AĞIZ-BURUN
сущ. рах. ччин, тӀиш-пӀуз, сумра; // къецепатан акунар, гуьркем; ** ağız-burun bəhəm eləmək тӀиш цава кьун, дамах къачун, вичи-вич ялун, кьилел акьахун, къудур хьун; ağız-burun əymək кӀуф дакӀурун, наразивал къалурун, хъелун.
Ağız
Ağız — İnsan orqanlarından biri.
== Anatomik xüsusiyyətləri ==
Ağız boşluğunun sərhədləri:
Üstdə : Damaq (Paltum) olur. Palatum, iki qisimdir; Qabaqda Sərt damaq (palatum vəziyyət) arxada yumşaq damaq (paltum molle) olur. Sərt damaq, maksillanın alt parçası olub ağız boşluğunu burun boşluğundan ayırar. Yumşaq damaq, os palatini (palatinal sümük) tərəfindən yaradılan zəif ağız mukozasıdır. Kiçik dil (uvula palatina) yumşaq damağın arxa kənarından arxaya doğru sallanar.
Qabaqda:
Dodaqlar (labia toris) olur. Dodaqlar, üst dodaq (labyum superior) və alt dodaq (labium inferior) olmaq üzrə iki dənədir. Dodaqların çevrələdiği yarığa "ağız yarığı (rima oris) deyilir.
Altda: Ağız döşəməsi olur.
Burun
Burun — əsasən tənəffüs və iybilmə üçün istifadə olunan, insan və ya heyvan üzünün bir hissəsi.
== Quruluşu ==
Burun iki hissədən ibarətdir: xarici burun və daxili burun. Daxili burun burun boşluğu da adlanır. Xarici burun üzün ortasında yerləşərək qığırdaq və sümük toxumalarından təşkil olunub. Burun boşluğu çoxqatlı yastı epitellə örtülüdür. Burada çoxlu miqdarda selikli vəzilər yerləşir. Burun boşluğunda qoxu və tənəffüs nahiyələri ayrılır. Tənəffüs nahiyəsində havanı isitmək üçün mağaralı venoz kələf, selik vəziləri və kirpikli epitel yerləşir.
Burun divarının içində yerləşən burun tükcükləri yad cisimləri (toz, qum) tutub saxlayır. Burnun iç hissəsi tüklü və nəmli olduğundan kənar mühitdən alınan hava təmizlənir və nəmləndirilir.
Ağız amöbü
Ağız amöbü (лат. Entamoeba gingivalis) —ibtidailər (Protozoa) yarımaləminin nümayəndəsidir.
Entamoeba gingivalis- Ağız amöbü 1849-cu ildə rus alimi Qros tərəfindən kəşf edilmişdir. Bu, insanda tapılan ilk parazit amöb hesab edilir. Bu parazitə tez-tez çürümüş dişdə və dişin üzərini örtən yumşaq örtükdə təsadüf edilir. Öz quruluşuna görə ağız amöbü dizenteriya amöbünə oxşayır.
Bakteriya və leykositlərlə qidalanır. Bəzi alimlər onu xəstəlik törətməyən bir növ kimi qiymətləndirir. Lakin digər tədqiqatçıların fikrincə, ağız amöbü eritrositləri udmaq xüsusiyyətinə malikdir.
Bu parazitdə sistanın olmasını əksər tədqiqatçılar inkar edir və onun patogenliyi haqqında müxtəlif fikirlər söyləyirlər.
Ağız boşluğu
Ağız boşluğu (lat. Cavum oris yun. stoma iki hissəyə bölünür: ağız dəhlizi və xüsusi ağız boşluğu. Ağız dəhlizi — lat. vestibulum oris ön və yan tərəfdən dodqlar və yanaqlar vasitəsilə və daldan dişlər və alveol çıxıntıları ilə əhatə olunmuşdur. Xüsusi ağız boşluğu — lat. cavum oris proporium yuxarı tərəfdən sərt və yumuşaq damaqla, ön və yan tərəflərdən dişlər və alveol çıxıntıları ilə və aşağı tərəfdən ağız dibi ya diafraqması — lat. diaphragma oris (mm. mylohyoidei) ilə əhatə olunmuşdur. Ağız qapalı olduqda bu boşluq yarıq şəklində qalır.
