Lüğətlərdə axtarış.

Rasionalizm (lat. rationalis - ağlabatan) — ağlı idrakın yeganə mənşəyi hesab edən idealist fəlsəfi cərəyandır, insanların biliyinin və fəaliyyətinin əsasını ağıl təşkil edən bir üsul. Həqiqətin əqli meyarı bir çox mütəfəkkirlər tərəfindən qəbul olunduğundan, rasionalizm heç bir xüsusi fəlsəfənin xüsusiyyəti deyil; üstəlik, idrakda ağlın yeri haqqında mülayimdən, başqaları ilə bərabər zəkanın həqiqəti dərk etmək üçün əsas vasitə kimi tanındığı zamandan radikallığa, əgər rasionallıq yeganə əsas meyar hesab edilərsə, fərqli fikirlər mövcuddur. Müasir fəlsəfədə rasionalizm ideyaları, məsələn, rasional təfəkkür metodunu öz-özünə deyil, aparıcı sualların (mayevtika) köməyi ilə biliyin çıxarılması ilə birlikdə tətbiq etməyi təklif edən Leo Ştraus tərəfindən hazırlanmışdır. Fəlsəfi rasionalizmin digər nümayəndələri arasında Benedikt Spinoza, Qotfrid Leybnits, Rene Dekart, Georq Hegel və başqalarını göstərmək olar. Rasionalizm adətən həm irrasionalizmin, həm də sensasiyanın əksi kimi çıxış edir. Bir çox istiqamətlər fəlsəfəyə, o cümlədən rasionalizmə qarşı günahkar müxalifəti güdürdülər ki, bu da qədim yunan mütəfəkkiri Sokratın fəlsəfəsindən qaynaqlanır, o inanırdı ki, insanlar dünyanı tanımadan əvvəl özlərini tanımalıdırlar. O, bunun yeganə yolunu rasional düşüncədə görürdü. Yunanlar hesab edirdilər ki, insan bədən və ruhdan ibarətdir, ruh isə öz növbəsində irrasional hissəyə (duyğular və istəklər) və yalnız faktiki insan şəxsiyyətini təşkil edən rasional hissəyə bölünür. Gündəlik reallıqda irrasional ruh fiziki bədənə daxil olur, onda istəklər yaradır və bununla da onunla qarışır, dünyanın hisslər vasitəsilə qavranılmasını məhdudlaşdırır.

Millətçilik (XX əsrin əvvəllərində milliyyətpərvərlik) ― müəyyən bir millətin maraqlarını müdafiə edən, xüsusilə həmin millətin öz vətəni üzərindəki suverenliyini qoruması və ya qazanması üçün mübarizə aparan ideologiya və ya hərəkat. Millətçilik hər bir millətin kənar müdaxilədən (öz müqəddəratını təyin etmə) azad olaraq özünü idarə etməsini, bir millətin qurumsal struktur üçün təbii və ideal bir əsas olduğunu, millətin siyasi gücün yeganə haqlı mənbəyi olduğunu (xalq suverenliyi) müdafiə edir. Bundan əlavə, millətçilik mədəniyyət, dil, din, siyasət və ortaq tarixə inanc kimi paylaşılan sosial xüsusiyyətlərə əsaslanaraq, tək bir milli kimlik yaratmağı və ya həmin kimliyi davam etdirməyi, milli birliyi və həmrəyliyi dəstəkləməyi hədəfləyir. Buna görə də, milliyətçilik millətin qəbul edilmiş mədəniyyətini qorumağa və inkişaf etdirməyə çalışır və mədəni canlanmalar millətçi hərəkatlarla əlaqələndirilir. Milliyətçilik həmçinin, milli nailiyyətləri qürur mənbəyi kimi təşviq edir və vətənpərvərliklə yaxın əlaqələrə sahibdir. Milliyətçilik tez-tez digər ideologiyalarla birləşə bilir. Bunlara misal olaraq konservatizmi (milli konservatizm) və ya sosializmi (sosialist millətçiliyi) göstərmək olar. Tarix boyunca insanlar öz qohumluq əlaqələrinə, adət-ənənələrinə, territorial rəhbərliklərinə və öz ətənlərinə müəyyən qədər bağlı olsalar da, milliyətçilik XVIII əsrin sonuna qədər geniş yayılmış konsepsiya ola bilmədi. Millətçiliyin mənşəyini və əsasını anlamaq üçün üç paradiqma mövcuddur. Primordializm (perennializm) hər zaman millətlərin mövcud olduğunu və millətçiliyin təbii bir fenomen olduğunu irəli sürür.

