İnhisar

İnhisar və ya monopoliya (yun. μονο — tək; πωλέω — satıram) – müəyyən məhsul və ya xidmətin yalnız bir şəxs və ya şirkət tərəfindən təqdim edildiyi hal. Başqa sözlə inhisar, bazarda bir satıcının və çoxlu sayda alcının olduğu bazardır. Bu bazar rəqabətin və əvəzedici əmtəələrin yoxluğu, eləcə də yüksək mənfəət əldə etməyə imkan verən və marjinal xərclərdən çox yüksək olan inhisar qiyməti ilə xarakterizə edilir. Bundan əlavə inhisarlar qiymətə təsir edəcək qədər böyük bazar gücünə malikdirlər. İnhisar dedikdə ilk növbədə insanın ağlına bir çox qitədə fəaliyyət göstərən transmilli korporasiyalar, dövlət tərəfindən yaradılan böyük şirkətlər gəlir, amma inhisar qismində kiçik firmalar da ola bilər. Məsələn, uzun bir yol üzərində cəmi bir yanacaqdoldurma stansiyası olduğunu fərz edək. Bu zaman yolda qalmaq istəməyən şəxs məcburən buradakı qiymətlərlə razılaşmalı olacaq. Məlum olduğu kimi, bazarın geniş miqyasda inhisarlaşması XIX–XX əsrlərin hüdudlarında (qovuşağında) baş vermişdir. Azad rəqabət İngiltərədə, klassik kapitalizm dövründə müəyyən qədər özünü göstərmişdir (XIX əsrdə).

İkili inhisar (ing. bilateral monopoly) — şərtli olaraq bir satıcı (inhisarçı) və bir alıcı (monopsoniya) olan bazar quruluşunun növü. Başqa sözlə, ikitərəfli inhisar, inhisarla məhdudlaşdırılan inhisardır və ya əksinə, inhisarla məhdudlaşdırılan inhisardır. İnkişaf etmiş iqtisadiyyatlardakı ikitərəfli inhisarçılığın tipik bir nümunəsi, işçi tələbi yaradan bir şəhər əmələ gətirən bir müəssisə və onu satan bir mütəşəkkil və güclü həmkarlar ittifaqı olan mono şəhərlərdə əmək bazarını göstərməkdir. Digər bir nümunə, kənddə yeganə dəyirmanın istehsal etdiyi unu istehsal mənbəyi kimi istifadə edən yeganə çörək zavodudur. İkitərəfli inhisarla belə bir vəziyyət yaranır ki, nə inhisarçı, nə də inhisarçı tərəfdaşını tamamilə rəqabətli bazarın subyekti kimi aparmağa məcbur etmək üçün bazar metodlarından istifadə edə bilməz. Buna görə ikitərəfli inhisarda son şərtlər, subyektlərinin bazarlıq etmək nisbi qabiliyyəti ilə müəyyən edilir. Nümunə olaraq? həmkarlar ittifaqı (işçi qüvvəsi inhisarı) fabrik şəhərciyində böyük bir işəgötürənlə qarşılaşdıqda ortaya çıxır (monopsonist). Bənzərsiz bir nümunə, ABŞ-də nüvə təyyarə gəmisi bazarında mövcuddur, burada alıcı (ABŞ Dəniz Qüvvələri) məhsula ehtiyac duyan təkdir və alıcının ana təşkilatı (ABŞ Müdafiə Nazirliyi) tərəfindən qəbul edilmiş qaydalara uyğun olaraq yalnız bir satıcı (Huntington Ingalls Industries) var.

İnhisar qiyməti — oliqopoliya, inhisarçı rəqabət və inhisarçılıq şəraitində mükəmməl rəqabətin bazar qiymətindən kənara çıxan malların qiyməti. Firmanın öz məhsullarının qiymətinə təsir etmək qabiliyyətinə bazar gücü deyilir. Bazar gücünə malik olan firmalara qiymət istehsalçıları deyilir. Bazar gücündən istifadə edərək, inhisarçı hazır məhsulun qiymətlərini rəqabətqabiliyyətli qiymətlərdən yuxarı, onların istehsalı üçün xammalın qiymətini rəqabətqabiliyyətli qiymətlərdən aşağı təyin etməklə inhisar mənfəəti əldə edir. Bazar hakimiyyəti rəqiblərin inhisarlaşdırılmış bazara daxil olmasına mane olan təbii və ya hüquqi (lisenziya, ixtira patentləri və elmi-texniki inkişaf) maneələrin yaranması nəticəsində rəqabət aparan firmaların yığılması (almaq, sənaye holdinqlərinin yaradılması, trestlərin təşkili) yaranır və müxtəlif üsullarla həyata keçirilir: qiymət razılaşması (künc, kartel), məhv və ya satınalma. İnhisar qiymətləri siyasəti bazar mexanizmlərinin deformasiyasına və iqtisadi səmərəliliyin və vətəndaşların həyat səviyyəsinin aşağı düşməsinə gətirib çıxarır: inhisarçı tərəfindən malların tədarükü azdır və onların qiymətləri mükəmməl rəqabət şəraitində olduğundan daha yüksəkdir. Buna görə də dünyanın demək olar ki, bütün ölkələrində dövlətin antiinhisar qanunları əksər bazarların inhisarlaşdırılmasını qadağan edir. Rusiyada antiinhisar iqtisadi, inzibati və qanunvericilik tədbirlərinin həyata keçirilməsi və antiinhisar qanunlarına riayət olunmasına nəzarət funksiyaları Federal Antiinhisar Xidməti tərəfindən həyata keçirilir.