Ağız güneyi
Ağız guneyi — Gədəbəy rayonunun Zamanlı kəndi ərazisində yüksəklik;
Ağız guneyi — Qubadlı rayonu ərazisində yüksəklik.
Ağız qopuzu
Ağız qopuzu (ing. Jew's harp, rus. варган) — dartılmaqla səsləndirilən idiofonlu çalğı aləti. XX əsrin əvvəllərinədək Azərbaycanda istifadə olunsa da, hazırda unudulub.
== Söz açımı ==
Qədimdə "qopuz" sözü bütün növlərdən olan çalğı alətlərimizin ümumi adına deyilib: "telli (simli) qopuz", "yaylı (kamanlı) qopuz", "vurmalı (zərblə səsləndirilən) qopuz" "qolça qopuz" və "ağız qopuzu" deyimlərinə ədəbi və tarixi mənbələrdə tez-tez rast gəlirik. Adından bəlli olduğu kimi, alət
ağızda səsləndiyindən "ağız qopuzu" adlanıb.
== Tarixçə ==
Əlihüseyn Dağlının yazdığına görə, ağız qopuzu VI əsrlərdə qırğız türkləri tərəfindən icad edilmişdir. Bu fakt başqa türk mənbələrində də təsdiqini tapır.
1990-cı ildə Yaponiyada, Tokionun yaxınlığında yerləşən Omiya şəhərində arxeoloji qazıntılar zamanı 2 ədəd mukkur (ağız qopuzunabənzər) adlanan çalğı aləti aşkar edilmişdir. Mütəxəssislər bu alətlərin təxminən minillik tarixi olduğunu müəyyənləşdirmişlər.
Ağ Burun
Ağ Burun (ukr. Ак-Бурун, krımtat. Aq Burun, Акъ Бурун) — Krımın Kerç boğazı sahillərində yerləşir. Burun cənubdan Kerç buxtasını bağlayır. Burunda tarixi şəhərin qalıqları mövcuddur. XIX əsrdə Kerç boğazını qorumaq məqsədilə Kerç qalası inşa edilmişdir. Ağ Burunun qurtaracağında qədim kurqan vardı. Burada ayrıca batareyə yerləşdirilmişdi.
Burun (Gorus)
Burun — Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında, indi Gorus rayonunda kənd.
== Tarixi ==
Rayon mərkəzindən 5 km məsafədə yerləşir. Toponim Azərbaycan dilində «irəliyə çıxan və ya suya doğru uzanan quru», «qurunun, dənizin içinə girən dağlıq, qayalıq hissəsi», «qurunun, dağın və ya qayanın sivri bucaq şəklində düzünə tərəf uzanmış hissə», başqa türk dillərində «dağ çıxıntısı, qum silsiləsi, cərgəsi, qum təpəsi», «sıra dağlardan ayrılan dağ qolu, dil» mənasında işlənən «burun» sözündən əmələ gəlmişdir. Orotoponimdir. Quruluşca sadə toponimdir.
Burun (Xudabəndə)
Burun — İranın Zəncan ostanında kənd..
== Coğrafi yerləşməsi ==
Xudabəndə şəhristanının Şöhrəvərd kəndistanında, Qiydar qəsəbəsindən 30 km. cənub-qərbdədir.
== Əhalisi ==
2006-cı il məlumatına görə kənddə 342 nəfər yaşayır (68 ailə).
Burun (coğrafiya)
Burun — Dəniz, göl və çayın daxilinə istiqamətlənən küncvari quru parçası. Burun ya köklü sərt süxurlardan ya da qum, lil və balıq balıqqulağının bir yerə toplanmasından əmələ gəlir.
== Formalaşması ==
Burunlar bir qayda olaraq eroziya prosesi nəticəsində meydana gəlir. Burun sahil xəttində bərk və yumşaq suxurlardan ibarətdir. Yumşaq suxurlardan ibarət olan burunlar bərk suxurlardan təşkil olunan burunlara nisbətdə daha tez yaranır.
Burun boşluğu
Burun boşluğu və ya burun keçidi − üzün ortasında, burunun üst və arxa hissəsində içi hava dolu böyük bir boşluqdur. Hər boşluq iki burun dəliyindən birinin davamıdır. "Burun boşluğu" termini burunun iki tərəfinin hər birinə ayrılıqda və ya birlikdə aid edilə bilər.
