İnhisarçı rəqabət bazarı

İnhisarçı rəqabət bazarı — istehlakçıların müəyyən tələbatını ödəməkdən məqsədilə fərqli məhsullar təklif edən çoxlu sayda satıcınn və alıcının olduğu bazara inhisarçı rəqabət bazar deyilir.^[1] Bu bazar inhisar və təkmil rəqabət bazarlarının arasında yerləşir. Bu səbəbdən onlarn müxtəlif xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir.

İnhisarçı rəqabətin əsas xüsusiyyətləri aşağıdaklardır:

• Eyni tələbatı ödəyən müxtəlif məhsullar.
• Çoxlu sayıda alıcı və satıcı.
• Uzunmüddətli dövrdə bazara giriş-çıxışın sərbəstliyi.
• Firmalar bazarda çox az paya malikdirlər.
• Alclar və satıclar tam informasiyaya malik deyillər.
• Uzunmüddətli dövrdə firmalar sıfır mənfəətlə fəaliyyət göstərirlər.

İnhisarçı rəqabət nəzəriyyəsinin əsasları Edvard Çemberlin tərəfindən 1933-cü ildə nəşr olunan "İnhisarçı Rəqabət Nəzəriyyəsi" kitabında qoyulmuşdur.

İnhisarçı rəqabət, məhsulun diferensiallaşdırılması baxımından hər bir firmanın öz məhsulu üzərində müəyyən inhisar gücünə sahib olması ilə xarakterizə olunur: rəqiblərin hərəkətlərindən asılı olmayaraq qiymətini qaldıra və ya endirə bilər. Bununla birlikdə, bu güc həm kifayət qədər çox sayda oxşar mal istehsalçısının olması ilə, həm də digər firmalar tərəfindən bu sahəyə əhəmiyyətli dərəcədə giriş azadlığı ilə məhdudlaşır. Məsələn, Reebok idman ayaqqabısının "pərəstişkarları" məhsulları üçün digər şirkətlərin məhsullarından daha çox pul ödəməyə hazırdır, lakin qiymət fərqi çox əhəmiyyətlidirsə, alıcı hər zaman bazarda daha az bilinən firmaların analoqlarını daha ucuz bir qiymətə tapacaqdır. Eyni şey kosmetika sənayesinin məhsulları, geyim, ayaqqabı istehsalı və s.

Bu bazarda da tarazlıq nöqtəsi marjnal gəlirin marjinal xərcə bərabər olan istehsal həcmində əldə edilir^[2]. Uzunmüddətli dövrdə bazar iştirakçılar mənfəət əldə edə bilmirlər. Çünki bazarda mənfəət yaranan kimi bazara yeni iştirakçılar daxil olur. Bazarda təklif çoxalır və qiymətlər aşağı enir. Bu o həddə qədər davam edir ki, qiymətlər orta xərclərə bərabərləşsin. Bu zaman bazara giriş dayanır. Çünki digər şəxslər əvvəlki işlərində qazandıqları qədər mənfəət əldə etmək üçün bu bazara daxil olmağa ehtiyac duymayacaqlar.

Bazarda zərər olduqda isə firmalar bazardan çıxmağa başlayacaqlar bu səbəbdən istehsal həcmi və məhsul təklifi azalacaq. Bu o həddə qədər davam edir ki, qiymətlər orta xərclərə bərabərləşir. Bu zaman bazardan çıxış dayanır. Çünki bazar iştirakçıları indi qazandıqları qədər mənfəət əldə etmək üçün bu bazardan çıxıb yeni işə daxil olmağa ehtiyac duymayacaqlar.

Uzunmüddətli dövrdən fərqli olaraq firmalar qısamüddətli dövrdə bazara daxil ola və ya bazardan çıxa bilmədikləri üçün bazar iştirakçıları bu dövrdə mənfəət əldə edə və ya zərərlə üzləşə bilərlər. Bu dövrdə də tarazlıq nöqtəsi marjinal xərclərlə marjinal gəlirlərin kəsişdiyi yerdə olur.^[3]

Məhsul fərqi bu bazar quruluşunun əsas xüsusiyyətidir. Sənayedə xüsusiyyətləri yaxın, lakin bircins olmayan mallar istehsal edən bir qrup satıcı (istehsalçı) varlığını, yəni mükəmməl əvəzedici olmayan malların mövcudluğunu nəzərdə tutur.

Məhsul fərqi aşağıdakılara əsaslana bilər.

• məhsulun fiziki xüsusiyyətləri;
• yer;
• Qablaşdırma, ticarət markası, şirkət imici, reklamla əlaqəli “xəyali” fərqlər.

Bundan əlavə, fərqləndirmə bəzən üfüqi və şaquli olaraq bölünür:

• şaquli malların keyfiyyətinə və ya digər oxşar meyarlara görə şərti olaraq “pis” və “yaxşı” ya bölünməsinə əsaslanır (TV seçimi - “Temp” və ya “Panasonic”);
• üfüqi olaraq, alıcının təxminən bərabər qiymətlərlə malları pis və ya yaxşı deyil, uyğun və zövqünə uyğun olmayan (avtomobil seçimi - Volvo və ya Alfa-Romeo) böldüyünü düşünür.

Məhsulun öz versiyasını yaratmaqla hər firma bir növ məhdud inhisar əldə edir. Yalnız bir Biq-Mak sendviç istehsalçısı, yalnız bir Akvafreş diş pastası istehsalçısı, İqtisadiyyat məktəbi jurnalının yalnız bir naşiri və s. rəqabəti.

