uçotu və məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinin hesablanması üzrə Metodiki Tövsiyələrə əsasən iqtisadi xərclər aşağıdakılar daxil olmaqla ümumi xərclərdir: xərclər) və məhsulların satışı (satışı) (paylama xərcləri)) və fürsət xərcləri (dövriyyə ilə əlaqəli təşkilatın kapitalı üçün alternativ istifadədən itirilmiş mənfəət):
İqtisadi xərclər = Mühasibat xərcləri + Fürsət xərcləri.
Amerikalı iqtisadçılar P. Kit və F. Yanq iqtisadi xərcləri mühasibat uçotu sənədlərində tapıla bilən açıq xərclər daxil olmaqla mənbələrin cəlb edilməsinə sərf olunan bütün xərclər kimi təyin edirlər. Beləliklə, iqtisadi xərclər mühasibat uçotu tərəfindən qeydə alınan tarixi xərcləri və açıq xərcləri və sahiblərin mənbələrindən əldə edilməli olan əvəzetmə xərclərini və gizli xərcləri (normal mənfəət) əhatə edir.
Müəssisənin ümumi gəliri iqtisadi xərcləri üstələyirsə, qalan hissəsi iqtisadi mənfəət kimi sahibkara çatır [1]:
İqtisadi mənfəət = Gəlirlər — İqtisadi xərclər.
İqtisadi mənfəət, sahibkarın müəyyən işdə qalması üçün tələb olunan normal mənfəətdən artıq gəliri təmsil etdiyi üçün maya daxil deyil.
Borc kapitalı
Borc kapitalı — borc şəklində alınan kapital. Kapitaldan fərqli olaraq, onun son tarixi var və qeyd-şərtsiz qaytarılır. Tipik olaraq, borc verənin xeyrinə dövri faiz tutulur. Borc kapitalı qısamüddətli (bir ilə qədər) və uzunmüddətli bölünür.
Bir qayda olaraq, şirkətin inkişafı zamanı aşağıdakı borc kapitalı növləri ilə qarşılaşır (cəlb etmə qaydasında sadalanır):
veksellər
lizinq
bank kreditləri
sindikatlaşdırılmış kreditlər
istiqrazlar
kredit qeydləri
sekuritləşdirilmiş aktivlər.
"Borc kapitalının" mənbəsinin dəyəri bərabərdir
1
,
8
∗
R
∗
(
1
−
T
)
+
(
I
−
1
,
8
)
∗
R
{\displaystyle 1,8*R*(1-T)+(I-1,8)*R}
, burada
R
{\displaystyle R}
– Yenidən maliyyələşdirmə dərəcəsi,
I
{\displaystyle I}
– kredit dərəcəsi,
T
{\displaystyle T}
– gəlir vergisi dərəcəsi.
== İstinadlar ==
== Ədəbiyyat ==
Алексей Герасименко. Финансовый менеджмент - это просто: Базовый курс для руководителей и начинающих специалистов. М.: Альпина Паблишер. 2013.
Çahar borc
Çarburc və ya Çaharbürc (fars. چهاربرج-چاربورج)— İranın Qərbi Azərbaycan ostanının Qoşaçay şəhristanının Mərhəmətabad bəxşində yerləşən bir şəhərdir.
Marağa şəhristanının Miyandab bölgəsinin Mərhəmətabad kəndistanında, Miyandab qəsəbəsindən 21 km şimal-qərbdədir.
2006-cı ilin siyahıya alınması əsasında bu şəhər 7,940 nəfər və 1,937 ailədən ibarət idi.
Borc əmsalı
Borc əmsalı (ing. debt ratio) — şirkətin borc vəsaitləri ilə təmin edilmiş aktivlərinin nisbəti.
== Hesablama ==
Borc nisbəti şirkətin ümumi öhdəliklərinin onun ümumi aktivlərinə nisbəti kimi hesablanır (şirkətin imici daxil olmaqla, şirkətin cari və əsas vəsaitlərinin cəmi).
Borc nisbəti
=
Ümumi öhdəliklər
Ümumi aktivlər
{\displaystyle {\mbox{Borc nisbəti}}={\frac {\mbox{Ümumi öhdəliklər}}{\mbox{Ümumi aktivlər}}}}
Məsələn, 2 milyon dollar aktivi və 500.000 dollarlıq öhdəlikləri olan bir şirkətin borc nisbəti 25% olacaq.
