\[ччил\] сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера 1) чи планетадин винел къат. Кьакьан я цав, кӀеви я чил. Е. Э. Акваз кӀан я. 2) чилин винел патан уьлквеяр. Зи дердиниз тебиб ава кӀевера, Вун я хьи, мад авач масад чилера. Е. Э. Яр. 3) накьв. Чил чи виридалайни чӀехи девлет я. ЛГ, 2004, 21.ӀӀ. 4) шиир ватан. КьепӀинал хьиз, зи чил, зун вал ашукь я, Хуьда вилин нини хьиз. А. С. КьепӀинал хьиз. Диде чилел, лезги чӀалал ашукь тир, Инсанперес, намус терез багърияр, Мугьман патал рикӀер даим ачух тир Шарвилидин невеяр я лезгияр. С. Шарвилидин невеяр. Чил хуьх, лезгияр, чил хуьх, лезгияр! Чина авай кьве вил хуьх, лезгияр! О. Гьуьсейнов. ЧӀал хуьх, лезгияр, Чил хуьх, лезгияр! 5) ( чӀехи гьарфуналди - Ч) планетадин тӀвар. Эхь, къизил я гьар са ккӀал Чилин чи... А. Ал. Хъен галачир рикӀ. * ирид чилер.
* чил-цав сущ, чи планетадин винел къат ва цавар. Жив квай марф къвазва. Чил-цав чӀуп-чӀулав цифеди кьунва. З. Р. Гьажи Давуд.
* < чилерай > чилериз (чилиз) фирай (фий )! межд., вуж. кьирай! \[Пейкер\] - Цав кьакьан я, чилни - кӀеви, Эй, Аллагъ, чун гьиниз фирай, Чун чи чандин иеси туш, Чун чилерай чилиз фирай! Х. Т., Къ. М. Ашукь Саид. \[Маргъузар\]. - Сагърай, чан бала. Пагь, ибур аку садра, какада амай цицӀибри кьуьзуь вечрез акьулар гузва. Агь, Куьн чилериз фий! Ш-Э. М., А. Р. Фундугъбег.
* чилерай чилериз (чилиз) фин гл., вуж гзаф дериндай регъуьвал гьиссун. - Машин вуч я? Райкомдин секретардивайни кваз рекьин кири къачуна. Зун лап чилерай чилериз фена. А. А. Лезгияр. И дуьньядал гьава тек я! Зун чилерай чилиз фида. И. Гь. - Заз килига садра! Кьил хкажа е-е! - къужадиз акӀ тир хьи, Къудухавай вичин вилерин вилик ахкъваз хъижезмач, ам чилерай чилиз физва. М. В. Гьарасатдин майдандал. Гъажагьмеда кабинетда вил экьуьрна, маса кас авачиртӀани, бегьем сес акъудна адавай рахаз жезвачир, регъуьвиляй ам чилерай чилиз физ гъазур тир. А. Э. Девирдин къуллугъ.
* чилерик фий! межд. амачир гьалдиз атуй ! \[ФатӀимат\] - Чилерик фий ахьтин адет, гьам я хьи, чи кӀвал чӀур авурди, чи эхир пуч авурди. Гь. Гь. Адетдин къармахра.
* чилерикай фидайди сущ. гзаф амалар чидайди, масадбур алцурардайди. Синонимар: луту, биж.
* чилиз килигиз акъвазун гл., вуж никай ва я квекай ятӀани нарази яз, рахаз кӀан тушиз хьун. Салам гана фейла кӀвализ, Паб килигиз къвазна чилиз... Е. Э. Мугьман тун тавур папаз.
* чилин кӀвал(ер) сущ. са мертебадин кӀвалер. Сифте гьалтай чилин кӀвалерин вилик адаз ацукьнавай къари акуна. Ф. Буьркьуь темягь. АскӀан, са мертебадин чилин кӀвале яшамиш жезвай, чина дерин биришар авай яшлу дишегьлидихь галаз за суьгьбетзава. Ш. Ю. Заз Лезгинцев гьикӀ «жагъана»?
* чилин циф сущ. къалиндиз чилин винел экӀя хьанвай. Нисинилай алатайла, кефер патахъай чилин циф къарагъна хуьруьхъди къвез эгечӀна... Чилин цифеди физвайбур ламу ийиз абурун чинар кьежирзавай. А. И. Самур.
* чиликай хкатайди хьиз нар. гуьзлемиш тавунваз, садлагьана. Рекье-хуле гьеле касни авачир. Муькъвел агакьайла, чиликай хкатайди хьиз вилик акъатай Жамиди ам рахун-луькӀуьн тавуна, хуртар гана муькъвелай вегьена. З. Э. Муькъвел гелер.
* чилин шар сущ. чилерин гьакъикъат вири санлай. Гьа са вахтунда, месела, цуькведикай кхьиз хьайитӀа, зи фикирда чилин шар ава, чилин шардикай кхьиз хьайитӀа - цуьк. А. Ал. Автордин патай, 1970. Вуж я зун, вуж я? Белки ятӀа кӀепӀербан, Чилин шар хьиз элкъвезвай садазни такваз? А. Ал. ЧӀижре лув гузва...
* чил-цав ацӀана нар. булвилелди. Шак авач гьич зи шадвилиз Чил-цав ацӀана... Е. Э. Чуьхвер.