Hər bir burun boşluğunun yan divarı, əsasən əng sümüyündən ibarətdir.
== Strukturu ==
"Burun boşluğu" termini burnun iki boşluğunun hər birinə və ya birləşdirilmiş iki tərəfə aid edilə bilər. Hər burun boşluğunun yan divarı əsasən çənə sümüyündən ibarətdir. Bununla birlikdə, palatin sümüyünün perpendikulyar lövhəsi, medial pterygoid lövhə, etmoid labirint və aşağı konka ilə kompensasiya olunan bir çatışmazlıq var. Paranazal sinuslar ostia adlanan kiçik deşiklər vasitəsilə burun boşluğuna bağlanır. Bu ostiaların əksəriyyəti burunla yan burun divarı vasitəsilə, yarımaysal boşluq kimi tanınan yarımaysal depressiya vasitəsilə əlaqə qurur. Fasilə yanal olaraq unsinat prosesi kimi tanınan bir proyeksiya ilə bağlanır.
Burun sümüyü
Burun sümüyü (lat. Os nasale), insan kəlləsinin üz hissəsində yerləşən, cüt, yastı, dördbucaqlıya yaxın formada olan sümüklərdir. İki burun sümüyü birləşərək burun piramidasının (lat. pyramis nasi) ön hissəsini və burun boşluğunun (lat. cavum nasi) yuxarı divarını təşkil edir.
== Quruluşu ==
Burun sümüyü, aşağıdakı səthlərə və kənarlara malikdir:
Facies externa (Xarici səth): Dəri ilə örtülü olan bu səth, yuxarıdan aşağıya və bir qədər bayıra doğru genişlənir. Səthin ortasında aşağıya doğru gedən burun sümüyü dəliyi (foramen nasale) yerləşir. Bu dəlikdən kiçik damarlar və sinir keçir.
Facies interna (Daxili səth): Burun boşluğuna baxan bu səth, yuxarı hissəsində yivlidir və burun-kirpik siniri (lat. n.
Qamış Burun
Qamış Burun (ukr. Камиш-Бурун, krımtat. Qamış Burun) — Kerç yarımadasının ucqar şərqində, Kerç şəhər sovetliyi ərazisində yerləşir. Sahillərini Kerç boğazının suları yuyur. Sahilləri hamardır. Ərazisində Nimfey şəhərciyi və Nijnı Burunski mayakı yerləşir.
Şimal sahili boyunca Qamış Burun dili uzanır. Şimal-şərqində Çurbaş gölü qərarlaşır.
İncə burun
İncə burun (türk. İnce burun) — Türkiyənin Qara dəniz sahillərində ən ucqar şimal nöqtəsi. Sinop şəhərindən 18 km aralıda yerləşir. Burunda mayak vardır. Burunun ətrafında yaşayış məntəqəsi yoxdur və bütünlüklə meşə ilə örtülüdür.
Burun tutulması
Burun tutulması — burun keçidlərinin tıxanması nəticəsində yaranan vəziyyət. Ümumi səbəb qan damarlarının iltihabı nəticəsində burun boşluğunu əhatə edən membranların şişməsi.
Əgər həddindən artıq selik boğazın arxasına axırsa (bu, postnazal sindrom və ya postnazal damcı sindromu adlanır), öskürək və ya boğaz ağrısı baş verə bilər. Bəzi araşdırmalar kifozun insanda inkişaf etməsini burun tutulması ilə əlaqələndirir.
== Simptomları ==
Təxminən 85% hallarda burun tutulması burundan deyil, ağızdan nəfəs alma ilə nəticələnir.
Burun tutulması müxtəlif səbəblərdən yarana bilər. Vəziyyət yüngül narahatlıqdan həyatı təhlükəyə qədər dəyişə bilər.
Burun tutulması eşitmə və danışığa mane ola bilər. Əhəmiyyətli burun tutulması yuxuya mane olur, xoruldamağa səbəb ola bilər və yuxu apnesi və yuxarı tənəffüs yollarının müqavimət sindromu ilə əlaqələndirilə bilər.