== Göstərici dəyəri ==
Bu nisbət şirkətin aktivlərinin borc vəsaitləri hesabına maliyyələşdirilən hissəsinin olduğunu göstərir. 0,5 və ya daha az nisbət şirkətin ilk növbədə özünü maliyyələşdirdiyini göstərir. Ümumi aktiv strukturunda borc vəsaitlərinin payı yüksək olan şirkətin yüksək levirici olduğu deyilir. Bu göstərici nə qədər yüksəkdirsə, şirkətin gələcək fəaliyyəti ilə bağlı risk bir o qədər yüksəkdir. Bundan əlavə, yüksək göstərici dəyəri həm də şirkətin borc əldə etmək qabiliyyətinin zəif olduğunu göstərə bilər ki, bu da şirkətin maliyyə çevikliyini poza bilər (zəruri vaxtlarda lazımi vəsait toplamaq imkanı). Digər maliyyə əmsalları kimi, şirkətin borc əmsalı həmişə onun sənaye ortalaması və ya rəqiblərinin orta göstəricisi ilə müqayisə edilməlidir.
Xərc-fayda analizi
Xərc-fayda analizi (XFA) (ing. benefit–cost analysis / cost–benefit analysis / CBA) — qərar qəbul edərkən istifadə olunan iqtisadi qiymətləndirmə metodu və pul vahidi ilə müəyyən bir layihə və ya siyasətlə əlaqəli üstünlükləri (faydaları) və çatışmazlıqlarını (xərclərini) müəyyən etməyə imkan verir..
XFA-nın iki əsas tətbiqi vardır:
İnvestisiyanın (və ya qərarın) əsaslı olub olmadığını müəyyənləşdirmək, faydalarının xərclərindən çox olub olmadığını və - nə qədər olduğunu müəyyənləşdirmək.
İnvestisiyaların (və ya qərarların) müqayisəsi üçün hər bir variantın ümumi gözlənilən dəyərini və ümumi gözlənilən mənfəətləri ilə müqayisə etmək üçün əsas təmin etmək.
XFA maya səmərəliliyi təhlili ilə əlaqədardır. XFA-də fayda və xərclər pul ifadəsində ifadə olunur və pulun vaxt dəyəri üçün düzəldilir; zaman ərzində bütün fayda və xərc axınları, fərqli dövrlərdə çəkilməsindən asılı olmayaraq ümumi cari dəyəri ilə ifadə olunur. Bununla əlaqəli digər metodlar arasında maliyyət faydası analizi, risk-fayda təhlili, iqtisadi təsir analizi, maliyyə təsiri analizi və investisiya gəliri (SROI) analizi yer alır.
Xərc-fayda təhlili, təşkilatlar tərəfindən müəyyən bir siyasətin məqsədəuyğunluğunu qiymətləndirmək üçün tez-tez istifadə olunur. Hər hansı bir alternativin və status-kvonun hesabı daxil olmaqla gözlənilən fayda və xərclər balansının təhlili. XFA, bir siyasətin faydalarının digər alternativlərə nisbətən maliyyətlərindən (və nə qədər) çox olub olmadığını proqnozlaşdırmağa kömək edir.
Xərc səmərəliliyi təhlili
Xərc səmərəliliyi təhlili (ing. cost-effectiveness analysis) — elmi və ya siyasi mülahizələr əsasında müəyyən ekoloji standarta və ya qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaq üçün xərcləri minimuma endirmək üçün istifadə olunan resurs iqtisadiyyatının üsullarından biri. Məsələn, turşu çöküntüsünün azaldılması sahəsində məqsəd müxtəlif sənaye müəssisələri arasında dəyişən çirkab su təmizləyici qurğuların xərclərini nəzərə alaraq müəyyən bir bölgədə kükürdün çöküntüsünün miqdarını minimum xərclə azaltmaq ola bilər. və tələblər artdıqca xərclərin artması faktı.
Daly H., Farley J. Ecological Economics: Principles and Applications. — Washington: Island Press, 2004.
Müqəddəs Borc (1974)
Film Azərbaycan SSR Ali Soveti adına Bakı Ali Ümumqoşun Komandirləri Məktəbinin keçdiyi şərəfli yola, onun kursantlarının həyatına, təhsilinə və hərbi məşğələlərinə, məktəbin gənc müdavimlərinə həsr olunmuşdur.
Filmdə məktəbin fəaliyyətindən, şöhrətli hərbi ənənələrindən, onun divarları arasında hərbi təhsil almış İkinci Dünya müharibəsinin qəhrəmanlarından bəhs edilir.
