ВИЛ¹

(-и, -е, -ер) 1. anat. göz; чӀулав вилер qara gözlər; вилин anat. göz -i \[-ı\]; вилин нагъв göz yaşı; вилин ич göz alması; вилин къебекь göz qapağı, vələmbə; вилин лаз göz ağı, gözün ağ pərdəsi; вилин цуьк tib. titə, ağ (gözün qarasına düşən ağ ləkə); 2. müxt. mən.: göz; чешмедин вил bulağın gözü; шкафдин вил şkafın gözü (siyirməsi); терездин вил tərəzinin gözü (qabı); цуьцуьхдин вил qıyığın gözü (dəliyi); дакӀардин вил pəncərənin gözü; 3. dan. boşluq, məsamə, deşik (pendirdə, daşda və s.); * а виле кьал! bax а виле цӀам!; а виле цӀам! qulağının dibini görər, heç vaxt görməz, əsla görməz; gözlə, iştahanı şeş elə! (etiraz ifadəsi); вакай зи вили яд хъвазвач səndən gözüm su içmir; вил авахьун paxıllıq etmək, dargözlük etmək, gözügötürməzlik etmək; вил агалдарун a) göz dolandırmaq, ətrafına baxmaq; b) gözdən keçirmək, nəzər atmaq, fikir vermək, baxmaq; c) gözləri ilə müşayiət etmək, yola salmaq; вил акъатун a) gözü çıxmaq, kor olmaq; b) məc. … gözü uçmaq, birini görməyə çox can atmaq, şiddətli arzu hiss etmək; c) məc. tamarzı olmaq, çox arzu etmək, bir şeyin həsrətində olmaq; вил акъудун a) gözünü çıxartmaq, kor etmək; b) məc. birinin paxıllığına səbəb olmaq, qibtə hissi doğurmaq; вил акьун a) birdən görmək, gözü sataşmaq, gözünə dəymək; b) göz dəymək; gözdəymə, bədnəzər, nəzərə gəlmə; вил аладарун göz dolandırmaq, ətrafına baxmaq; göz gəzdirmək; вил алаз хьун a) göz yetirmək, göz qoymaq, diqqət etmək; b) göz olmaq, göz-qulaq olmaq, nəzarət etmək; c) gözləmək, bir şeyin ümidində (arzusunda, intizarında) olmaq; вил алудмир! gözünü dörd aç! ayıq ol!; вил амукьун gözü qalmaq; вил атӀун a) ümidini kəsmək, əlini üzmək; üstündən qələm çəkmək; b) (adətən inkar şəklində işlənir) doymamaq, bezikməmək; вил ахварун gözünün acısını almaq, azacıq yatmaq, mürgü döymək; вил ахъаюн a) göz açmaq, dünyaya gəlmək, doğulmaq; b) məc. macal tapmaq, vaxt tapmaq, imkan tapmaq; вил ацӀай gözütox; вил ацӀун тавун a) gözü doymamaq, həris olmaq, gözü qalmaq; b) acgözlük eləmək, gözü yemək dalınca qalmaq; c) arzusuna, məramına axıra qədər çatmamaq; вил ацукьун a) gözü düşmək, görüb aşiq olmaq, vurulmaq; b) xoşa gəlmək, ürəyə yatmaq; вил вегьин a) baxmaq, nəzər yetirmək; tamaşa etmək, seyr etmək; b) gözdən keçirmək, nəzər atmaq, fikir vermək; c) bax вил аладарун; ç) məc. göz qabağına gətirmək, yada salmaq, xatirə gətirmək; вил ичӀи gözüac, tamahkar, acgöz, gözüdoymaz; вил кӀакӀ тавун qəti gözünü yummamaq, yatmamaq, səhəri gözü ilə açmaq; вил кӀанчӀун bax вил ягъун a); вил кутун a) bax вил ттун; b) ümid etmək, arxayın olmaq, bel bağlamaq; вил кягъун bax вил ягъун (b); вил