Rasionalizm (lat. rationalis - ağlabatan) — ağlı idrakın yeganə mənşəyi hesab edən idealist fəlsəfi cərəyandır, insanların biliyinin və fəaliyyətinin əsasını ağıl təşkil edən bir üsul. Həqiqətin əqli meyarı bir çox mütəfəkkirlər tərəfindən qəbul olunduğundan, rasionalizm heç bir xüsusi fəlsəfənin xüsusiyyəti deyil; üstəlik, idrakda ağlın yeri haqqında mülayimdən, başqaları ilə bərabər zəkanın həqiqəti dərk etmək üçün əsas vasitə kimi tanındığı zamandan radikallığa, əgər rasionallıq yeganə əsas meyar hesab edilərsə, fərqli fikirlər mövcuddur. Müasir fəlsəfədə rasionalizm ideyaları, məsələn, rasional təfəkkür metodunu öz-özünə deyil, aparıcı sualların (mayevtika) köməyi ilə biliyin çıxarılması ilə birlikdə tətbiq etməyi təklif edən Leo Ştraus tərəfindən hazırlanmışdır. Fəlsəfi rasionalizmin digər nümayəndələri arasında Benedikt Spinoza, Qotfrid Leybnits, Rene Dekart, Georq Hegel və başqalarını göstərmək olar. Rasionalizm adətən həm irrasionalizmin, həm də sensasiyanın əksi kimi çıxış edir. Bir çox istiqamətlər fəlsəfəyə, o cümlədən rasionalizmə qarşı günahkar müxalifəti güdürdülər ki, bu da qədim yunan mütəfəkkiri Sokratın fəlsəfəsindən qaynaqlanır, o inanırdı ki, insanlar dünyanı tanımadan əvvəl özlərini tanımalıdırlar. O, bunun yeganə yolunu rasional düşüncədə görürdü. Yunanlar hesab edirdilər ki, insan bədən və ruhdan ibarətdir, ruh isə öz növbəsində irrasional hissəyə (duyğular və istəklər) və yalnız faktiki insan şəxsiyyətini təşkil edən rasional hissəyə bölünür. Gündəlik reallıqda irrasional ruh fiziki bədənə daxil olur, onda istəklər yaradır və bununla da onunla qarışır, dünyanın hisslər vasitəsilə qavranılmasını məhdudlaşdırır.

İrrasionalizm — zəkanın, təfəkkürün idraki imkanlarının məhdudluğunu israrı və intuisiyanın, hissin, instinktin əsas amillərdən sayılmasıdır. İrrasional bilik və irrasional idrak məsələləri bəzi alimlər tərəfindən müxtəlif kontekslərdə verilsə də, ayrıca tədqiqat obyekti kimi öyrənilməmişdir. Məlum elmi ədəbiyatda irrasional idrakın mahiyyəti və strukturunu xüsusi mövzu kimi nisbətən geniş təhlil edən hər hansı bir tədqiqat əsəri demək olar ki, yoxdur. İrrasional bilik problemi, İrrasional idrak fenomeni, Orta əsr Qərb və Şərq fəlsəfə təfəkkürünün inkişaf qanunauyğunluqları kontekstində irrasional təfəkkürun genişlənməsi deməkdir. Qərb və Şərq fəlsəfə tarixində irrasional idrakın spesifik cəhətlərinin ziddiyyəti daha qabarıq şəkildə önə çıxarılır.