Lüğətlərdə axtarış.

Aqrokimya (yun. agros – tarla) – bitkilərdə və torpaqda baş verən kimyəvi və biokimyəvi proseslərin təsiri üsullarını öyrənən elm. Aqrokimya bitkilərin qidalanmasından başlamış gübrələrin torpağa təsiri, eləcə də bitkilərin kimyəvi üsullarla qorunmasınadək geniş suallar dairəsini öyrənir. Aqrokimyəvi tədqiqatların əksəriyyətinin son məqsədi kənd təsərrüfatlarında məhsuldarlğıın artırılmasıdır. == Tarixi == Qədim zamanlardan insanlar tarladan əksər qida məhsullarını almışlar. XIX əsrdə insanların torpaq üzərində fəaliyyətləri nəticəsində maddələrin dövranı tam öyrənildikdən sonra aqrokimya kimya elminin sərbəst şaxəsi kimi inkişaf etməyə başladı. 1840-cı ildə alman kimyaçısı Y. Libix ilk dəfə olaraq sübut etdi ki, bitkilərin qidalanması üçün tərkibində azot, fosfor, kalium və bir çox digər elementlər olan mineral duzlar lazımdır. O, bitkilərin qidalanmasının yeni nəzəriyyəsini işlədi. Azot və kaliumla yanaşı, fosfor da bitkilər üçün əsas qida elementidir. Aqrokimya sahəsində çalışan alimlər tərkibində mikroelementlər – bor, mis, manqan, molibden, kobalt, sink və s.

Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu — Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının strukturuna daxil olan elmi təşkilatdır. Direktoru aqrar elmlər üzrə elmlər doktoru, professor Əlövsət Quliyevdir.. == Tarixi == Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu 1945-ci ildə keçmiş SSRİ EA Azərbaycan filialının Torpaqşünaslıq sektoru əsasında yaradılmışdır. == Rəhbərlər == İnstituta aşağıda adları çəkilən görkəmli alimlər rəhbərlik etmişlər: prof. V.R.Smirnov-Loqinov; akad. C .M.Hüseynov, V.R.Volobuyev; EA-nın müxbir üzvləri: S.Ə.Əliyev,M.M.Salayev; akad.Q.Ş.Məmmədov; akad. M.P.Babayev.İnstitutda bir neçə elmi məktəb yaradılmışdır: akad. H.Ə.Əliyev — torpaqların coğrafiyası, ekologiyası; V.R.Volobuyev — torpaqların meliorasiyası və energetikası; C.M.Hüseynov- aqrokimya; M.M.Salayev — torpaqların genezisi, diaqnostikası; Q.Ş.Məmmədovun rəhbərliyi altında elmi istiqamətlər — torpaqların aqroekologiyası və ekoloji monitorinqi sahələrində mühüm nəticələr əldə edilmişdir. M.R.Babayev tərəfindən antropogen torpaq əmələgəlmə prosesi-nin elmi-nəzəri əsasları işlənilmişdir Ə.G. Quliyev-torpaqların təkrar şorlaşmasına qarşı tədbirlər, meliorasiiyası, rekultivasiyası, == Fəaliyyət istiqamətləri == Torpaqların genezisi, Beynəlxalq standartlara uyğun müasir nomenklaturası, təsnifatı, suvarılan torpaqlara antropogen təsirin nəzəri əsaslarının işlənməsi və torpaqların deqradasiyası; Torpaq proseslərinin idarə olunmasının elmi əsasları; Azərbaycanda Dövlət torpaq kadastrının elmi əsaslarla aparılması, torpaqların ekoloji münbitlik modelləri əsasında rayonlaşdırılması və Respublikada keçirilən torpaq islahatının elmi təhlili; Torpaqların mineraloji tərkibinin, bioloji fəallığının, humusluq vəziyyətinin tədqiqi və münbitliyin bərpasının ekoloji və aqrokimyəviəsasları; Aqrokimyanın ekoloji problemləri; Torpaqların aqrofiziki, optik və istilik xassələri bankının tərtibi; Respublika torpaqları üçün avtomatlaşdırılmış informasiya sisteminin yaradılması, aqroekoloji sistemin əsas göstəricilərinin müqayisəli təhlili və Azərbaycan torpaqlarının elektron xəritələrinin tərtibi; Respublika torpaqlarının meliorativ səciyyəsi, duzluluq dərəcəsi və kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı arasında əlaqənin tədqiqi. == Laboratoriyalar == Torpaqların genezisi, coğrafiyası və kartoqrafiyası laboratoriyası; Torpaq örtüyünün strukturası laboratoriyası; Torpaqların aqroekologiyası və bonitirovkası laboratoriyası; Torpaqların mineralogiyası və kimyası laboratoriyası; Torpaqların biologiyası laboratoriyası; Torpaq coğrafi informasiya sistemləri laboratoriyası; Torpaq fizikası laboratoriyası; Torpaq meliorasiyası laboratoriyası; Torpaqların rekultivasiyası laboratoriyası; Mineral gübrələr laboratoriyası; Mikroelementlər və mikrogübrələr laboratoriyası; Üzvü gübrələr laboratoriyası; Torpaq proseslərinin dinamikası laboratoriyası; Torpaq-aqrokimyəvi tədqiqatlar və kütləvi analizlər laboratoriyası; Ucar Dayaq Məntəqəsi.

Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu — Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının strukturuna daxil olan elmi təşkilatdır. Direktoru aqrar elmlər üzrə elmlər doktoru, professor Əlövsət Quliyevdir.. == Tarixi == Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu 1945-ci ildə keçmiş SSRİ EA Azərbaycan filialının Torpaqşünaslıq sektoru əsasında yaradılmışdır. == Rəhbərlər == İnstituta aşağıda adları çəkilən görkəmli alimlər rəhbərlik etmişlər: prof. V.R.Smirnov-Loqinov; akad. C .M.Hüseynov, V.R.Volobuyev; EA-nın müxbir üzvləri: S.Ə.Əliyev,M.M.Salayev; akad.Q.Ş.Məmmədov; akad. M.P.Babayev.İnstitutda bir neçə elmi məktəb yaradılmışdır: akad. H.Ə.Əliyev — torpaqların coğrafiyası, ekologiyası; V.R.Volobuyev — torpaqların meliorasiyası və energetikası; C.M.Hüseynov- aqrokimya; M.M.Salayev — torpaqların genezisi, diaqnostikası; Q.Ş.Məmmədovun rəhbərliyi altında elmi istiqamətlər — torpaqların aqroekologiyası və ekoloji monitorinqi sahələrində mühüm nəticələr əldə edilmişdir. M.R.Babayev tərəfindən antropogen torpaq əmələgəlmə prosesi-nin elmi-nəzəri əsasları işlənilmişdir Ə.G. Quliyev-torpaqların təkrar şorlaşmasına qarşı tədbirlər, meliorasiiyası, rekultivasiyası, == Fəaliyyət istiqamətləri == Torpaqların genezisi, Beynəlxalq standartlara uyğun müasir nomenklaturası, təsnifatı, suvarılan torpaqlara antropogen təsirin nəzəri əsaslarının işlənməsi və torpaqların deqradasiyası; Torpaq proseslərinin idarə olunmasının elmi əsasları; Azərbaycanda Dövlət torpaq kadastrının elmi əsaslarla aparılması, torpaqların ekoloji münbitlik modelləri əsasında rayonlaşdırılması və Respublikada keçirilən torpaq islahatının elmi təhlili; Torpaqların mineraloji tərkibinin, bioloji fəallığının, humusluq vəziyyətinin tədqiqi və münbitliyin bərpasının ekoloji və aqrokimyəviəsasları; Aqrokimyanın ekoloji problemləri; Torpaqların aqrofiziki, optik və istilik xassələri bankının tərtibi; Respublika torpaqları üçün avtomatlaşdırılmış informasiya sisteminin yaradılması, aqroekoloji sistemin əsas göstəricilərinin müqayisəli təhlili və Azərbaycan torpaqlarının elektron xəritələrinin tərtibi; Respublika torpaqlarının meliorativ səciyyəsi, duzluluq dərəcəsi və kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı arasında əlaqənin tədqiqi. == Laboratoriyalar == Torpaqların genezisi, coğrafiyası və kartoqrafiyası laboratoriyası; Torpaq örtüyünün strukturası laboratoriyası; Torpaqların aqroekologiyası və bonitirovkası laboratoriyası; Torpaqların mineralogiyası və kimyası laboratoriyası; Torpaqların biologiyası laboratoriyası; Torpaq coğrafi informasiya sistemləri laboratoriyası; Torpaq fizikası laboratoriyası; Torpaq meliorasiyası laboratoriyası; Torpaqların rekultivasiyası laboratoriyası; Mineral gübrələr laboratoriyası; Mikroelementlər və mikrogübrələr laboratoriyası; Üzvü gübrələr laboratoriyası; Torpaq proseslərinin dinamikası laboratoriyası; Torpaq-aqrokimyəvi tədqiqatlar və kütləvi analizlər laboratoriyası; Ucar Dayaq Məntəqəsi.

Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu — Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının strukturuna daxil olan elmi təşkilatdır. Direktoru aqrar elmlər üzrə elmlər doktoru, professor Əlövsət Quliyevdir.. == Tarixi == Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu 1945-ci ildə keçmiş SSRİ EA Azərbaycan filialının Torpaqşünaslıq sektoru əsasında yaradılmışdır. == Rəhbərlər == İnstituta aşağıda adları çəkilən görkəmli alimlər rəhbərlik etmişlər: prof. V.R.Smirnov-Loqinov; akad. C .M.Hüseynov, V.R.Volobuyev; EA-nın müxbir üzvləri: S.Ə.Əliyev,M.M.Salayev; akad.Q.Ş.Məmmədov; akad. M.P.Babayev.İnstitutda bir neçə elmi məktəb yaradılmışdır: akad. H.Ə.Əliyev — torpaqların coğrafiyası, ekologiyası; V.R.Volobuyev — torpaqların meliorasiyası və energetikası; C.M.Hüseynov- aqrokimya; M.M.Salayev — torpaqların genezisi, diaqnostikası; Q.Ş.Məmmədovun rəhbərliyi altında elmi istiqamətlər — torpaqların aqroekologiyası və ekoloji monitorinqi sahələrində mühüm nəticələr əldə edilmişdir. M.R.Babayev tərəfindən antropogen torpaq əmələgəlmə prosesi-nin elmi-nəzəri əsasları işlənilmişdir Ə.G. Quliyev-torpaqların təkrar şorlaşmasına qarşı tədbirlər, meliorasiiyası, rekultivasiyası, == Fəaliyyət istiqamətləri == Torpaqların genezisi, Beynəlxalq standartlara uyğun müasir nomenklaturası, təsnifatı, suvarılan torpaqlara antropogen təsirin nəzəri əsaslarının işlənməsi və torpaqların deqradasiyası; Torpaq proseslərinin idarə olunmasının elmi əsasları; Azərbaycanda Dövlət torpaq kadastrının elmi əsaslarla aparılması, torpaqların ekoloji münbitlik modelləri əsasında rayonlaşdırılması və Respublikada keçirilən torpaq islahatının elmi təhlili; Torpaqların mineraloji tərkibinin, bioloji fəallığının, humusluq vəziyyətinin tədqiqi və münbitliyin bərpasının ekoloji və aqrokimyəviəsasları; Aqrokimyanın ekoloji problemləri; Torpaqların aqrofiziki, optik və istilik xassələri bankının tərtibi; Respublika torpaqları üçün avtomatlaşdırılmış informasiya sisteminin yaradılması, aqroekoloji sistemin əsas göstəricilərinin müqayisəli təhlili və Azərbaycan torpaqlarının elektron xəritələrinin tərtibi; Respublika torpaqlarının meliorativ səciyyəsi, duzluluq dərəcəsi və kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı arasında əlaqənin tədqiqi. == Laboratoriyalar == Torpaqların genezisi, coğrafiyası və kartoqrafiyası laboratoriyası; Torpaq örtüyünün strukturası laboratoriyası; Torpaqların aqroekologiyası və bonitirovkası laboratoriyası; Torpaqların mineralogiyası və kimyası laboratoriyası; Torpaqların biologiyası laboratoriyası; Torpaq coğrafi informasiya sistemləri laboratoriyası; Torpaq fizikası laboratoriyası; Torpaq meliorasiyası laboratoriyası; Torpaqların rekultivasiyası laboratoriyası; Mineral gübrələr laboratoriyası; Mikroelementlər və mikrogübrələr laboratoriyası; Üzvü gübrələr laboratoriyası; Torpaq proseslərinin dinamikası laboratoriyası; Torpaq-aqrokimyəvi tədqiqatlar və kütləvi analizlər laboratoriyası; Ucar Dayaq Məntəqəsi.

