ГЪИЛ

сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера 1) инсандин къуьнелай капун тупӀаралди. Мад, чапла гъил чинив атана, къизилдин гьяркьуь тупӀал галай тӀуб спелрин кӀвенкӀверал элкъвена. А. А. Пад хьайи рагъ. 2 ) сефер. - Ша кван садра, чун са кьве гъил къумарал къугъван, - лагьана ада хциз. А. Къ. Жуьгьенар.

* гъил авун \[гьилун \] гл., ни 1) шахматрал ва я тӀамайрал къугъвадайла, шахмат фигура ва я тӀама алай чкадилай маса чкадал эцигун. Столрихъ ацукьна тӀамайриз фикир гузвай инсанрик рахунлуьк \] уьн квачир. Чун къугъунив эгечӀна. Са гъил авуна зи дустуни ихтилат башламишна. З. Э. Рамзият. 2) са кве ятӀани гъил тун. Лезгиди жибиндиз гъилна, пулунихъ экъвена. Ф. Б. Цивилизация акунвай лезгидин кьиса. * гьил агакьарун гл., ни нив куьмек авун.... дардавай кас ахтармишна, Зи гъил гъадав агакьара. А. Мут. Зи шиирар. * гъил агакьун гл.; 1) нин са гьихьтин хьайитӀани кӀвалах ийиз алакьун. Чун, комсомолар жегьил, Акъваздач чун агакьиз амай къван чи гъил. А. Ф. Комсомол. 2) нин нив куьмек агакьун. - Мад гъил агакьдай чка амач, - лагьана, умуд атӀай факъирди айвандин кьиле авай чарпайдал йикъар-йифер акъудзавай. З. Э. Ишигъдин институт.

* гъил алаз авун гл., ни нел-квел 1) зиян кардикай хуьн, гуьзчивал авун. Хъвера, шад хьухь, чан бала! Вал дидедин вил ала. Чи ьлквед винел чӀехи регьбердин гъил ала. Ф. 2) нин квел са вуч ятӀани ихтиярда хьун ва адахъ галаз вичин хсуси терефар паталди рафтарвал авун. Гъил аламач а лянетдин, Уьлкве чид я, девран твах. Къ. М. Масан. 3) нин нел куьмек авун. Са дустуни кӀелзамай кьван гагьди, муькуь дустуни адан хизандал гъил алаз авуна: цӀай-кӀарасдин къайгъу ийидай, недай-хъвадайдакай дарвал гудачир. З. Э. Рекьер сад туш.

*   гъил алаз хьун гл. 1) нин нел зиян кардикай хуьн, куьмекар гун 2) гуьзчивал авун.

*   гъил алтадун гл. ни нел, квел са нихь-квехъ ятӀани вичиз хъсан гьиссер авайди къалурун паталди адал гъил элкъуьрун. Дидеди, аялдал гъил алтадиз-алтадиз, ихтилат ийизвай. Р

* гъил атун гл., 1) нин квел вуч ийиз са кар тамамариз алакьун, руьгъ хьун (адет яз, инкарвилин формада ишлемишда). Сефер гъадал элкъвенва лагьай хабар хьайидалай инихъ са кардални адан гъил хквезмачир. З. Э. Арифдиз ишара, Ихьтин чар кхьиз гъил атай муртад вуж ятӀа, чи кьил акъатнач. Я. Я. Нурар ва хъенар. 2) нел, нелди нин кӀусни гьайиф татана, ягъиз, гатаз, рекьиз алакьун. Москов шегьер аквазвай, Я бахтавар, яд авай гьуьл, Кабинетдай экъечӀайла, Вал атана душмандин гъил. Ф. Бандитрин пис кьацӀай, чиркин Атана валди гъил, Киров. Х. Т. Чи играми Киров. Синоним: гъил фин.

* гъил атӀайди хьиз нар. са куьмекни авачиз, са карни тежез (адет яз, амукьун, тун). Хуьруьн советдин председателдини: «Вуна вучзава, я папарин кавха? Вун фетиша, зун гъил атӀайди хьиз амукьда. А герек авачир крар ийимир» - лугьуз кӀевивал авунай. 3. Э. Вафалу веледрин диде.

* гъил атӀун гл., никай нин алакъада амукь гавун. ЧӀехи бубади вичин анжах са дишегьлийрикай ибарат хизандиз мукьвал-мукьвал тикрардай: Колхоздикай гъил атӀумир. Анжах гьадавай чун къиникьикай кьутармишиз ва душмандин хура акъвазнавай чи рухвайриз фукъафун ракъуриз жеда. Гь. Къ. Лацу марал.

*   гъил ацалтун гл., нин авур кӀвалахдикай хийир хьун.

*   гъил ачух \[ахъа\] прил.,; вуж жумарт. Са гъакьванди ваз Фатаха гуда. Ам гъил ачух кас я. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Синонимар: жумарт, заха. Антоним: гъил кӀеви, минтӀикь, шкьакь.

* гъил вегьин гл.. 1) ни квел фикир кьилиз акъудун патал са затӀ гъиле кьун. Душманди мад чӀурна икьрар, Гъил вегьена яракьдал. И. Гь. Шарвили. 2) нел-квел вичиз кьун патал, вичинди авун патал гьерекатар авун. «Аллагъарни» «пайгъамбарар» А сергьятрал къаврах я. Чи мулкарал гъил вегьейдаз Гзаф еке гунагь я. А. С. Ленинан вилик. Синонимар: гъил эцигун, гъил яргъи авун. 3) нел дишегьлидин намусдик хкӀадайвал авун. Дишегьлийрал гъилер вегьез Пара къастар гузва пис. Къ. М. Масан. 4) квелди кӀвалах авун, гьерекат авун. Душмандин вилериз руьхъ кӀвахун патал Гагъ-гагь ихътин фендералди гъил вегьин лазим я. Я. Ш. Гьахъ квахьдач.

* гъил вугун 1 \[ гун нугъ. \] гл., ни нив. чпин араяр чимибур тирди малумарун. Халкь паталди на вегьей кам Безетмишрай цуькведи. На хаиндив вугай гъил АтӀурай ви уьлкведи. А. С. Ленинан вилик.