Rəqabətin olmadığı şəraitdə əmtəə satıldıqda inhisar icarəsi (renta) yaranır. Bu zaman satıcı qiyməti artırmaq üçün özünün xüsusi bazar şərtlərindən (məhsulun unikallığı, müxtəlif ehtiyatlar və s.) istifadə edir. İqtisadi ədəbiyyatda bütün mümkün alternativ xərcləri üstələyən “artıq mənfəət” adlanır. Eyni zamanda, texnoloji renta elmi-texniki tərəqqi (yeni materiallar, resursların yeni emalı üsulları və s.) nəticəsində meydana çıxan inhisar rentasının bir növüdür. İnhisar icarəsi — muzdlu işçilərin əməyinin istifadəsi nəticəsində yaranan və son nəticədə torpağın sahibi tərəfindən mənimsənilən kapitalist torpaq rentasının bir növüdür. Dəyərindən bir neçə dəfə yüksək qiymətə satıldıqda formalaşır. İnhisar icarəsi kənd təsərrüfatında, şəhər torpaqlarında və mədən sənayesində mövcuddur. Kənd təsərrüfatında müəyyən xüsusiyyətlərə malik olan torpaq sahələrində icarə inhisarı yaranır və bunun sayəsində onlarda tələbatı və qiyməti adi haldan xeyli yüksək olan nadir məhsullar və xüsusi məhsul növləri yetişdirilə bilər. Экономика : (Экономическая теория) : учеб. пособие / под рук.

İnhisar mənfəəti — inhisar şəraitində yaranan xüsusi iqtisadi mənfəət növü var. Bu mənfəət inhisarçının istehsalı tənzimləmək qabiliyyəti sayəsində istehsalı məhdudlaşdırmaq və məhsulun qiymətinə öz xeyrinə təsir göstərmək qabiliyyəti ilə bağlıdır. Biz bir tərəfdən qeyri-müəyyənlik və inhisarçılıq, digər tərəfdən mənfəət arasında həm səbəb əlaqəsini, həm də aydın fərqi müşahidə edə bilərik. Səbəb mexanizmi ondan ibarətdir ki, sahibkar inhisar hakimiyyətinə nail olmaqla qeyri-müəyyənliyi azalda bilər və ya ən azı onun təsirlərini yumşalda bilər. Mükəmməl rəqabət şəraitində hər bir firmanın mənfəəti orta bazar səviyyəsinə bərabərdir, yəni inhisarçı şirkətlər orta səviyyədən yuxarı mənfəət əldə edirlər. Əgər inhisar bu və ya digər formada mövcuddursa, o, iqtisadi səmərənin son mənbəyidir. İnhisar mənfəətinin əldə edilməsinin şərtlərindən biri firmanın qiymətlərə təsir göstərə bilməsi və onların onun üçün maksimum fayda ilə müəyyən edilməsini təmin etməsidir. Bu zaman o, əlavə gəlir kimi deyil, məhsulların daha baha satılması nəticəsində formalaşır.

