Xərc-fayda analizi

Xərc-fayda analizi (XFA) (ing. benefit–cost analysis / cost–benefit analysis / CBA) — qərar qəbul edərkən istifadə olunan iqtisadi qiymətləndirmə metodu və pul vahidi ilə müəyyən bir layihə və ya siyasətlə əlaqəli üstünlükləri (faydaları) və çatışmazlıqlarını (xərclərini) müəyyən etməyə imkan verir.[1].

XFA-nın iki əsas tətbiqi vardır[2]:

  • İnvestisiyanın (və ya qərarın) əsaslı olub olmadığını müəyyənləşdirmək, faydalarının xərclərindən çox olub olmadığını və - nə qədər olduğunu müəyyənləşdirmək.
  • İnvestisiyaların (və ya qərarların) müqayisəsi üçün hər bir variantın ümumi gözlənilən dəyərini və ümumi gözlənilən mənfəətləri ilə müqayisə etmək üçün əsas təmin etmək.

XFA maya səmərəliliyi təhlili ilə əlaqədardır. XFA-də fayda və xərclər pul ifadəsində ifadə olunur və pulun vaxt dəyəri üçün düzəldilir; zaman ərzində bütün fayda və xərc axınları, fərqli dövrlərdə çəkilməsindən asılı olmayaraq ümumi cari dəyəri ilə ifadə olunur. Bununla əlaqəli digər metodlar arasında maliyyət faydası analizi, risk-fayda təhlili, iqtisadi təsir analizi, maliyyə təsiri analizi və investisiya gəliri (SROI) analizi yer alır[3].

Xərc-fayda təhlili, təşkilatlar tərəfindən müəyyən bir siyasətin məqsədəuyğunluğunu qiymətləndirmək üçün tez-tez istifadə olunur. Hər hansı bir alternativin və status-kvonun hesabı daxil olmaqla gözlənilən fayda və xərclər balansının təhlili. XFA, bir siyasətin faydalarının digər alternativlərə nisbətən maliyyətlərindən (və nə qədər) çox olub olmadığını proqnozlaşdırmağa kömək edir. Bu, alternativ siyasətlərin xərc-fayda nisbəti baxımından sıralanmasına imkan verir.[4] Ümumiyyətlə, dəqiq mənfəət-analiz təhlili, faydacı baxımdan rifahı artıran seçimləri müəyyənləşdirir. Dəqiq bir XFA götürsək, ən aşağı xərc-fayda nisbətinə sahib alternativi tətbiq edərək status-kvonu dəyişdirmək Pareto səmərəliliyini artıra bilər.[5] XFA ən yaxşı alternativin məlumatlı bir qiymətləndirməsini təklif edə bilsə də, indiki və gələcək bütün xərclərin və faydaların mükəmməl qiymətləndirilməsi çətindir; iqtisadi səmərəlilik və sosial rifah baxımından mükəmməlliyə zəmanət verilmir.[6]

Xərc-fayda analizinin dəyəri fərdi xərc və fayda təxminlərinin dəqiqliyindən asılıdır. Müqayisəli tədqiqatlar Pareto və Kaldor-Hicks səmərəliliyinin yaxşılaşmasına mane olan bu cür təxminlərin çox vaxt səhv olduğunu göstərir.[7] Faiz qrupları nəticələrə təsir göstərmək üçün təhlilə əhəmiyyətli xərcləri daxil etməyə (və ya istisna etməyə) cəhd edə bilərlər.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Small, blue-tinted picture of Jules Depuit
Fransız mühəndis və iqtisadçı Jül Düpüi, Xərc-fayda analizi banisidir

XFA konsepsiyası 1848-ci il tarixli Jül Düpüinin məqaləsindən irəli gəlir və Alfred Marshallın sonrakı əsərlərində rəsmiləşdirilmişdir.[8] Jules Dupuit, əvvəlcə "bir yol və ya körpü inşaatı kimi bir layihənin sosial gəlirliliyini" hesablayaraq bu yanaşmaya öncülük etdi[9] Buna cavab vermək üçün Dupuit, kommunal istifadəçilərinin layihədən qazanacaqlarına baxmağa başladı. Faydalılığın ölçülməsinin ən yaxşı metodunun insanın bir şey ödəməyə hazır olduğunu öyrənmək olduğunu müəyyənləşdirdi.