== Uşaqlarda burun tutulması ==
Yeni doğulmuş körpə burnundan nəfəs almağa üstünlük verir..
Ağız bucağının xorası
Ağız bucağının xorası – ağız bucağının selikli qişasının və dərisinin infeksion xəstəliyi. Ağız bucağının xorası orqanizmdə B2 vitamininin çatışmazlığından, diş əti xəstəliyindən, ağız suyunun güclü ifrazından, turş, yaxud acı qida yedikdə, ağız boşluğuna pis qulluq etdikdə baş verir. Xəstəliyi kokklar, yaxud mikroskopik göbələklər törədir. Vərdiş nəticəsində dodağını yalayan uşaqlar, yeniyetmələr və ağızda protez gəzdirən yaşlılar bu xəstəliyə daha çox tutulurlar. Ağız bucağının xorasında əvvəlcə ağız bucağının selikli qişası və dərisi qızarır, sulanır, yerində sonradan sarı qartmaqla örtülən ağrılı çatlar əmələ gəlir. Xəstəlik göbələk mənşəli olduqda ağız boşluğunun selikli qişasına da keçə bilər.
=== Profilaktikası: ===
Düzgün qidalanma, qida rasionunda qidaların vitaminlərlə zəngin olması, ağız bucağı qıcıqlandıqda acı, kəskin turş maddələr və sitrus meyvələrin istifadə edilməməsi. Müalicəsi həkimin məsləhəti ilə aparılır. Xəstəlik çox vaxt xroniki olur, lakin aparılan ardıcıl düzgün müalicə nəticəsində Ağız bucağının xorası sağalır.
== Mənbə: ==
Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə).
Qamış Burun dili
Qamış Burun dili (ukr. Камиш-Бурунська коса) və ya "Arşınsev burnu" — Kerç yarımadasının cənub-şərqində, Qamış Burun buxtasının sahilində yerləşir. Kerç şəhərinin inzibati ərazi vahidliyinə daxildir.
1996-cı ildən burada suyun eroziya fəaliyyəti nəticəsində tikililər və evlərdə dağılmalar müşahidə edilir.
2007-ci ilin yanvarında güçlü küləyin təsiri ilə dəniz suyu «Arşınsen Balıqtəmizləmə zavodu» ASM balansında olan yataqxananı basır. Nəticədə 51 nəfər təxliyə olunur (bunlardan 8 uşaq olur).
== Mənbə ==
Qamış Burun dili.
Qərbi Burun vilayəti
Qərbi Keyp və ya Qərbi Kap (afrik. Wes-Kaap; ing. Western Cape; xosa. Ntshona-Koloni) — Cənubi Afrikanın cənub-qərbində vilayət. 1994-cü ildə ölkənin inzibati ərazi bölgüsündən sonra yaradılmışdır. Mərkəzi Keyptaun şəhəridir.
Ulduz burun köstəyi
Ulduz burun köstəyi — həşəratlarla qidalanan qeyri-adi köstəbək. 22 çəhrayı tentacles olan ətli burun ona orijinallıq verir.
== Xüsusiyyətləri ==
Bu heyvanların bəzi qeyri-adi xüsusiyyətləri bunlardır:
Onlar yer üzündəki bütün məməlilərdən daha sürətli yeyirlər.
Ulduz köstəbəkləri yeməkləri (əsasən həşəratları) saniyənin onda ikisindən az müddətdə müəyyən edib yeyə bilir və ondan əvvəl 8 millisaniyə ərzində bu obyektin yeməli olub-olmadığına qərar verirlər. Qismən, onlar ətraf mühitdən məlumatı neyronların fizioloji həddinə yaxınlaşan sürətlə heyvanın beyninə ötürən sinir sistemlərinin son dərəcə səmərəli işi sayəsində bu uğura nail olurlar.
Onların ulduzu məməlilər arasında bilinən ən həssas toxunma orqanıdır.
Burundakı bu ulduz orqanında 100.000-dən çox sinir lifi var — insan əlindəki oxşar liflərin sayından beş dəfə çox — hamısı barmağınızın ucundan daha kiçik bir boşluğa yığılmışdır. "Oranın dərisi o qədər həssasdır ki, neyronların aktivləşməsi üçün ən aşağı həddi təyin edə bilmədik" deyən Kataniya ulduzun öyrənilməsinin insanın toxunma hissini daha yaxşı anlamağa kömək edə biləcəyini əlavə etdi.