мичӀна ахъайдалди göz açıb yumunca, göz qırpımında, dərhal, bir anda; вил мичӀун a) bax вил ягъун (a); b) göz yummaq, əhəmiyyət verməmək, fikir verməmək; вил такьурай! göz dəyməsin!; вил ттун göz dikmək, tamah salmaq; mənfəət güdmək; вил хукӀун a) gözə dəymək (çarpmaq), diqqəti cəlb etmək; b) gözü sataşmaq (ilişmək), birdən görmək; вил хци gözdən iti, itigözlü, gözüiti; вил хьун a) görmək (qovuşmaq) arzusunda olmaq, görmək istəmək, özləmək; darıxmaq, qəribsəmək; b) tamarzı olmaq, çox arzu etmək, həsrətində olmaq; вил экъуьрун a) göz dolandırmaq, ətrafına baxmaq; göz gəzdirmək; b) gözdən keçirmək, ötəri oxumaq; вил элягъун a) göz qırpmaq, kirpik çalmaq; b) məc. sayrışmaq, yanıb sönmək (işıltı və s. haqqında); вил ягъун a) göz vurmaq, göz eləmək, göz atmaq, gözlə işarə eləmək; b) gözü qorxmaq, çəkinmək, ehtiyat etmək; вил(ер) акьална ахъайдалди bax вил мичӀна ахъайдалди; вил(ер) рекьи тухун a) gözü (gözləri) yol çəkmək, gözü yolda olmaq, gözləmək; b) gözü (gözləri) bir nöqtəyə zillənib qalmaq; c) sevilən bir adamın gələcəyini qabaqcadan hiss etmək, ürəyinə dammaq; вил(ер)ивди акун gözü ilə görmək, bir hadisənin şahidi olmaq; виле эцягъай тӀуб аквадайвал туш göz-gözü görmür, çox qaranlıqdır, zülmətdir; вилер агажун gözlərini qıymaq; gözlərini süzmək; вилер акьал хьун bax вилер мичӀ хьун; вилер акьалун gözünü (gözlərini) yummaq a) məc. ölmək; b) yatmaq; c) məc. göz yummaq, laqeyd olmaq, əhəmiyyət (fikir) verməmək; вилер ахъаюн a) gözlərini açmaq, oyanmaq; b) məc. ayıltmaq, başa salmaq, oyandırmaq; вилер ацӀун gözləri dolmaq, gözləri yaşla dolmaq, doluxsunmaq; вилер келледиз акъатун a) gözləri kəlləsinə çıxmaq, bərk hirslənmək, qəzəblənmək; b) gözləri hədəqəsindən çıxmaq, həddindən artıq təəccüblənmək, heyrət etmək; вилер кьаз къугъун gizlənpaç oynamaq (bax чуьнуьхгумбатӀ 2); вилер мичӀ хьун bax мичӀ хьун; вилер мичӀун bax вилер акьалун; вилер тӀушунун (вилериз гъуд гун) gözünü ovuşdurmaq; yuxudan ayılmaq; вилер тухун a) göz qamaşdırmaq, gözlərini kütləşdirmək (parıltı haqqında); b) heyran etmək, valeh etmək, məftun etmək (gözəllik haqqında); вилер хъуьруьн gözləri gülmək, gözlərinin içi gülmək, şad olmaq; вилер чиле тун gözlərini yerə dikmək, aşağı baxmaq, başını aşağı sallamaq; вилер экъисун a) gözlərini bərəltmək, gözünü ağartmaq, qəzəblə baxmaq, qorxutmaq, hədələmək; b) göz ağartmaq, qorxuducu nəzərlə, hədələyici tərzdə baxmaq; вилер яд хьун kor olmaq, korlaşmaq; вилерай кӀелун gözündən (gözlərindən) oxumaq, gözlərinin ifadəsindən bilmək, sezmək; вилерай хкун gözündən tökmək, burnundan tökmək, nəşəsini pozmaq, haram eləmək; вилерай хтуй! qarğış