Hər bir istifadəçinin ödəmə həvəsinin cəmini götürərək Dupuit əşyanın (körpü və ya yol və ya kanal) sosial faydasının ölçülə biləcəyini göstərdi. Bəzi istifadəçilər, demək olar ki, heç bir şey ödəməyə hazır ola bilər, bəziləri isə daha çox, lakin bunların cəmi onun faydasına işıq tutacaqdır. Dupuitin hökumətin mükəmməl qiymət ayrı-seçkiliyi etməsini və hər istifadəçidən tam olaraq nə ödəmələrini tələb etməsini təklif etmədiyi bir daha təkrarlanmalıdır. Əksinə, ödəmək istəkləri, bir layihənin ictimai dəyərinə və ya faydasına nəzəri bir zəmin yaratdı. Layihənin dəyərinin hesablanması çox daha sadə oldu. Sadəcə materialdan və əməyin cəmini götürmək, sonrakı baxımdan əlavə birinə xərc verərdi. İndi layihənin xərcləri və faydaları dəqiq bir şəkildə təhlil edilə bilər və məlumatlı bir qərar verilə bilər.

Dövlət siyasəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

XFA-nin daha geniş dövlət siyasətinə tətbiqi, XFA üçün rifah iqtisadiyyatının təməlini qoyan Otto Eckstein [10] və 1958-ci ildə su ehtiyatlarının inkişafına tətbiq edilməsi ilə başladı. ABŞ-də suyun keyfiyyətinə tətbiq edildi,[11] istirahət səyahətləri,[12] və 1960-cı illər ərzində torpağın qorunması,[13] və milli parklar kimi mənbələrin maddi olmayan dəyərini təmsil etmək üçün seçim dəyəri konsepsiyası hazırlanmışdır[14].

XFA, zehni xəstəliklər,[15] maddə istifadəsi,[16] kollec təhsili,[17] və kimyəvi tullantılarla əlaqəli dövlət siyasətinin maddi olmayan və maddi faydalarını həll etmək üçün genişləndirilmişdir.[18] ABŞ-də, 1969-cu il Milli Ətraf Mühit Siyasəti Qanunu, tənzimləmə proqramları üçün XFA-ni tələb edirdi; o vaxtdan bəri, digər hökumətlər də oxşar qaydalar qəbul etdi. XFA-nin dövlət siyasətinə tətbiq edilməsinə dair hökumət kitabçalarına, tənzimləmə təhlili üçün Kanada təlimatı,[19] Avstraliya tənzimləmə və maliyyə bələdçisi,[20] və ABŞ-nin səhiyyə xidməti təlimatları [21] və təcili idarəetmə proqramları daxildir.

Nəqliyyat investisiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nəqliyyat investisiyaları üçün XFA İngiltərədə M1 avtomobil yolu layihəsi ilə başladı və daha sonra London Metrosunun Victoria xətti də daxil olmaqla bir çox layihədə istifadə edildi.[22] Qiymətləndirməyə Yeni Yanaşma (NATA) daha sonra Nəqliyyat, Ətraf Mühit və Bölgələr Departamenti tərəfindən tətbiq olundu. Bu, balanslaşdırılmış maliyet-fayda nəticələri və ətraf mühitə təsirin ətraflı qiymətləndirmələrini təqdim etdi. NATA ilk dəfə 1998-ci il Yollarının İcmalında milli yol sxemlərinə tətbiq olundu və daha sonra bütün nəqliyyat rejimlərinə təqdim edildi. Nəqliyyat Departamenti tərəfindən qorunub saxlanılan və 2011-ci ildə İngiltərənin nəqliyyat qiymətləndirməsinin təməl daşı olmuşdur.

Avropa İttifaqının Altıncı Çerçeve Proqramının bir hissəsi olan Avropa Birliyinin Nəqliyyat xərclərinin qiymətləndirilməsi və layihə qiymətləndirilməsinə uyğunlaşdırılmış Avropa yanaşmalarının inkişafı (ing. Developing Harmonised European Approaches for Transport Costing and Project Assessment, HEATCO) layihəsi üçün İnkişaf etdirilən Uyğunlaşdırılmış Avropa Yanaşmaları, AB üzv dövlətlərinin nəqliyyat qiymətləndirmə rəhbərliyini nəzərdən keçirdi və əhəmiyyətli milli fərqlər tapdı.[23] HEATCO, AB daxilində nəqliyyat qiymətləndirmə təcrübəsini uyğunlaşdırmaq üçün təlimatlar hazırlamağı hədəflədi.

Sərrastlıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sağlamlıq iqtisadiyyatında AMB qeyri-kafi bir tədbir ola bilər, çünki insan həyatının dəyərini təyin etmək üçün ödəmə həvəsinin metodları gəlir səviyyəsindən təsirlənə bilər. Maliyyət-fayda analizi, sağlamlıq siyasətinin təsirlərini analiz etmək üçün QALY və DALY kimi variantlar daha uyğun ola bilər.[24]

Bəzi ətraf mühitin təsirləri üçün maliyyə-fayda analizi əvəzolunmazlıq təhlili ilə əvəz edilə bilər[25][26]. Bu, xüsusilə enerji səmərəliliyinin artması ilə enerji istifadəsində azalma kimi bir növ fiziki nəticə axtarıldıqda doğrudur. Maliyet effektivliyi analizindən istifadə etmək az zəhmətkeş və çox vaxt aparır, çünki nəticələrin pul qazanmasını əhatə etmir (bu, bəzi hallarda çətin ola bilər)[27].

Müasir xərc-mənfəət analizlərinin benzidən qurğuşunun çıxarılması barədə qərar qəbul edilməsinə qərar verilsə, Kolorado çayı üzərindəki Böyük Kanyonun üstündə və altında təklif olunan iki bəndin inşasını dayandırın və işçiləri tənzimləyin. Vinil xloridə məruz qalma, tədbirlər həyata keçirilməzdi (baxmayaraq ki, hamısı olduqca uğurlu sayılır).[28] ABŞ-nin Təmiz Hava Qanunu retrospektiv tədqiqatlarda faydanın xərcləri aşdığı bir hal kimi göstərilmişdir, lakin faydaları barədə məlumat (əsasən hissəciklərin çirklənməsinin azaldılmasının faydaları ilə əlaqələndirilir) uzun illər sonra mövcud deyildi.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ David, Rodreck; Ngulube, Patrick; Dube, Adock. "A cost–benefit analysis of document management strategies used at a financial institution in Zimbabwe: A case study". SA Journal of Information Management. 15 (2). 16 July 2013. doi:10.4102/sajim.v15i2.540.
  2. ↑ [1] Arxiv surəti 16 oktyabr 2008 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib oktyabr 16, 2008, at the Wayback Machine
  3. ↑ Pamela, Misuraca. "The Effectiveness of a Costs and Benefits Analysis in Making Federal Government Decisions: A Literature Review" (PDF). The MITRE Corporation. 2014. 2021-04-16 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-10-07.
  4. ↑ Cellini, Stephanie Riegg; Kee, James Edwin. "Cost-Effectiveness and Cost–Benefit Analysis" (PDF). 2013-05-26 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-24.
  5. ↑ "Archived copy" (PDF). 2012-11-02 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-20.
  6. ↑ Weimer, D.; Vining, A. Policy Analysis: Concepts and Practice (Fourth). Upper Saddle River, NJ: Pearson Prentice Hall. 2005. ISBN 978-0-13-183001-1.
  7. ↑ Huesemann, Michael H., and Joyce A. Huesemann (2011). Technofix: Why Technology Won’t Save Us or the Environment Arxivləşdirilib 2020-04-10 at the Wayback Machine, Chapter 8, “The Positive Biases of Technology Assessments and Cost Benefit Analyses”, New Society Publishers, Gabriola Island, British Columbia, Canada, ISBN 0865717044, 464 pp.
  8. ↑ Wiener, Jonathan B. The Diffusion of Regulatory Oversight // Livermore, Michael A.; Revesz, Richard L. (redaktorlar ). The Globalization of Cost–Benefit Analysis in Environmental Policy. New York: Oxford University Press. 2013. ISBN 978-0-199-93438-6.
  9. ↑ Sandmo, Agnar. Economics evolving : a history of economic thought. Princeton University Press. 2011. ISBN 9780691148427. OCLC 799499179.
  10. ↑ Eckstein, Otto. Water Resource Development: The Economics of Project Evaluation. Cambridge: Harvard University Press. 1958.