* гъил вугун 2 гл., нив. четинвиле, дарда авайдаз куьмек гун. КӀеве гъатай инсандив дуствилин гъил вугун дагъвийриз фадлай адет хьанва. К. Марин туш перем. Марин туш техил, Вучиз кесибриз Вугузва бес гъил. Х. Х. Анхил.

* гъил гайи верч хьиз нар., язух къведай гьалда аваз. Рассказ кӀелайла, Гьафрет, гъил гайи верч хьиз, шавла яз, ажуз яз аквазва. А. Фат. РикӀи буйругъ гайила.

* гъил(ин) галайвал авун гл., ни низ яшамиш хьуниз герек шейэр гуналди куьмек авун. Кал гуниз акъатна. Гьахъ лагьана кӀанда, ам амач лагъана хизандиз фири, я цуру некӀ едикай са акьван дарвал жезвачирабур къуни-къуншийри вахт-вахтунда гъизвай, ара физ колхоздини гъил галайвал ийизвай. Б. Гь. Заз эвера. Ханди Къизтамам бикедиз Дербент шегьерда ягъай къванцин зурба ва Гуьрчег кӀвалер эцигна ва гьамишанда адаз амайбурулай гъил галайвал ийиз хьана. А. Ашурбеков. Шиирдин автордикай сакьве гаф.

* гъил галкӀидай прил.,; вуч 1) гъиле кьуна тухуз жедай, са бубат къимет авай. Деникинчийри шегьерда гъил галкӀидай хътин затӀни тазвачир. А. И. Самур. Синоним: виле аквадай. 2) тӀем акакьдай.

* гъил гъиле кьуна \[гъилеваз \] нар. дуствилелди, са фикирдалди, разивилелди. Гъил гъилеваз Гьахьнай чун кьвед Яшайишдин деринриз. А. Мут. И сир бес ваз чизвачни? Гъил гъилеваз яру уьлкве бурж я хуьнуьх ам чи хиве. Н. Ш. Яру аскер. Лезгийрин поэзиядин шегьре рекьел са таза жигъир чи жегьил кьве шаирди, Гъуьсейнов Ибрагъима ва Саидов Алирзади, гъил гъиле кьуна, кутазва. А. А. Лезгийрин поэзиядин шегьре рехъ ва шаирдин жигъирар. Пограничник, зи ватандин сергьятдал са чун алач. Ви гъил кьуна фяле, лежбер Ва шаир тир зун ала. А. С. Ленинан вилик.

* гъил гъун гл., ни нел дишегьлидал писликвал гъун. Ада зи кӀвале авай етим руш Банидиз гуж: , авуна, адал гъил гъана зи кьве вилиз акуна... Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Синоним: гъил вегьин.

* гъил ичӀи \[буш\] прил.,; вуж; недай, харждай, багъишдай затӀ авачир. Гъил ичӀидан мез куьруь жеда. Ф. Гъил ичӀа яз фин айиб я Мугьманд кӀвализ, - лугьуда, Гъавиляйни фидайбуру савкьватар бул тухуда. З. Р. Хъсан тушни? Исятда чи гъил буш я... Вун саймишун, ваз гьуьрмет авун зи стхайри чпин рикӀин лап эрзиман мурад яз гъисабзава. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар.

* гъил кадарун гл., ни низ жуван къуватдалди ва я маса жуьреда масадаз куьмек авун. Ам атунихъ мадни са себеб авай: Идрисан кӀвалер канвай. Гила Исмаил вичин патай адаз майилар къалуриз ва, эгер герек яз хьайитӀа, адаз са гъил кадариз атанвайди тир. А. М. Постунал. Синонимар: гъил кутун, гъил кьун, гъил хкажун, гъил яргъи авун.

* гъил кваз (галаз, квехъ, нугъ. ) хьун гл., нин квек са кар кьилиз акъудиз иштарак авун. И кардик зи буба ягъай душманрин гъил ква. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Бакуда ва Избергда Каспий гъуьлел арадиз атанвай нафтӀадин мяденрик адан гъил ква. З. Э. Геж хьайи кагъаз.

*   гъил квай прил. чуьнуьхдай, чуьнуьхунар ийидай.

*   гъил кутун гл., 1) ни квек са кардик эгечӀун. Амма гададикай я ругьани, я гъакӀан луту фекьини хьанач. Ада, къад лагьай йисара бегьем спел-чуру алай жегьил яз, вичин туьквен ахъайна, алишверишдик гъил кутуна. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. 2) ни низ жуван къуватдалди ва я маса жуьреда маса са кар ийизвайдаз куьмек авун. ЧӀехи стха, вун чавай михьиз къерех я, вуна кьерехдилай чӀана са гъил кутазвайди я. А. М. Вад тӀуб-вад стха. Синонимар: гъил кадарун, гъил кьун, гъил яргъи авун, къуьн кутун.

* гъил кягъун гл., 1) ни квек ишлемишун паталди гъиле кьун (адет яз, инкарвилин формада ишлемишда). Хва хкведалди Саяда и затӀарик гъилни кянач. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Гьасана ам хъсан хвенай, Гъил кя тавурди хьиз михьиз. А. Ф. Зарбачи Гьасан. 2) ни ник ягъун, гатун. Гьикьван женжелвилер авунатӀани, мад за адак гъил кянач. Р.

* гъил къахчун гъил къачун мягькем ибарадин мана тикрар жезвайди къалурдай форма. Кил. гъил къачун.

* гъил къачун 1 гл., ни нелай авур кар, лагьай гаф тахсир яз кьун тавун, акси амал, фикир кьун тавун. Хьана завай са жегьилвал, Гъил къачу, аман, къарияр. Е. Э. Къарийриз. Багъишламиша на, зи вах, Завай ваз гъил гъиз хьанач. Вунани гъил къачу, зи дах, Хцивай мал гъиз хьанач. И. Гь. Са ни... Синоним: багъишламишун.