gözündən gəlsin! haram olsun!; вилерай хтун burnundan gəlmək, ziyan görmək, zərər çəkmək, xeyrini görməmək: дидеди гайи нек зи вилерай хтана. Ata. sözü anadan əmdiyim süd burnumdan gəldi; вилерал мичӀивал акьалтун gözlərinə qaranlıq çökmək; gözləri qaralmaq, başı fırlanmaq, halı pisləşmək; вилерал пи акьалтун gözü (gözləri) ayağının altını görməmək, qürrələnmək, qudurmaq, heç kəsi saymamaq; вилеривди алцумун başdan-ayağa baxmaq (süzmək), tamam nəzərdən keçirmək; вилеривди рахун bax вилербурун; вилеривди тӀуьн a) gözü ilə yemək, bütün diqqəti ilə baxmaq; b) gözləri (baxışı) ilə yemək, acgözlüklə baxmaq; вилериз иви хъиткьинун a) gözləri qızarmaq, gözünə qan dolmaq, gözləri qan çanağına dönmək; b) gözü qızmaq, qəzəblənmək, qeyzlənmək, bərk coşmaq; вилериз нагъв хъитӀкьинун gözləri yaşla dolmaq, gözləri yaşarmaq, doluxsunmaq; вилериз руг кӀвахун gözə kül (torpaq) atmaq (səpmək, üfürmək), aldatmaq, gözdən pərdə asmaq; вилериз экв хтун gözünə işıq gəlmək, özünə gəlmək, əvvəlki vəziyyətinə gəlmək; вилерикай карагун bax карагун; вилерикай квахьун bax квахьун; вили атӀузмай кьван göz işlədikcə, gözlə görülə bilən qədər; вили кьун a) gözü almaq, alışmaq, öyrəşmək; b) gözü tutmaq, xoşuna gəlmək, bəyənmək; вили ягъун gözə gətirmək, nəzərə gətirmək; вилив хуьн a) gözləmək; güdmək; b) göz qoymaq (yetirmək), hiss etdirmədən diqqətlə baxmaq, fikir vermək, müşahidə etmək; nəzarət etmək, baxmaq; вил(ер)ивай хьун gözdən (gözlərdən) olmaq, kor olmaq; вилин дуьзенай gözəyarı, təxminən, təqribi; вилин кӀакӀам bax кӀакӀам; вилин кӀаник тун göz qabağına qoymaq (bir şeyi); вилин кӀаник хьун a) göz qabağında olmaq, üzdə olmaq; b) gözü üstündə olmaq, nəzarət etmək, himayə etmək, qayğısına qalmaq; вилин кӀаникай gözünün qabağından, göz görə-görə; вилин нагъв хьтин göz yaşı kimi (təki), saf, təmiz, dumduru (maye haqqında); вилин накъвар авадарун göz yaşı tökmək (axıtmaq), ağlamaq; вилин нини bax нини¹; вилин нини хьиз хуьн bax нини¹; вилин тумунай килигун göz quyruğu (ucu) ilə baxmaq, ötəri baxmaq, gözucu baxmaq; qıyğacı baxmaq; вилин хат gözmuncuğu; вилин цӀай хьун a) göz dağı olmaq, dərd olmaq; b) gözünə durmaq, çətin görünmək, ağır gəlmək; виляй аватун a) gözdən düşmək, hörmətdən düşmək, etibarını itirmək; b) gözündən düşmək, daha maraqlanmamaq, marağını itirmək; виляй авудун gözdən düşürmək, hörmətdən salmaq, gözdən salmaq; виляй вегьин a) gözdən salmaq, etina etməmək, unutmaq; b) hörmətdən salmaq, etibardan salmaq, nüfuzdan salmaq; (я) вил авахьайди! qarğış gözü çıxmış, gözün çıxsın! «kor olasan!» mənasında; ягъай вил акьун gözə çarpmaq (dəymək), nəzərə çarpmaq, görünmək.