  11. ↑ Kneese, A. V. The Economics of Regional Water Quality Management. Baltimore: Johns Hopkins Press. 1964.
  12. ↑ Clawson, M.; Knetsch, J. L. Economics of Outdoor Recreation. Baltimore: Johns Hopkins Press. 1966.
  13. ↑ Krutilla, J. V. "Conservation Reconsidered". American Economic Review. 57 (4). 1967: 777–786. JSTOR 1815368.
  14. ↑ Weisbrod, Burton A. "Collective-Consumption Services of Individual-Consumption Goods". Quarterly Journal of Economics. 78 (3). 1964: 471–477. doi:10.2307/1879478. JSTOR 1879478.
  15. ↑ Weisbrod, Burton A. "Benefit–Cost Analysis of a Controlled Experiment: Treating the Mentally Ill". Journal of Human Resources. 16 (4). 1981: 523–548. doi:10.2307/145235. JSTOR 145235. PMID 6799568.
  16. ↑ Plotnick, Robert D. "Applying Benefit–Cost Analysis to Substance Abuse Prevention Programs". International Journal of the Addictions. 29 (3). 1994: 339–359. doi:10.3109/10826089409047385. PMID 8188432.
  17. ↑ Weisbrod, Burton A.; Hansen, W. Lee. Benefits, Costs, and Finance of Public Higher Education. Markham. 1969.
  18. ↑ Moll, K. S.; və b. Hazardous wastes: A Risk-Benefit Framework Applied to Cadmium and Asbestos. Menlo Park, CA: Stanford Research Institute. 1975.
  19. ↑ Canadian Cost–Benefit Guide: Regulatory Proposals, Treasury Canada, 2007. [2] Arxivləşdirilib 2021-05-11 at the Wayback Machine
  20. ↑ Australian Government, 2006. Introduction to Cost–Benefit Analysis and Alternative Evaluation Methodologies and Handbook of Cost–Benefit Analysis, Finance Circular 2006/01. http://www.finance.gov.au/publications/finance-circulars/2006/01.html Arxiv surəti 1 fevral 2014 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2014-02-01 at the Wayback Machine
  21. ↑ US Department of Health and Human Services, 1993. Feasibility, Alternatives, And Cost/Benefit Analysis Guide, Administration for Children and Families, and Health Care Finance Administration. http://www.acf.hhs.gov/programs/cb/systems/sacwis/cbaguide/index.htm Arxivləşdirilib 2012-07-20 at the Wayback Machine
  22. ↑ Hugh Coombs; Ellis Jenkins; David Hobbs. Management Accounting: Principles and Applications. SAGE Publications. 18 April 2005. 278–. ISBN 978-1-84787-711-6. 7 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 October 2020.
  23. ↑ "HEATCO project site". Heatco.ier.uni-stuttgart.de. 2015-05-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-21.
  24. ↑ California Department of Transportation: Benefit–Cost Analysis Guide for Transportation Planning [3] Arxivləşdirilib 2008-10-16 at the Wayback Machine
  25. ↑ Phelps, Charles. Health Economics (4th). New York: Pearson/Addison-Wesley. 2009. ISBN 978-0-321-59457-0.
  26. ↑ Buekers, J. "Health impact model for modal shift from car use to cycling or walking in Flanders: application to two bicycle highways". Journal of Transport and Health. 2 (4). 2015: 549–562. doi:10.1016/j.jth.2015.08.003.
  27. ↑ Tuominen, Pekka; Reda, Francesco; Dawoud, Waled; Elboshy, Bahaa; Elshafei, Ghada; Negm, Abdelazim. "Economic Appraisal of Energy Efficiency in Buildings Using Cost-effectiveness Assessment". Procedia Economics and Finance. 21. 2015: 422–430. doi:10.1016/S2212-5671(15)00195-1.
  28. ↑ Ackerman; və b. "Applying Cost–Benefit to Past Decisions: Was Environmental Protection Ever a Good Idea?". Administrative Law Review. 57. 2005: 155. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-08.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]