* гъил къачун 2 гл., 1) ни-куь нелай-квелай секиндиз тун, инжиклу тавун, хуькуьр тавун. Фекьиди лугьуда папаз: Вуч аватӀа чидани ваз: План туькӀуьрна кӀанда гил, Абуру залай къачудач гъил. Х. Т. Малла Иса. -Зи кьурук вирт квани, я кьей хва! Вуна, нидал къведай чӀижре хьиз, инлай вучиз гъил къачузвач? - папа Шакъулидиз гъарайиз башламишна. Р. Гь. Са нянихъ. Гъил къачу кван, кесибвал. К. А. Кесибвал. Амма марфади ина и дередилай гъил къачун тийиз хейлин йикъар хьана. З. Э. Муькъвел гелер. 2) ни нелай- квелай фикирдай акъудун. - Къудратлу шагъ, жуван мулкарилай, вилаятрилай гъил къачудайдакай пачагъ жедани? З. Р. Гьажи Давуд. Абдул Сибирдиз суьргуьнай йикъалай «ПистӀа Хидира» абурун кӀвалелай гъил къачузвачир. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. 3) ни, куь нелай-квелай жуванди тирди инкар авун, герек авачирди къейд авун. КицӀи кицӀвилелай гъил къачуда, кӀарабрилай - ваъ. Ф. Лукьмана лугьуда: «Ваъ, чан диде, Дуьньядилайни за гъил къачуда, а папалай за гъил къачудач... Ф. Пачагьдин мегьтер Лукьман. 4) ни квелай къурбанд авун, багъишун. Сулеймана кавхадикай ишелар ийизвач, адалай кичӀезрегъуьз шикаятзавач. Шаирди ам викӀегьдиз ва чандилайни гъил къачуна русвагьзава, адан гьакъикъи зат, суфат дуьздал акъудзава. А. А. СтӀал Сулейман. Экв хкиз кӀанз Европадин вилериз А вилерлай гъил къачуна, Селим, на. И. Гь. КӀару. Зай чӀуру кар-чӀал акъатнатӀа, гъил къахчу. А. Къ. Гьалалвал къахчун.

* гъил кьун 1 гл., ни, куь нин кӀеве авайдаз, четинвиле, дарвиле авайдаз куьмек авун. Йикъарикай са юкъуз дарвиле авай квасадиз лап кӀевелай пул герек жеда. Адан бурж вахкун тийидай хесетар чидайвиляй садани адан гъил кьунач. Ф. Бедбахтвилик акатайтӀа, Хуьре са кас хатадай, Адан гъил кьаз харжда за пул Жуван гъалал киседай. Д. А. СтӀал кӀвахьдай хьиз. Яраб вуна, зи бицӀи кӀел, Гьи пешедин кьил кьадатӀа, Къван жедатӀа вакай руьгъсуз, На ви халкьдин гъил къадатӀа? Х. Х. Пуд лагьай мани.

* гъил кьун 2 гл., ни нин са кар (адет яз, чӀуру кар) ийидай чкадал акъвазарун, са кар ийиз тун тавун. Гуьлзаран патав фидатӀа, вач. За ви гъил кьазвач. Н. А. Вагьанда къванер. Кьин хьуй, Ильич, Ягьсуздан гъил кьада за Тавун патал Ада зи чил лекедай... А. С. Ленинан вилик.

* гъил(ер) кьун, спорт., сущ. акъажунрин са жуьре. Гъилер кьунай Цналдилай викӀегь руш Наташа Садикьовади гъалибвал къазанмишца. ЛГ, 2000, 23. ӀӀӀ.

*   гъил кьуруй ! межд., низ-квез ятӀани тӀарвал гайидаз ийидай къаргъиш.

*   гъил кьурайди обр., \[Зарлишан\]. - Чукура, чукура, гъил кьурайди! Зун къе хъфида ви кӀваляй. Н. И. Гьакимрин папар.

*   гъил кӀанчӀал хьурай ! межд. $ 'гъилер атӀуй, тупӀар атӀуй' манадин къаргъиш.

*   гъил кӀеви прил.,; вуж мишекъат, минтӀикь. Инсанар жеди вал пехил, Вич мишекъат, кӀеви тир гъил. С. С. Рамагбандиз. Синоним: мишекъат, минтӀикь. Антоним: гъил ачух.

* гъил михьи прил.,; вуж чарадан шей чуьнуьх тийидай. Алмас гъил михьи, рикӀ ачух председатель я. Н. А. Вагьанда къванер.

* гъил фин гл., нин нел, квел язух татана ягъиз, гатаз, рекьиз, зулум ийиз, чӀуриз алакьун. Адила суддал вичин эхиримжи гафуна лагъана: «Атасидал зи гъил фенач, заз ам кьиникь, вири хуьруьн жемятдиз хьиз, гзаф ажи хабар хьана». Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. -Де ша ацукь, меслятар шин, Пул чна къачунва. Тушни? Эмин кьена кӀанда. Зи гъил фидач. КӀанз фидач ви гъил. Пачагьдин манатри ракъурда ам. И. Гь. Етим Эмин.

* гъил хкажун 1 гл., ни низ куьмек гун. Абуру гъарда санихъай гъил хкажна, гъурбатдай атанвай жаванриз чпин кьилдин муг туькӀуьрна. Б. Гь. Эгер дагълариз чӀал чидайтӀа. Синонимар: гъил кутун, гъил кьун, гъил яргъи авун, къуьн кутун.

* гъил хкажун 2 \[ чӀугун нугъ. \] гл., ни нел ягъиз, гатаз, рекьиз алахъун. НикӀе балкӀандиз хак ягъайди тӀимил хьана, кьуьзуь дишегьлидал гъил хкажай Бекиран виждансузвал акурла, Гъакимаз дуьнья чӀулав хьана. М. Мамеджафаров. Тек гуьмбет. \[ Али \]. Вуна зал гъил хкажзава? Ви итимдал? Н. И. Гьакимрин папар. За масадал хкаждач гъил, Жавабдин тӀал такун патал. С. А. За инсандал ийидач хъвер...