Astrokimya — ulduzlararası mühitin və protoplanet disklərinin kimyəvi tərkibini, həmçinin onlarda gedən kimyəvi prosesləri öyrənən astronomik tədqiqatlar istiqaməti. Astrokimya bir neçə bölməyə ayrılır. 1) Hissəciklərin konsentrasiyası 100 sm–3 tərtibində və temperaturu bir neçə yüz kelvin olan diffuz (ulduzlararası) buludların astrokimyası. Kosmik şüalar və ulduzların kəskin şüalanması belə buludlara asan nüfuz etdiyindən burada molekulların dağılması tez gedir və çoxatomlu molekulların əmələ gəlməsi olduqca çətindir. 2) Hissəciklərin konsentrasiyasi 104 sm–3-dən az olmayan və temperaturu bir neçə onlarla kelvindən yüksək olmayan sıx molekulyar buludların astrokimyası. Belə buludların dərin qatlarında ultrabənövşəyi şüalanma təsir etmədiyindən burada (əsasən, toz zərrəciklərinin səthində) üzvi molekullar daxil olmaqla ən mürəkkəb çoxatomlu molekullar yarana bilər. 3) Protoplanet disklərinin astrokimyası. Ulduzların və planet sistemlərinin sıx buludlardan yaranma prosesinin öyrənilməsi Günəş sisteminin və həyatın mənşəyinin öyrənilməsi ilə sıx əlaqəlidir: məsələn, mövcud təsəvvürlərə görə üzvi komponentlər erkən Yerə kometlərlə və ya protoplanet disklərinin tərkibinə daxil olan digər bərk cismlərlə gətirilmişdir. 4) Zərbə dalğalarının astrokimyası. Cavan ulduz obyektlərindən gələn molekulyar axınların ətraf maddələrlə qarşılıqlı təsir sahələrində ən mühüm proseslər toz zərrəciklərinin səthində molekulların itkisi, həmçinin yüksək temperaturda gedən reaksiyalardır.

Geokimya Yer qabığının və okeanlar kimi böyük geoloji sistemləri, mexanizmləri kimya alətləri və prinsipləri ilə izah edən elm sahəsidir. Geokimya geologiyanin bir qoludur. Geokimya bütün Günəş sistemi eləcə də Yerdə mantiya konveksiya, planetlərin formalaşması və qranit və bazalt mənşəyi, o cümlədən prosesləri öyrənən elmdir.Geokimya geoloji proseslərin inkişafında kimyəvi elementlərin tarixini, onların minerallarda və süxurlarda daşınma və yerləşmə formalarını öyrənir. Müxtəlif geoloji proseslərdə kimyəvi elementlərin toplanma şəraitini öyrənməklə, geokimya faydalı qazıntı yataqlarının fiziki-kimyəvi əmələgəlmə şəraitini xarakterizə edir və bununla da onların axtarış yollarını göstərir. Yataqların geokimyəvi axtarış üsulları geoloji-axtarış işlərində geniş tətbiq edilir və bu işləri yüngülləşdirərək və ucuzlaşdıraraq, geofiziki üsullarla birgə yer səthinə çıxmayan gizli yataqların axtarışına zəmin yaradır. Yataqların yeni tipli mineral xammalın və ya filizin yeni növünün texnoloji mənimsənilməsində geokimya elementin çıxarılmasına böyük köməklik göstərir. Yəni çıxarılmaya məruz qalan elementin hansı halda olması geokimyəvi üsullarla müəyyən edilir (mineral müstəqildirmi, qatışıqlar izomorfdurmu və hansı minerallarda iştirak edir və s.). Müxtəlif kimyəvi, fiziki üsulları bilərək, fiziki kimyanın məlumatlarından istifadə edərək, termodinamik hesablamalar apararaq, geokimya yataqların, xüsusilə də müxtəlif geokimyəvi proseslər nəticəsində üst-üstə gələnlərin genezisinin mürəkkəb məsələlərini həll etməyə qadirdir.Geokimya kompleks elmdir. O geoloji (mineralogiya, petrologiya, litologiya, faydalı qazıntı yataqları, hidrogeologiya və s.) və kimyəvi (qeyri-üzvi və fiziki kimya, kimyəvi termodinamika, kristallokimya, kolloid kimyası) elmləri arasında aralıq vəziyyət tutur. Hal-hazırda petroloji və geodinamik məsələləri geokimyasız həll etmək qeyri-mümkündür.

Genetik geokimya – geokimya elminin inkişafda olan sahəsidir. Yer qabığında mənşəyindən asılı olaraq yayılan kimyəvi elementlərin təbii proseslərdəki geokimyəvi xüsusiyyətlərini öyrənir. Mənşəyinə görə kimyəvi elementlər bir neçə qrupa bölünür: filizəmələgətirən – Pb və Co; fasial – Sr və B; formasion – S və Ni; litogen – K; tektono-maqmatik (tektonik – Mn, maqmatik – Pb); çökmə (autigen – Sr, allotigen – Ba); metamorfogen – P və Li elementlərinin tipomorfluğu ilə səciyyələnən genetik qruplar vardır. Daş kömür, yanar şist yataqlarında – N və P, nadir metal yataqlarında – K və Be, polimetal yataqlarında – Br və Pb, dəmir qrupu elementləri və boksit yataqlarında – Mn və V, duz yataqlarında – Mg və K, uran və manqan yataqlarında – Sr və S, qiymətli daş yataqlarında – Li və Be elementləri indikator kimi iştirak edirlər. Ag mikroelementinin tipomorfluğu səciyyəvidir.