Məhsul fərqi bazar qiymətlərinə məhdud təsir imkanını yaradır, çünki bir çox istehlakçı müəyyən qiymət artımları ilə də müəyyən bir markaya və firmaya sadiq qalır. Bununla birlikdə, rəqib firmaların məhsullarının oxşarlığı səbəbindən bu təsir nisbətən az olacaqdır. İnhisarçı rəqiblərin məhsulları arasındakı tələbin qarşılıqlı elastikliyi olduqca yüksəkdir. Tələb əyrisi cüzi mənfi bir meyl göstərir (mükəmməl rəqabətdə üfiqi tələb əyrisindən fərqli olaraq) və eyni zamanda tələbin yüksək qiymət elastikliyi ilə xarakterizə olunur.

İnhisar rəqibləri əhəmiyyətli inhisar gücünə malik deyillər, buna görə də tələb dinamikası inhisar tələbindən fərqlənəcəkdir. Bazarda rəqabət olduğuna görə, ilk firmanın məhsullarında qiymət artması halında istehlakçılar digərinə müraciət edəcəklər, bu səbəbdən firmaların hər birinin məhsullarına tələb elastik olacaqdır. Elastiklik səviyyəsi, firmaların hər birinin məhsulları ilə əlaqə amili olan fərqlənmə dərəcəsindən asılı olacaqdır. Hər bir firma üçün optimal istehsal həcmi təmiz inhisar vəziyyətinə bənzər şəkildə müəyyən edilir. Qrafikə əsasən, qiymətin tələb əyrisi ilə təyin olunduğunu qeyd etmək lazımdır. Mənfəət və ya zərərin olması orta xərclərin dinamikasından asılıdır. ATC əyrisi Po-dan aşağıya doğru gedirsə, firma mənfəət əldə edir (kölgəli düzbucaqlı). ATC əyrisi daha yüksəkdirsə, bu zərərin miqdarıdır. Qiymət orta xərclərin dəyərini keçmirsə, firma fəaliyyətini dayandırır.

Uzunmüddətli perspektivdə, mükəmməl rəqabətdə olduğu kimi, iqtisadi mənfəətin mövcud olması sənayeyə yeni firmaların axınına səbəb olacaqdır. Öz növbəsində təklif artacaq, tarazlıq qiyməti azalacaq və mənfəət miqdarı azalacaq. Nəticədə bazara son girən firma iqtisadi mənfəət əldə etmədiyi zaman bir vəziyyət yaranır. Mənfəəti artırmağın yeganə yolu məhsul fərqliliyini artırmaqdır. Bununla birlikdə, uzun müddətdə, qanuni maneələr olmadığı təqdirdə, rəqiblər mənfəəti artıran fərqləndirmə sahələrini kopyalaya biləcəklər. Bu səbəbdən firmaların nisbətən oxşar şərtlərdə olacağı ehtimal olunur. Tələb cədvəlinin meylinə görə firma xərcləri minimuma endirmədən əvvəl qiymət və orta maya arasındakı tarazlığa nail olacaqdır. Buna görə inhisarçı bir rəqibin optimal həcmi mükəmməl bir rəqibin həcmindən az olacaqdır. Bu tarazlıq, nəticədə firmanın əsas məqsədinin müvəffəqiyyət səviyyəsinə çatmaq olduğu qənaətinə gəlir.

Bir inhisar vəziyyətində olduğu kimi, inhisar rəqib inhisar gücünə malikdir ki, bu da süni kəsir yaratmaqla məhsulların qiymətlərini qaldırmağa imkan verir. Ancaq inhisardan fərqli olaraq, bu güc maneələr səbəbindən deyil, fərqlilik səbəbindən meydana gəlir. İnhisarçı rəqib, xərcləri minimuma endirməyə çalışmır və orta xərc (AC) əyrisi müəyyən bir texnologiyanı ifadə etdiyindən, bu firmanın mövcud avadanlıqdan az istifadə etdiyini (yəni artıq gücə sahib olduğunu) göstərir. Cəmiyyət baxımından bu, təsirsizdir, çünki bəzi mənbələrdən istifadə olunmur. Eyni zamanda həddindən artıq tutumun olması fərqlənməyə şərait yaradır. Nəticədə istehlakçılar zövqlərinə görə müxtəlif mallar ala bilirlər, buna görə cəmiyyət müxtəlifliyin məmnuniyyətini resursların daha az səmərəli istifadəsinin qiyməti ilə tarazlaşdırmalıdır. Çox vaxt cəmiyyət inhisarçı rəqabətin mövcudluğunu təsdiqləyir.

• Монополистической конкуренции теория  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
• Михайлушкин А. И., Шимко П. Д. Экономика. Учеб. для технич. вузов. — М.: Высш. шк., 2000. — С. 203
• Нуреев Р. М. «Курс микроэкономики», изд. «Норма»
• Словарь экономических терминов
• D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch: «Economics»
• F. Musgrave, E. Kacapyr; «Barron’s AP Micro/Macroeconomics»

• Самуэльсон, Пол Энтони. Монополистическая конкуренция - революция в теории (Microeconomics: Selected Readings). Нью-Йорк. 1971 [The Monopolistic Competition Revolution].
• Чемберлин Э. Теория монополистической конкуренции (Реориентация теории стоимости) / пер. с англ. Э. Г. Лейкина и Л. Я. Розовского. — М.: Экономика , 1996. — 351 с. — Серия «Экономическое наследие». — ISBN 5-282-01828-8.

• Monopolistic Competition by Elmer G. Wiens
• Monopolistic Competition Video Explanation by Prof. Vinod Kumar — YouTube