* гъил хкажун гл. 1) ни квез рекьяй физвай машин ва я маса улакь акъвазарун патал шофердиз ийидай тӀалабунин гьерекат. Гагъ-гагь рекьел кьуьзуь инсан Аквада гъил хкажна, Буш машинар фида а кас Саймиш тийиз акъвазна. Б. С. Рекьел. 2) ни низ сес гун. Доклад куьтягь жезамазди, Гьарнай акъатна сесер, Чна хьалхъам терг ийида Лугьуз хкажна гъилер. А. Ф. Зарбачи Гьасан. Ахтармишна хамхам чилер Колхозриз хкаж гъилер. С. С. Колхозра цанар. 3) ни рахадай тӀалабун, ихтияр къачун. За собранида кьведра гъил хкажнай - гаф ганач. Р.

* гъил хуьн гл., ни чуьнуьхунивай яргъа хьун. Мез хвена хуьр ая, гъил хвена - кӀвал. Ф. Ваз кӀанивал яна къекъуьгъ Гъил эчӀе Магъачкъалада. Чуьнуьхуникай на ви гъил хуьх, Хьухь кичӀе Магъачкъалада. С. С. Магьачкъала.

* гъил ченедик акатун гл., нин рикӀ туькьуьл хьун, гъамлу хьун. Чар кӀел ая са туьквендик, Ярар- дустар гъана гъаник, Гъил кутуна ченед кӀаник Лугьудай гафар я хьи, дуст. А. Гь. Рабочидин чар. Душманрин кефи яз куьк, гьакӀ къекъвезвай и чи вилик, Кесибрин гъил ченедик Кутаз кьадай яс, Дагъустан. С. С. Дагьустан. Синоним: гъилер хъуьчӀуьк акатун.

*   гъил чӀугун кил. гъил хкажун.

*   гъил элкъуьрун гл., ни, нел 1) са гьихьтин ятӀани кӀвалахдик экечӀун. - Жеди, жеди, Селим бубади тупӀалди гададин дергесдин хцивал ахтармишна. - ГьинвачтӀани миресдин мал я. Ма, гахчу. - Я Селим буба, бес вуна адал жуван гъил элкъуьрдачни? - хабар кьуна гададин паталай Керима. Б. Гь. Заз эвера. 2) гатун.

* гъил эцигун гл., ни квел вич-вичихъ агъунаваз, чапхунун, тарашун. Урус Ермолов генерал Къумухарин дуьзенарал Гъил эхцигиз гьа чилерал Хьана гьавалат, Дагъустан. С. С. Дагьустан. Синонимар: гъил вегьин, гъил яргъи авун.

* гъил ягьун 1 рах., гл., ни квез квек ятӀани гъил хуькуьрун, авай гьалдай маса гьалдиз гъун. Тетрадриз гъил яна, Камал мотоциклетдал хкаж: хьайила, рагъэкъечӀдай патахъай цавун тагъдиз лаз янавай... Б. Гь. Вили вилер.

* гъил ягьун 2 гл., ни низ рахазвайбур са меслятдал атунин лишан яз сада масадан гъил кьун. Къуй вунни кат тавурай, Яцарни хьуй сагъ. Ихьтинди я икьрар зи, КӀандатӀа, гъил ягъ. Б. С. Вучиз Кавказда аслан авач?

* гъил яргъи авун 1 гл. 1) ни нел ягъиз, гатаз, рекьиз алахъун. - Яда, я Буржум, вахъ вуч хьинва? Им вал атайди гьи гьал я? Вал гъил яргъи авур къурумсах вуж я? А. М. Йифен мугьман. Зал гъил яргъи ийиз кӀан хьайибурун гъилер за вахтунда куьруьни авуна. Н. И. Гьакимрин папар. Синонимар: гъил хкажун, гъил гъун. 2) ни квел тарашун, чапхунун, къакъудиз алахъун. Чи уьлкведал патай са гъил Яргъи ийиз къалайтӀа вил, Гъазур я чун адан пехил Ахмакь кете хазни, диде! Я. Ш. Яру аскер. Садлагьана хуьрел ягъи душманар Чпин гъилер яргъи ийиз атанай, Б. С. Лацу къванцикай риваят. Синоним: гъил вегьин.

* гъил яргъи авун 2 гл., ни-куь низ-квез. куьмек авун, дуьз рекьиз харж авун. Шегьерри хуьрериз яргъи ийиз гъил, Хуьрерини къачузва шегьердин шикил. Х. Т. Хушбахтвилин йисар. Алмасан текущий счет буш тушир. Виш гадин чӀурухьан чиле цайи салари гайи бул бегьерди, дугъриданни, колхоздин доход кьве къат артухарнавай. Алмасавай гъил яргъи ийиз жезвай, Н. А. Вагьанда къванер. Синонимар: гъил вугун, гъил хкажун.

* гъил яхадай акъудун гл., ни нин гъуьлни паб чара хьун. Гъил акъуд на зи яхадай, Минет хьуй, алат, гуьзел яр. С. С.

* гъиле аваз (гъилеваз) хьун гл., нин-куьн вуч аваз хьун, ихтиярда хьун. Саса инсанрин рахунриз килигна, хуьруьн районар патал яратмишнавай вири пайдахар са вахтунда и райондин гъиле авай. А. А. Лезгияр. Гъиле авай кепекар машиндихъ гана жедач. З. Э. Зулун пеш. Вахт гьар са касдин вичин гъиле авайди я. М. Ш. Шад хабар. Хуьре гапӀал туькӀуьрна, Ам кесибрин кьилевай, Виш йисара тахьай чил Гила абурун гъилевай. Х. Х. Ви диде.

* гъиле авай (гъилевай) лаш тӀурар алаз акун гл., низ жував гвай, жуваз авай, жуван ихтиярда авай затӀ бегенмиш тахьун. Вичин гъиле авай лаш тӀурар алаз аквазвай Лукьманан вил патаз акъатнавай. З. Э. Рамзият.

