сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера; 1) дарамат. Са кӀвал ава женнет багъда Безетмишна а раснавай. Е. Э. КӀани ярдиз. 2) инсанар яшамиш хьун патал дараматда раснавай кьилдин кьуд цлан къен. Хелвет кӀвале аваз кӀан я. Е. Э. Акваз кӀан я. Эхирни, кьуна хкана, кӀвале туна, ракӀариз дапӀар яна. Гь. С. КӀири Буба. 3) са хандакӀдал эцигнавай са шумуд кӀваликай ибарат тир дарамат. Ви рикӀ пад хъуй, кӀвал ацахьна. Е. Э. Къедекни пер чуьнуьхайдаз. Уьмуьрда гьич алат тийир хажалат Сефил кӀвализ мугьман я, лагь зи ярдиз. Е. Э. Лагь зи ярдиз. Ахпанмазди пуд СтӀалар. Гьар кӀвале жед цӀуд аялар. С. С. Куьредин цӀерид хуьр. Сарухан куьк са кавални галчукна вичин кӀвалерин айвандал рагъ гуз ацукьнавай. А. Ф. Риза. - Риза, фена Саимат халадин кӀваляй хъвадай яд гъваш! А. Ф. Риза. Дегьзаманайрин чувудри чпин ракӀарин гуьрцелдилай дуьаяр авай запаб куьрсдай кьван. Гьада и кӀвализ хата-бала, чинерар, иблисар ахъайдачир кьван. Р. Гь. Чун чаз килигайла. За и кӀвалера рушаз Мехъерда, душмандиз гьелегь, дустуниз хъверда, Етим Эминан чӀалар эзберда, За кхъей са цӀар амукьрай лугьуз. Б. С. Амукьрай лугьуз. Ялцугърин хуьр чкӀана. Аламат жедай кар ам я: ина сагъсаламт яз амай кӀвалерикай садни Етим Эминан кьве мертебадин кӀвалер тир. К. К. Риваятар. Вичик вири лезги хуьрер квай Къалажугърин ( Шелетрин ) Советда 900 кӀвал ава. М. М. За нин бахтар чуьнуьхна хьи... 4) куьч. инсанар. Советрин девирда Храхубада гьар са кӀвали "Коммунист" газет къачузвай. Гила са телеграмма ядайвал хьайитӀа, Мегьарамдхуьруьз фена кӀанзава. "Лезги газетдикай" лагьайтӀа, Храхубадин агьалийрин пай атӀанва. ЛГ, 2000, 6. ӀV. Синонимар: дарамат, имарат, ужагъ, утагъ.
* аялрин кӀвал, мугьманд кӀвал, тавд кӀвал, халкьдин яратмишунрин кӀвал, хуьрекдин кӀвал. эхиратдин кӀвал, цӀун кӀвал.
* кӀвал атӀун гл., нин кӀвале авай шейэр чуьнуьхун. Тахсир вуч хъуй, Эмин икӀ куз? гьар вахтунда кӀвалер атӀуз. Е. Э. Гьарай, эллер.
* кӀвал къени хьайиди! обр. сад-садав рахадайла, гьуьрметдин лишан яз ишлемишдай ибара. - Ништа, я кӀвал къени хьайиди, а хизан декьейдан къекъуьнар, Мислиман къекъуьнар хьиз, аквадай кьван. А. Ф. Газет. - Зунни Расул ам кучукай пака юкъуз са геренда хтанай. Эхирни адаз вуч хьайиди ялдай, я кӀвал къени хьайиди? М. Б. Ханкиши. Я кӀвал къени хьайиди, квел чан алачни, им вуч гьал я, - лагьана туьгьметарни авуна. И. В. Алмас. Антоним: кӀвал чӀур(у) хьайиди!
* кӀвал чӀур хьайиди ! обр. сад-садав рахадайла, наразивилин лишан яз ишлемишдай ибара. - Мад им мугьман кьабулдай вахт туш кьван, кӀвал чӀур хьайиди, захъ вун кьурурдай кӀвал авач, - лагьана везирди хъел кваз. Ф. Пачагь кьабулай кесиб. Антоним: кӀвал къени хьайиди!
* кӀвал чӀур хьун гл., еке зарар хьун. Гьа вахтунда чӀур хьайиди Гьам тухвайдан кӀвал хьана хьи. Е. Э. Вирт квахьайдаз. Бязибурун чӀур хьана кӀвал. Е. Э. Наиб Гьасаназ. Къал-къиж авун - кӀвализ азар, Архаярни жеда бизар. Шумуд душман мердимазар КӀвал чӀур хьунал шад я. КьепӀир. М. А. КьепӀир.
* кӀвал чӀур хьуй < вичин > ! межд. са гьихьтин ятӀани писвал авурдаз ийидай экъуьгъун, къаргъиш.
* кӀвал чӀурун гл., ни нин 1) са вуж ятӀани пис нетижайрал гъун. Фагьумзавач на зи гъалер, Эхир чӀурда на чи кӀвалер. С. С. Гуьзел яр. - Аман чан стха, зи кӀвал чӀурмир, - Зулейхади шел-хвал авуна. Минет-суьнет авуна. Гъиле кьецӀил гапур авай ам кьаз алахънавай. 3. Э. Рекьер сад туш. 2) куьч. эвленмиш хьайибур фитнедалди чара авун.