1) 1975-ci ildə Tbilisidə hərbi-vətənpərvərlik mövzusuna həsr edilmiş II Ümumittifaq kinofestivalı
Film I Mükafata layiq görülmüşdür.
Rejissor: Rauf Nağıyev
Ssenari müəllifi: Cığatay Şıxzamanov, Rauf Nağıyev
Operator: Fəraməz Məmmədov
Səs operatoru: Şamil Kərimov
Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 235-258.
Təminatlı borc öhdəlikləri
Təminatlı borc öhdəlikləri (ing. Collateralized debt obligations, CDO) — adətən hüquqi şəxslərin borc öhdəlikləri ilə təmin edilmiş qiymətli kağızları. Bunlara açıq bazarda satılan korporativ istiqrazlar, institusional kreditorlar tərəfindən verilmiş kreditlər və sekuritizasiya əməliyyatlarının bir hissəsi kimi buraxılmış qiymətli kağızların tranşları daxildir. CDO-lara borcalanın kredit riskini daşıyan istənilən alətlər daxil ola bilər: kreditlər, istiqrazlar, kredit defolt svopları və s.
CDO-ya daxil olan aktivlərin ya artıq reytinqi var, ya da reytinqə tabedir. Tipik olaraq, təminatlı borc öhdəlikləri tranşlarla buraxılır, onlar adətən yüksək səviyyəli (emissiyanın 70-80%-i, birinci ödənilməli olan, ən yüksək qiymətləndirilib), orta tranşlar (aşağı reytinq almış) və subordinasiyalı (adətən reytinqli deyil) kimi təsnif edilir.
Girovlaşdırılmış borc öhdəlikləri portfelində defolt ehtimalını azaltmaq üçün o, bir-biri ilə zəif korrelyasiya olunmuş aktivləri əhatə edir. Diversifikasiya edilmiş portfel daha yüksək qiymətləndirilir və CDO borclanmasının dəyəri daha aşağıdır.
Girovlu borc öhdəlikləri ən çox adlandırılanlardan birinə çevrildi. Böhran zamanı “toksik aktivlər”.
Argentina Xarici Borc Muzeyi
Argentina Xarici Borc Muzeyi (ing. Museum of Foreign Debt, isp. Museo de la Deuda Externa) — Buenos-Ayres Universitetinin tərkibində olan qurumlardan biri.
== Tarixi ==
28 aprel 2005-ci il tarixində Argentinanın paytaxtı Buenos-Ayresdə, Buenos-Ayres Universitetinin İqtisadiyyat fakültəsində fəaliyyətə başlamışdır.
== Məqsədi ==
Muzey xarici borc təhlükələrinə diqqət çəkmək məqsədiylə yaradılmışdır. Belə ki, 2001-ci ildə Argentinada yaşanan iqtisadi böhran nəticəsində üsyanlar çıxmış, bir çox mağaza və market talan edilmişdir. Bu dövrdə Argentinanın xarici borcu tarixin ən yüksək səviyyəsinə qalxaraq 100 milyard dollardan çox olmuşdur.
Muzeydə Argentinanın 1810-cu ildə müstəqilliyi qazanmasından sonra xarici borcun necə böyüdüyü və bu borcun böyüməsində məsuliyyəti olan partiyalara diqqət yönəldilir.
== Fəaliyyəti ==
Muzeyə giriş pulsuzdur.
Borc-Bu-Arreric vilayəti
Borc-Bu-Arreric vilayəti —
== Ərazisi ==
Borc-Bu-Arreric vilayətinin ərazisi 4 115 Km2-dır. Borc-Bu-Arreric vilayətinə 10 rayon daxilidir.
== Əhalisi ==
2008-ci ilə olan məlumatlara əsasən Borc-Bu-Arreric vilayətinin əhalisi 628 475 nəfərdir. Əhalinin mütləqi ərəblərdən ibarətdir.
Borc-i Süfla (Həştrud)
Borc-i Süfla (fars. برج سفلي) və ya Aşağı Borc — İranın Şərqi Azərbaycan ostanının Həştrud şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd.
== Əhalisi ==
Kənddə 2006-cı il siyahıya alınmaya görə 249 nəfər yaşayır (48 ailə).
Borc-i Ülya (Həştrud)
Borc-i Ülya (fars. برج عليا) və ya Yuxarı Borc — İranın Şərqi Azərbaycan ostanının Həştrud şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd.