* гъиле гъил аваз (амаз) нар. тадиз, геждал тевгьена. Вичин фикир фекьиди гъиле гъил аваз кьилизни акъуднай. З. Э. Зи Иван гьахъ я. Адаз къе гьеле Лейлидихь галаз ачухдиз рахана, гъиле гъил аваз, гьа пакамаз мехъерни ийиз кӀанзавай. З. Э. Трактористдин мехъер. Синоним: гъиле-гъилди, гъиле гъил аваз, гьасятда.

*   гъиле гъил аваз нар. тадиз, акуна-такуна. Гъиле гъил аваз тапарар жагъурда. Р.

*   гъиле-гъилди нар. тадиз.... винидихъ авунвай суьгьбетдихь квай къачагъдиз гъиле-гъилди бала гана. ЛГ, 2001,19. VӀӀ. Синоним: гъиле гъил аваз (амаз).

* гъиле гьатун гл., вуж, вуч нин 1) жагъун. Гишин вахтунда каци абур недай, тух вахтунда, абурухъ галаз къугъунар ийиз, вичин вахт акъуддай: гъиле гьатай къиф хейлин чкадиз ахъайдай, ахпа хкадарна хьиз тапасдив ядай. Ф. Вири стхайрин хийирдиз рахазвай делилар зи гъиле гьатнава. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. 2) ихтиярдиз аватун, табий хьун. Шегьер партизанрин гъиле гьатуникай кичӀе кьванбур вири, шей-шуьй кӀватӀна, гимийриз хкаж жез алахъна. А. И. Самур. Лезгийрин гуьзел, гьар са няметдалди девлетлу дуьзенар душманрин зилийрин гъиле гьатна. З. Гь. Лезгийрин риваят.

* гъиле затӀни амачиз хьун рах., гл., вуж кесиб хьун, са куьнинни ихтияр амачиз хьун. Етим хьана, гъиле затӀни амачиз, Итим папаз муьгътеж тахьуй, стхаяр. Е. Э. Стхаяр.

* гъиле кьал вугун гл, ни нин са карда вилик акатун. Кьвед-пуд йис идалай вилик сифте яз фермадал атайла, ам, кали кьил юзурзамазни, ведрени туна, кичӀела катайди я. А чӀавуз чна адал хъуьруьнарни ийиз - жедай. Амма гила ада виридан гъиле кьал вугузва. Б. Гь. Дагълара. Ада зирингвилел ва викӀегьвилел гьалтайла, неинки пагъливанрин, гьакӀ зи гъилени кьал вугуда. Я. Я. Пагъливанрин далдам.

* гъиле кьун гл 1) ни вуч са кар кьилиз акъудунив эгечӀун. Хуьруьн ревкомди сифтени-сифте хуьре школа ахъаюнин месэла гъиле кьуна. З. Э. Йифен тӀурфан. Апрелдин юкьвара консервиярдай цехди вичин кӀвалахар акъвазарзава, цӀийи сезондиз гьазурвилер акваз, ремонтар авунин крар гъиле кьазва. Н. И. Зарбачи, насигьатчи. 2) ни вуч къайдадик кутунив эгечӀун. Гила, Селим, чи багъ лап кӀевелай гъиле кьадайвал я. А. А. Умуд. 3) ни вуч. жувалай аслу гьалдиз гъун, жуванди яз кьун. Вишералди хуьруьн къене Гишин, мекьи, чӀулав халкьар Малар хътин кьуна гъиле, ЯцӀу жез авай кулакар. А. Ф. Эм-Те-Эс. Адан мурад Мерданан кӀвални адахь Авай-авачирди вичин гъиле кьун тир. З. Э. Муькъвел гелер. 4) ни вуж жуван хийир патал масадакай менфят къачун. Амма, таниш хьайи пакад юкъуз тадиз эверна вичиз ички гуз акурла, зун анжах кьве йикъан машгъулат патал вичин гъиле кьаз алахъзавай хьиз хьана, ам михьиз руьгьдай ават хъувуна. И. Къ. Смоленский чилел. Са сур дуьнья пулуналди Гъилера къур инсандин тир. З. Р. Кьве сур. Синонимар: башламишун, кьил кутун, эгечӀун.

* гъиле-тупӀа аваз хьун гл., нин вуж-вуч виридаз машгьурди, герекди, гьуьрметлуди хьун. Ам, Аслан, гьар йисуз артухни алаз дул къачузвай, виридан гъиле-тупӀа авай чубан я. З. Э. Булахдал.

* гъиле-тупӀа экъуьрун гл, ни вуч тӀимил харжун (пул, техил...). - И пул, Шегьри вах, квез гъиле-тупӀа экъуьриз, амай пул къацӀал эциг на. - Куьмекар чна мад ва мадни ийида. Къ. А. Асландин рикӀ авай инсан.

* гъиле яракь кьун гл, ни женгиниз къарагъун. Яб це ва гъавурда акъукь: пачагъдихъ акьул тахъайла, жемят адан чина акъвазда, пачагъ зулумкар хьайила, жемят гъиле яракь кьуниз мажбур жеда, пачагъ зайифди хьайила, уьлкве чкӀида. Куьн чкӀимир, лезгияр. З. Р. Веси.

* гъилел алай (гъилеллай, гъилин) вад \[цӀуд\] тӀуб (тӀупӀар) хьиз нар. лап хъсандиз (чир хьун). Зунни зи дуст Нямет аскерда аваз пуд йис я. Чаз юлдаш Петров гъилел алай вад тӀуб хьиз чида. З. Э. Йифен тӀурфан. Аквар гьалда, и чкаяр адаз вичин гъилеллай тупӀар хьиз чизвай ва гъавшяй инин гуьзелвили ам тажубзавачир. Б. Гь. Гъетер. -Музейда кӀвалахун, диде, вуна фикирзавайвал, акьван регъят кар туш. Ана жуван райондин тарих, гъилел алай вад тӀуб хьиз, чир хьана, илимдин къуллугъчи хьун кӀанзава. Ш. Исаев. "Пай атӀайди...

* гъилел-кӀвачел агьур \[залан\] хьун гл., вуж руфуна аял хьун, аял гуьзлемишун. Гъадан килфет, гъилел-кӀвачел агьур паб, аялар: цӀуд йис хьанвай руш, цӀипуд йис хьанвай гада - вири колхозчийрик кваз кӀвалахдик ква. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар.