== Yayılma ==
Ulduz burun köstəyi Şimali Amerikanın şərqində yaşayır. Onların diapazonu Kanadadakı Manitoba və Labradordan Şimali Dakota və Ohayoya və okean sahilindəki Corciyaya qədər uzanır.
Şimal Burun əyaləti
Şimal Burun əyaləti (ing. Northern Cape, Afrikaanca: Noord-Kaap, Tsvana dili: Kapa Bokone, Xhosa dili: Mntla-Koloni) — Cənubi Afrika Respublikasının ən böyük, əhali sıxlığı ən az əyaləti.
1994-cü ildə keçmiş Burun əyalətinin Şimal Burun, Cənub Burun və Qərbi Burun olaraq üç yerə bölünməsi ilə qurulmuşdur. Ən böyük şəhəri və paytaxtı Kimberleydir.
== Demoqrafiya ==
Əhalinin sayı(2001): 822.727. Ən seyrək nüfuzlu Cənubi Afrika Respublikası əyalətidir.
Dillər:
Afrikaan (% 68).
Setsvana (% 20.8).
== Rayonları ==
Namakua
Piksli ka Seme
Siyanda
Frankes Baard
Con Taolo Qaetseve.
== Coğrafiya ==
Şimali Keyp təxminən 361.830 km2lik sahəsi ilə Cənubi Afrika Respublikasının ən geniş əyaləti və qəsəbələrin arasındakı məsafələrin böyüklüyündən ötəri da ən seyrək sahib sahib əyalətidir.
Şimali Burun vilayəti
Şimal Burun əyaləti (ing. Northern Cape, Afrikaanca: Noord-Kaap, Tsvana dili: Kapa Bokone, Xhosa dili: Mntla-Koloni) — Cənubi Afrika Respublikasının ən böyük, əhali sıxlığı ən az əyaləti.
1994-cü ildə keçmiş Burun əyalətinin Şimal Burun, Cənub Burun və Qərbi Burun olaraq üç yerə bölünməsi ilə qurulmuşdur. Ən böyük şəhəri və paytaxtı Kimberleydir.
== Demoqrafiya ==
Əhalinin sayı(2001): 822.727. Ən seyrək nüfuzlu Cənubi Afrika Respublikası əyalətidir.
Dillər:
Afrikaan (% 68).
Setsvana (% 20.8).
== Rayonları ==
Namakua
Piksli ka Seme
Siyanda
Frankes Baard
Con Taolo Qaetseve.
== Coğrafiya ==
Şimali Keyp təxminən 361.830 km2lik sahəsi ilə Cənubi Afrika Respublikasının ən geniş əyaləti və qəsəbələrin arasındakı məsafələrin böyüklüyündən ötəri da ən seyrək sahib sahib əyalətidir.
Şərqi Burun vilayəti
Şərqi Keyp (afrik. Oos-Kaap; ing. Eastern Cape; xosa. Mpuma Koloni) — Cənubi Afrikanın vilayəti. Eski Burun vilayətin hissəsi.
== İnzibati bölgü ==
Qərbi Burun vilayəti 2 metropoliten bələdiyyəsi, və 37 yerli bələdiyyəsinə bölünən 6 rayon bələdiyyəsindən ibarətdir:
Buffalo şəhəri bələdiyyəsi
Nelson Mandela körfəzi şəhəri bələdiyyəsi
Alfred Nzo Rayonu: Matatiele, Mbizana, Ntabankulu, Umzimvubu
Amatole Rayonu: Amahlati, Qrot Key, Mbhaşe, Mnquma, Nquşua, Reymond Mhlaba
Kris Hani Rayonu: Emalahleni, Nqkobo, Enoç Mqicima, İntsika Yetu, İnksuba Yetemba, Saxisizue
Co Qqabi Rayonu: Elundini, Volter Sisulu, Senqu
OR Tambo Rayonu: İnqquza Hill, Kinq Sabata Dalindyebo, Mhlontlo, Nyandeni, Port Seint Cons
Sara Baartman Rayonu: Dr.