== Əhalisi ==
Kənddə 2006-cı il siyahıya alınmaya görə 94 nəfər yaşayır (15 ailə).
Müqəddəs borc (film, 1974)
Film Azərbaycan SSR Ali Soveti adına Bakı Ali Ümumqoşun Komandirləri Məktəbinin keçdiyi şərəfli yola, onun kursantlarının həyatına, təhsilinə və hərbi məşğələlərinə, məktəbin gənc müdavimlərinə həsr olunmuşdur.
Filmdə məktəbin fəaliyyətindən, şöhrətli hərbi ənənələrindən, onun divarları arasında hərbi təhsil almış İkinci Dünya müharibəsinin qəhrəmanlarından bəhs edilir.
1) 1975-ci ildə Tbilisidə hərbi-vətənpərvərlik mövzusuna həsr edilmiş II Ümumittifaq kinofestivalı
Film I Mükafata layiq görülmüşdür.
Rejissor: Rauf Nağıyev
Ssenari müəllifi: Cığatay Şıxzamanov, Rauf Nağıyev
Operator: Fəraməz Məmmədov
Səs operatoru: Şamil Kərimov
Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 235-258.
Borc yığan 2 (film, 2020)
Borc yığan 2 (ing. Debt Collectors) — rejissor Cessi Conson tərəfindən çəkilmiş döyüş filmidir. Film 2018-ci ildə çəkilmiş olan Borc yığan filminin davamıdır. Filmdə baş rolları Skot Edkins, Luis Mendilor və Vladimir Kuliç canlandırmışdırlar.
Filmin dünya üzrə premyerası 29 may 2020-ci ildə baş tutmuşdur.
== Rollarda ==
== Süjet xətti ==
Çarəsiz partnyorların macəralarının davamı olan bu filmdə, bu dəfə şəriklər təkcə yumruq gücünə həll edilə bilməyəcəkləri daha təhlükəli bir işlə məşğul olacaqlar.
Xarici borc səviyyəsinə görə ölkələrin siyahısı
Aşağıda ümumi xarici borc üzrə ölkələrin siyahısı göstərilir.
Xarici borc, bir ölkənin borcunun kommersiya bankları, hökumətlər və ya beynəlxalq maliyyə qurumları da daxil olmaqla xarici borc verənlərdən borc aldığı hissəsidir. Faiz daxil olmaqla, bu borclar ümumiyyətlə borcun verildiyi valyuta ilə ödənilməlidir. Lazımi valyutanı qazanmaq üçün borc alan ölkə borc verən ölkəyə mal sata və ixrac edə bilər.
Qeyd edək ki, qeyri-rezidentlərin bu ölkənin rezidentləri qarşısında öhdəlikləri cədvəldə təqdim olunan xarici borcun məbləğindən çıxılmayıb.
Azərbaycanda borc-bank idarələri (XX əsrin əvvəlləri)
Azərbaycanın bank sistemi — "Banklar haqqında" qanunla tənzimlənir.
Qanunvericiliyə əsasən ölkənin bank sistemi ikipilləlidir – Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankından və kredit təşkilatlarından ibarətdir.
Əsas pilləni təmsil edən Mərkəzi Bank dövlətin mərkəzi bankıdır və onun fəaliyyəti Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, "Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı haqqında" Qanun, Mülki Məcəllə və digər normativ hüquqi aktlarla tənzimlənir. Qanunvericiliyə uyğun olaraq Mərkəzi Bank – bank fəaliyyətini lisenziyalaşdırır və tənzimləyir, qanunla müəyyən edilmiş qaydada bank fəaliyyətinə nəzarəti həyata keçirir.
Bank sisteminin ikinci pilləsini kredit təşkilatları təşkil edir. Kredit təşkilatlarının fəaliyyəti Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, "Banklar haqqında" qanun, Mülki Məcəlləsi, "Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı haqqında", "Bank olmayan kredit təşkilatları haqqında" və "Kredit İttifaqları haqqında" qanunlar və s. normativ hüquqi aktlarla tənzimlənir.
Bank sektorunun inkişafı səviyyəsini cəmi aktivlərin ÜDM-ə nisbəti ilə də ölçmək olar. Ekspertlərin hesablamalarına görə, iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkələrdə bank sektorunun cəmi aktivlərinin ÜDM-də payı 5%-i ötmür. Azərbaycanda bank sektorunun cəmi aktivlərinin ÜDM-də payı təxminən 32%-ə bərabərdir.