* гъилелай авун гл. 1) ни вуч са вуч ятӀани гъиле кьаз эхцигиз килигун, са къайдадик кутун. Столдал ацукьна цӀийиз хтанвай газетар за гъилелай ийизвай, амма абур кӀелиз са кӀусни ашкъи авачир. Я. Я. Нурар ва хъенар. 2) ни вуч къене авай шейэр вичиз къачун патал са вуч ятӀани ахтармишун. Вич вичин ихтиярда авайла, адахь кьве «пеше» авай. Имни йисан вахтунилай аслу жезвай. Месела, гатуз ада масабурун кисеяр гъилелай ийидай, инсанри чижи парталар алукӀайла, ада гьасятда вичин пеше дегишардай ва ам чарабурун кӀвалериз «мугьманвилиз» фидай. А. Р. Салам, эллер. 3) са ни ятӀани авур кӀвалахар, адан крар ахтармишун. Эхь, Ашукь Абдул СтӀал Сулейман туш ва садрани женни ийидач. Амма эгер чна адан хайи халкь патал вичин Уьмуьрда авур вири кӀвалахар, амалар, лагьай манияр, кхьей шиирар гъилелай авуртӀа, чавай ам СтӀал Сулейманан таъсирдик кваз чӀехи хьайи ва СтӀал Сулейманан тӀвар мадни вине ийиз алахъай ашукьрикай сад я лугьуз жеда. Б. С. Халкьдин ашукь, руьгьдин шаир.

* гъилелай алатун кил. гъилелай фин. гъилелайтупӀалай авун гл., ни вуч 1) фикирда ва я ихтилатдик хьайи крар рикӀел хкун, абурун гьахъвал, нагьахъвал ахтармишун. Буба кечмиш хьайила шел-хвал авур Сувар хуьруьз хъфеначир. КӀвале тек амукьай дидедиз пул ва парталар рахкуриз куьмекар ганайтӀани, адакай рушан рикӀ архайин хьайиди туш. Гила вири абур гъилелайтупӀалай авур рушаз къагьур атана, вилериз накъвар хьиткъинна. А. И, Самур. Гьикьван чна лезги чӀалан гафар гъилелай-тупӀалай авуртӀани, абурун тарихдикай, уьмуьрдикай, арадиз атанвай бинедикай чаз чизвай малуматар, делилар лап тӀимил я. М. Алипулатов. Лезги чӀалан машгъулардай грамматикадай материалар. 2) герек авазни-авачиз ихтилатар авун (чӀуру ният аваз).

* гъилелай фин \[алатун\] нугъ., гл., нин вуч са вуч ятӀани кьилиз акъудун, лазим гьалдиз гъун, гьазурун, тамамарун. Лежбердиз къугъванар ийидай тӀвалар ифирун патал цӀай хъийидай, и1 амар лазим хьана, малар гъалдай тӀвал лазим хьана ва я чатук тухун патал магъ лазим хьана - и крар вири Ризадин гъилелай фидай, ам са кӀусни бизар жедачир. А. Ф. Риза. Риза пакамалай няналди кӀвачин кьилел... инихъ- анихъ юрта жедай. Вири адан гъилелай фидай. А. Ф. Риза.

*   гъилелай цӀар гана нар. лазим тир ери авачиз. Синонимар: са бубат, усалдиз.

*   гъилер куьрсна акъвазун гл., вуж жуваз акси гьерекатриз жаваб тагана, тагуз акъвазун. Гьажи Нуьзуьр хьтинбуруз зун къе чан аламаз нез кӀанзава. Бес зун гъилер куьрсна акъваздани? Я. Ш. Гьахъ квахьдач.

* гъилер куьруь авун гл., ни нин са гьихьтин ятӀани кар ийиз мумкинвал тагун, вилик пад кьун. Белки, за паб рахкурни ийидай жеди, амма аялар... аялри зм гъилер куьруь азуна. А. М. Ракъур тавур кагъаз

* гъилер куьруь хьун гл., нин бес кьадар къуват, ихтияр авачиз хьун. Са чӀал чидай инсан кӀанчни? КӀанчни ярдин хъвер? Патав мидя, душман кӀанчни? Куьруь я гъилер. И. Гь. Шаир. Вири ава адахь: ажугъ, Къуват, гъайбат, хъел. Алукьнава кьисасдин югъ Дувандин рекъел. Амма гъилер, амма гъилер Куьруь я вучиз? И. Гь. Шаир.

* гъилер \[кьве гъил\] къакъажна нар. вири къуватар желбна. Акъваздач вилик са кӀвалах. Гьерекатиз гьар са патахъ, Къачуна на яру пайдах Къакъажна гъилер, Дагьустан. Х.Т. 15 сан Дагьустан. Ватан, рухвайри, къакъажна гъилер, Тазва тарихдал вацӀу хьиз гелер! Къ. Р. Гелер.

* гъилер тӀушунун гл., ни ийидай кар-кӀвалах жагъун тавун, авай гьалдай экъечӀдай рехъ жагъун тийиз амукьун. Тамам бирдан гъуьлягъди ягъай хьиз къудгунна къарагъна. Гъилер тӀушуниз ам инихъ-анихъ къекъвена. РикӀиз хура акъвазиз кӀанзавачир. Гь. М. Ирид къаш.

*   гъилер хурай ! $, межд. са низ ятӀани гъилералди пис кӀвалах авурла, ийидай къаргъиш.

*   гъилер хъуьчӀуьк акатун (хъуьчӀе хьун нугъ.. ) гл., нин жуван къуватсузвал гьиссун, гъарикӀ хьун, сефил хьун. Са патахъай вич азад авуникди шад хьайи, муькуь патахъай ихьтин кӀеви тапшуругъ тамамариз тахьунихъай кичӀе хьайи везир, гъилер хъуьчӀуьк акатна, кьил хура гьатна, гъамлу яз вичин кӀвализ хъфена. Ф. Акьуллу паб. Акурла Московдин куьче, Зун тӀуб сара кьаз амукьна. Чиз амукьнач заз зи пеше, Гъилер хъуьчӀуьк кваз амукьна. С. С. Акурла Московдин куьче.