* кӀвалел акъвазун \[хьун\] гл., вуж нин гьакъидихъ кӀвалин къуллугъ авун, ийиз хьун. Гагь хьана ам чарабурун кӀвалерал, Недай са кьас фахъ абуруз кӀвалах ийиз. А. Ф. КьатӀ-кьатӀ авур зунжурар. ЦӀикьвед суз зу кӀвалел хьана, Залумари зи чан кана... М. Разаханов. Батракдин мани. Девлет авай са лежбердин кӀвалел акъвазайтӀа, ваз араба эцигиз, цан цаз, векь ягъиз чир жеда. Къ. Къ. КӀири Буба. Антоним: кӀвалелай элячӀун.
* кӀвалел фин гл., вуж цӀийи къавумар чеб-чпин дуланажагърихъ мукьувай таниш хьун патал, фу- ядни авуна, сифте мугьмандиз фин.
* кӀвалел эверун гл., ни низ 1) кӀвалер эцигна куьтягьзавай юкъуз мелез ша лугьун. 2) жегьил свасни чам мукьва-кьилийри къунагъун.
* кӀвалелай элячӀун гл., вуж нин са низ ятӀани ийизвай кӀвалин кеспийрикай хкечӀун. Ахпа адан кӀвалелай элячӀайла, мад зун фидай чка авачиз, жибинарни, гьа виликди хьнз, кьиф къекъвезвай, ичӀибур яз амукьна. С. С. Жувакай ихтилат. Антоним: кӀвалел акъвазун.
* кӀвалер-къар къени хьуй ! межд. мугьмандай хъфидайла лугьудай гафар. Яргъалди ихтилат- суьгьбет, тӀуьн-хъун авуна хъфидайла, ада лугьуда: - Ви кӀвалер-къар къени хьуй, чан вах. С. М. ЦицӀигъ- наме.
* кӀваливай-йикъавай авун гл., ни вуж кӀвал, мал-девлет амачир гьалдиз гъун.
* кӀваливай-йикъавай хьун гл., вуж 1) кӀваляй экъечӀун. - Кьве югъ я кӀваливай-къавай хьана и куьчейра. Ф. Б. Филиал. 2) кӀвал, мал-девлет амачир гьалдиз атун. Хашпара агьалийриз мулк чара авурла, эвелан хуьрер дагълариз куьч хьана; кӀваливай-йикъавай хьайи агьалийрикай патан уьлквейриз акъатайбурни хьана. И. Гь. Урус сенатдин къарар.
* кӀвалин къуллугъчи сущ. гьакъидихъ кӀвалин кӀвалахар ийиз кьунвайди. Зинаят кӀвалин къуллугъчи я жеди? Гьелбетда. АкӀ тахьайтӀа, зи стхадин кӀвале чарадан рушан вуч кар ава? 3. Э. Зун гъавурда акьазвач.
* кӀвалин юкь аватуй \[уьцӀуьй\]! межд. 'кӀвал чукӀуй' манадин ибара. - На ви метлеб заз лагь ачух, Гъавурда тур, кьей регъуьхбан. Са кӀус инсанвилелд рахух, КӀвалин юкь уьцӀей, регъуьхбан. С. С. Регъуьхбан. Пис касдин, мердимазар касдин кӀвалин юкь аватрай. Р. Гь. Лацу цавун кӀаник.
* кӀваляй акъудун \[чукурун векъи \] гл., ни вуж санал яшамиш жезвайбурукай сад мад кӀвале тун хъувун тавун.
* кӀваляй кьве кьил кьуна акъудрай ! межд. 'кьирай!' манадин экъуьгъун.
* кӀвал-югъ сущ. хизан, шейэр - вири санлай. Беген тушиз кӀвал-югъ, Ватан тергда на, Халидикай дуван кудай сергда на. Е. Э. Ватандай катзавайбуруз. Гуьгъуьнай мехъерар авуна кӀвал-югъ хьайидалай гуьгъуьнизни, ада са шумуд сеферда ядигар къазанмиш хъувунай. Б. Гь. Заз эвера. Чахъ, сусар тагъана, кӀвале агакьнавай Кьвед-пуд хва, гъуьлуьз рекье тваз тежезвай Кьвед-пуд руш, кӀвал-югъ тахьанвай жегьил хизанар авайди, диде-буба, юлдаш кӀвале кефсуз месел алайди залумриз чизвач. ЛГ, 2000, 29. VӀ. Низ чидай, хъсан кӀвал-югъ, гьаким хьтин гъуьл, цуьквер хьтин гадани руш авай дишегьли чалкечир жедатӀа... А. М. Киф атӀайди.
* кӀвал-югъ авун гл., ни 1) хизан тешкилун. 2) яшайиш, дуланажагъ къайдадик кутун.
* кӀвал-югъ хьун гл., низ 1) хизан тешкил хьун. 2) яшайиш, дуланажагъ къайдадик акатун.