Dövlət inhisarı iqtisadiyyatda — bir dövlət qurumu və ya dövlət korporasiyasının müəyyən bir məhsulun və ya xidmətin yeganə təchizatçısı olduğu və rəqabətin qanunla qadağan olunduğu məcburi inhisar formasıdır. Bu, hökumətin yaratdığı bir inhisardır. Ümumiyyətlə, dövlət tərəfindən şəxsə və ya şirkətə inhisarın verildiyi dövlət tərəfindən verilən inhisardan fərqlənir. Dövlət inhisarını istənilən səviyyəli hökumət – milli, regional, yerli idarə edə bilər; milli səviyyədən aşağı səviyyələrdə yerli inhisardır. "Dövlət inhisarı" termini ümumiyyətlə milli hökumət tərəfindən idarə olunan dövlət inhisarına aiddir, baxmayaraq ki, özəl qurumlar tərəfindən idarə olunan, lakin dövlət hökuməti tərəfindən qorunan və ya icazə verilən inhisarlara da aid edilə bilər. İnhisarçılığın ən görkəmli nümunələri qanun və fiziki gücün qanuni istifadəsidir. Bir çox ölkədə poçt sistemi hökumət tərəfindən idarə olunur və bəzi və ya bütün xidmətlər üçün rəqabət qanunla qadağandır. Bundan əlavə, son onilliklərdə sənayeləşmiş dünyada özəlləşdirmə istiqamətində güclü bir tendensiya olmasına baxmayaraq, kommunal xidmətlər, telekomunikasiya və dəmir yollarında hökumət inhisarları tarixən adi bir hala çevrilmişdir. İskandinav ölkələrində zərərli sayılan bəzi mallar dövlət inhisarı yolu ilə paylanır. Məsələn, Finlandiya, İslandiya, Norveç və İsveçdə dövlət şirkətləri alkoqollu içkilərin satışında inhisara malikdirlər.

İnhisarçı rəqabət bazarı — istehlakçıların müəyyən tələbatını ödəməkdən məqsədilə fərqli məhsullar təklif edən çoxlu sayda satıcınn və alıcının olduğu bazara inhisarçı rəqabət bazar deyilir. Bu bazar inhisar və təkmil rəqabət bazarlarının arasında yerləşir. Bu səbəbdən onlarn müxtəlif xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir. İnhisarçı rəqabətin əsas xüsusiyyətləri aşağıdaklardır: Eyni tələbatı ödəyən müxtəlif məhsullar. Çoxlu sayıda alıcı və satıcı. Uzunmüddətli dövrdə bazara giriş-çıxışın sərbəstliyi. Firmalar bazarda çox az paya malikdirlər. Alclar və satıclar tam informasiyaya malik deyillər. Uzunmüddətli dövrdə firmalar sıfır mənfəətlə fəaliyyət göstərirlər. İnhisarçı rəqabət nəzəriyyəsinin əsasları Edvard Çemberlin tərəfindən 1933-cü ildə nəşr olunan "İnhisarçı Rəqabət Nəzəriyyəsi" kitabında qoyulmuşdur.

Dövlət-inhisarçı kapitalizm — nasist Almaniyası (Üçüncü Reyxin İqtisadiyyatı) və bəzi digər ölkələr üçün xarakterik olan iqtisadi sistem ilk dəfə marksist təlimlərdə təsvir edilmişdir. Hərfi şərhə görə, bu, "kapitalist inhisarlarının qüdrətinin dövlətin gücü ilə birləşməsi ilə xarakterizə olunan inhisar kapitalizminin bir formasıdır". Belə kapitalizmin yaranması mexanizmi bazarın inhisarlaşdırılması və inhisarların hökumətlə birləşməsidir. Erkən marksistlər belə birləşmənin gec-tez sosializm sisteminin yaradılmasına gətirib çıxaracağına inanırdılar, lakin artıq Lenin dövründə bunun tamamilə doğru olmadığı bəlli oldu və müasir iqtisadi nəzəriyyə bu cür institusional dinamikanı ümumiyyətlə inkar edir. K. Marks və F. Engelsin ölümündən sonra onların əsərlərində qeyd etdikləri kapitalizmin bir çox xüsusiyyətləri keçmişdə qaldı. XX əsrin əvvəllərində real kapitalizm, onun istehsal münasibətləri və kapitalist dövlətlərinin siyasi təcrübələri artıq XIX əsrin ortalarında olduğu kimi deyildi. Marksizmin baniləri "istehsal və rabitə vasitələrinin səhmdar cəmiyyətləri tərəfindən idarə oluna bilməyəcəyi, onların burjua hökuməti tərəfindən milliləşdirilməsinin iqtisadi cəhətdən qaçılmaz olacağı bir dövrün gələcəyini qabaqcadan görsələr də" (Marks). yazırdı ki, "müəyyən sahələrdə inhisarın yaranmasına gətirib çıxarır və buna görə də dövlətin müdaxiləsini tələb edir"; Engels – "dövlət kapitalist cəmiyyətinin rəsmi nümayəndəsi kimi, dövlətin idarəçiliyini öz üzərinə götürməyə məcburdur". müəyyən istehsal və rabitə vasitələri"), uzun müddət kapitalizmin inkişafı marksist tədqiqatlarda əldə edilən nəzəri ümumiləşdirmə səviyyəsindən irəlidə idi. Политическая экономия современного монополистического капитализма.