* гъилер хъуьчӀуьк кутуна ацукьун \[акъвазун \] гл., вуж жув авай пис гьалдай экъечӀун патал са кӀвалахни тавун, тийиз хьун. - Чун гъилер хъуьчӀуьк кутуна гьикьван кисна акъвазда? - лагъана юлдаш Акимова вичин докладда. З. Э. Гъалибвилин пайдах.

* гъилер чуьхуьдай запун сущ. гъилер цяй чуьхуьдайла, абур тамамдаказ михьи хьун патал ишлемишдай запун. # ~ къачун, ~ куьтягь хьун, -дин къаб.

* гъилер чуьхуьн гваз хьун гл., нив 1) капӀ ийидайвал михьи яз хьун. 2) куьч. руьгь ва беден михьи яз хьун. \[ Селим \]. ГъвечӀи стха, Селиман тӀвар эгер вав гъилер чуьхуьн гватӀа яхъ. Н. И. Гьакимрин папар.

* гъилер \[чин-гъил\] чуьхуьн къачун гл., ни динэгьлийри капӀ ийидалди михьивал авун патал чин, кьуьнтелай агьадихъди гъилер, кӀвачер (кӀегьебдилай агьадихъ тир пай) ва гьаяяр чуьхуьн. ВацӀал алай муркӀадай тӀеквен акъудна, кӀвачерни гъилер яру газарар хьиз авуна, гъилер чуьхуьн къачуна, живедин саврухдикни капӀ ийидай. З. Э. Зи Иван гьахъ я. Мирзе Гьасан аватна фад ахварай, чин-гъил чуьхуьн къачуна, капӀ тамамна. И. Гь. Хъсан шаирар.

* гъилерал \[гъилерал-тупӀарал\] кьун рах., гл., ни вуж гзаф гьуьрметлу хьун, ала яз хьун. КӀвалахдал ва кӀвале Рамзият гъилерал кьунвай Лукьманани вахтар гьисабзавачир. З. Э. Рамзият. «Чна адав кӀел хъийиз тада, чна гъилерал-тупӀарал кьуна хуьда, вучатӀа хьана», -лугьуз сифтедай ягъай тупӀар хураваз фена. Б. Гь. Гъетер.

* гъилериз куьс гун гл., ни ийидай кӀвалах тамамариз гьазур хьун. Колхозчияр, хьухь Куьн кӀвачин, Гъилериз куьс гудай вахт Я. Ш. Гь. Вахт я.

* кьилерик кӀвал хьун гл., нин са вуч ятӀани ийиз кӀанз ашкъи аваз хьун. Бязи алчахрин гъияерик кваз жед кӀвал Вун чукӀурдай, азиз Ватан - Лезгистан. С. А. Лезгистан.

* гъили гъил чуьхуьда, гъилерини \[кьве гъилини\] чин мисал 'са нелай ятӀани аслубуру чпи чпиз хъсанвилер ийида, абуру кьведани чпелай къуллугъдиз чӀехидаз' манадин мисал. Ада Бедирхана вичиз авур гьуьрметар рикӀяпайракъурзавачир. Сагафуналди, дустар тир, дустар! «Гъили гъил чуьхуьда, гъилерини чин», - лугьудай мисал авайди я. НА. Кьве рикӀин хиялар.

* гъилив кьун гл., ни вуж 1) табийрун, жуван ихтиярда тун. Йисан къене вад агъзур кьван Къизил пул гуникай рахан, Гъилив къунай Авардин хан А Султанмагьамад, Дагьустан. С. С. Дагьустан. 2) шахси-гъараз кьилиз акъудун патал масадакай менфят къачун. Зани гила фермадин зеведиш гъилив кьунва. Гъадалди гтрседателни муктва жезва. Б. Гь. Заз эвера.

* гъилиз килигиз амукьун гл., вуж рикӀик квай затӀ багьа яз акуна къачуз тахьуникди, жуван кесибвиликай гъарикӀ хьана амукьун. ФейитӀани зун а кьилиз, Кепек харжлух авач кӀвализ. Килигиз амукьда гъилиз: Багьалух йисар я хьи, дуст. А. Гь. Рабочидин чар.

* гъилик авун гл., ни вуж-вуч ишлемишун патал гьазур гьалдиз гъун. Гатфарин магьсуларин кӀвалах Ая куь гъилик, кесибар. С. С. Агъа СтӀалрин калхуз. Айисата садахъ галаз гатфар кечирмишна. Гила, килиг жуваз, масадни гъилик авуава. А. А. Лезгаяр. Вири субутардай делилар, субутардай шейэр гъилик авуна, ада гиманлудаказ эверда... Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Эвелдай кар ятӀани залан, Гъилик ая туьрез, куьтен, Къудратлу хьун патал Ватан даим дурум Гана кӀанда. Н. Ш. КӀанда. Синоним: гъиликун.

*   гъилик акатун гл, вуж нин 1) маса кас авачир чкада акун, расалмиш хьун. 2) табий гьалдиз аватун.

*   гъилик (гъилин кӀаник) кваз (галаз нугъ. ) хьун гл 1) нин вуж аваз хьун. Ахпа адан гъилик шигьи- бистӀи хьайила, мехъерни ийида. З. Э. Зулун пеш. 2) вуж нин табий хьун, ихтиярда аваз хьун. Йикъарикай са юкъуз Иран шагьдин ваха вичин гъилик квай кьван хуьреравай пагъливанриз Иран сувариз эверна. Н. А. Кьве рикӀин хиялар. Ада вичин отряд патални, чпин гъилик квай хуьрерин агьалияр патални хъсан няметар хутахна. И. Къ. Смоленский чилел.

* гъилик кутун гл., ни вуж-вуч нин табийрун. -Дуьз я, туьркер чи диндин стхаяр я. Мусаватни гьакӀ. АкӀ хьайила, вучиз абуруз чеб чӀехибур яз чун гъилик кутаз кӀанзава? А. И. Самур. Къафкъаз гьамиша Ирандин гъилик хьайиди я, гилани ам адан гъилик кухтун герек я? З. Р. Гьажи Давуд.

* гъилин ачухвал сущ., нин минтӀикьсузвал, жуваз авай шей масадбурузнк гудай, пайдай къилих. Агъ, рагьметлу Шегъри, ви милайимвал, ви сабурлувал, ви гъилин ачухвал Абидан рикӀелай рекъидалди алатнач хьи. Къ. А. Асландин рикӀ авай инсан. Антоним: гъилин кӀевивал.

*   гъилин вад тӀуб хьиз кил. гъилел алай вал тӀуб хьиз.

*   гъилин галайвал авун кил. гъил(ин) галайвал авун.

*   гъилин капал алайди хьиз кил. капал алайди хьиз.

*   гъилин кьацӀайвал сущ., нин масадан шей чуьнуьхун, жуван хийирдиз ишлемишдай, нефес къати хесет. Гъилин кьацӀайвал адан душман я. Са сеферда, фермадал хелвет хьайи араба, кӀелербанди челегдай са тике ниси къачуна жибинда твадайла, адаз окунай. - Гьай аферин! - лагъана серкерди. И сес галукьай кӀелербандин чанди зуз авуна, ам кягъ хьана. З. Э. Чи маяк. Антоним: гъилин михьивал.

*   гъилин кӀаник галаз хьун кил. гъилик (гъилин кӀаник) кваз \[галаз\] хьун.

*   гъилин-кӀвачин гьава хурай ! межд., $ 'гъилер кӀвачер галамачиз хьурай, кьекьведай, са кар ийидай мумкинвал амукь тавурай' манадин къаргъиш.

* гъилин кӀевивал сущ., нин минтӀикьвал. Къуншидин гъилин кӀевивал садахъни жеч! Р. Антоним: гъилин ачухвал.

* гъилин михьивал сущ. масадан шей чуьнуьх тийидай. Гъилин михьивал рикӀидаз хас жеда. Р. Антоним: гъилин кьацӀайвал.

* гъилин мишер сущ. са касди кӀвалахдай, са тум галай мишер. Кьве гъилин мишердалди яцӀу карсар, гъилин мишердалди тахтаяр, шуькӀуь кӀарасар атӀуда. Р.

* гъиляй акъатун (акъудун ) гл., вуж-вуч нин ( ни ) магьрум хьун (авун), амачиз амукьун, жуванди яз амукь тавун (тун ). Гуьзел свасни балкӀан гъиляй акъатай гада анжах пакад юкъуз ахварай аватна. Ф. Вуна и дуьнья гъиляй акъудмир, Маса дуьнья жедайди туш, яр. Ф. Душман зайиф хьайитӀани, игътият гъиляй ахъаймир. Ф. - Бушвал ийимир. Дидедиз вири авайвал лагь. Ихътин кутугай вахт гъиляй акъудмир. А. Р. Я. Я. Хендедадин мехъер. Лагь вуна, гъич дидедивай вичик чан алай бала гьа гьакӀа гъиляй акъудиз жедани? Жедач эхир. А. А. Лезгияр. Советрин власть патал болъкӀевикри женгер пара чӀугуна, къурбандарни пара гана. ИкӀ къачунвай власть гъиляй ахъа ийида лагьана, садани фикир тавурай. Гь. М. Ирид къаш. \[ Зарлишан \] Килиг, Розалия, ягъалмиш жемир, ви гъиляй вири акъатда. Н. И. Гьакимрин папар.

* гъиляй атун гл., нин вуч са кар кьилиз акъуддай чирвал хьун. Тахай руш гзаф акьул авай, гъиляй хъсан кар къведай, умун къилих авайди тир. Ф. КӀирийрин хуьре ацукьарнавай къазахарни анжах чпин кьил хуьнал, гьакӀан къара халкьдиз чпин гъиляй къведай крар авунал машгъул хьанвай. Къ. Къ. КӀири Буба. Адан рагьметлу дидени гьа вич хьтин, къакьан буйдин, гьар са кар гъиляй къведай, зирек, намуслу паб тир. НА. Кьве рикӀин хиялар. А Хабар никай гун за квгз, хабар Уста Рамазанакай. Ам гъиляй гьи кӀвалах хъайитӀани къведай халис устӀар тир. А. М. Аламатдин таж. Синоним: ала кьун.

* гъиляй ахъаюн гл., ни вуч жезвай хийир кьабул тавун. Чпиз кӀелнавай свас кӀандач лугьуда. Мад кӀелуниз килигна ахьтин кӀвал гъиляй ахьайиз женни! Н. А. Кьве рикӀин хиялар.

* гъиляй вегьин \[ахъаюн\] гл., ни вуч са кар фикирдай акъудун, адал алахъ тавун. Гаджиевади Ахцегъани, Хунзахани вичин рикӀ алай карманияр ягъун гъиляй вегьенвачир. З. Э. Рагьимат. Ша, а фикир вегь на гъиляй, Эхир аватда вун виляй. С. С. Хъсан туш. Антоним: гъиле кьун.

* гъиляй фин гл., вуж яшамиш таххьун, кьин, пуч хьун. Килиг, за хьиз икӀ етимар хвейиди, Зун хьиз эхир кана кабаб хьайиди, Зун хьиз гьавая чан гъиляй фейиди, Зи рикӀ икай гъампияла хъвайд атуй. Е. Э. Веси. - Я итим, вуна вядеда са къайгъу ая, аял гъиляй физва, ам акур чара ксар чал хъуьрезва. З. Э. Уьмуьрдин гелер.

* гъиляй фин тавун гл., нин вуч алакь тавун. Куьн рикӀ аваз зи гъиляй са кӀвалахин физвач, гъавурда гьатзавани? Н. А. Кьве рикӀин хиялар. Мад вуч ятӀани гьа юкъуз дад алаз са кӀвалахни адан гъиляй хъфенач. А. А. Лезгияр.