Konflikt

Konflikt (lat. conflictus) — qarşıdurma və ya mübarizə. Konfliktlə bağlı araşdırmalarla konfliktologiya elmi məşğul olur. Ədəbiyyatda konflikt dedikdə bədii əsərlərdə süjetin inkişafının, iştirak edənlərin mübarizəsinin əsasını təşkil edən münaqişə, toqquşma nəzərdə tutulur.

Dramatik konflikt, dramatik münaqişə, dramatik ziddiyət, dramatik təzad, dramatik fikir ayrılığı (İngilis dilində Conflict) – ədəbi mətnlərdə dramatik fikir ayrılığı və ya münaqişə. Bir hekayə daxilindəki qüvvələrin qarşıdurması və ya toqquşması nəticəsində formalaşır. Latın dilində conflictus olub, Latın dilindən tərcümədə münaqişə mənasını verən bu sözün tam olaraq mənası qarşıdurma, qarşı-qarşıya gəlmək, toqquşma deməkdir. Ədəbiyyatşünas və yazıçı Artur Quiller Coça (Artur Quiller-Couch) görə, dramatik konfliktin yeddi əsas müddəası mövcuddur. Bunlar; insan ilə insan, insan ilə insanın öz təbiəti, insan ilə insanın özü, insan ilə təbiət, insan ilə cəmiyyət, arada qalmış insan və kişi ilə qadın arasındakı münaqişələrdirlər. Bu tərif bir çox oxşar siyahılara da ilham mənbəyi vermişdir.

Sosial münaqişə nəzəriyyəsi cəmiyyətdəki fərdlərin və qrupların (sosial siniflərin) konsensus (razılaşma) əsasında deyil, ziddiyyət əsasında qarşılıqlı əlaqədə olduqlarını iddia edən bir marksist əsaslı bir sosial nəzəriyyədir. Mübahisələrin müxtəlif formaları sayəsində qruplar müxtəlif miqdarda maddi və qeyri-maddi mənbələrə (məsələn, varlılar və yoxsullar qarşı-qarşıya) nail olurlar. Daha güclü qruplar güclərini saxlamaq və daha az gücə sahib qrupları istismar etmək üçün güclərindən istifadə etməyə meyllidirlər. Konflikt nəzəriyyəçiləri münaqişəyə dəyişiklik mühərriki kimi baxırlar, çünki münaqişə bəzən həll olunan ziddiyyətlər yaradır, davam edən dialektdə yeni qarşıdurmalar və təzadlar yaradır.Tarixi materializmin klassik nümunəsində Karl Marks və Fridrix Engels bütün insanlıq tarixinin cəmiyyətin maddi ehtiyaclarını ödəmək vasitəsindəki dəyişikliklərə, yəni cəmiyyətin istehsal rejimindəki dəyişikliklərə uyğun olaraq zamanla meydana gələn siniflər arasındakı qarşıdurmanın nəticəsi olduğunu iddia etdilər. Bir mənzil kompleksinin sahibi ilə eyni yaşayış kompleksindəki kirənişin arasındakı əlaqəni nəzərdən keçirin. Konsensus nəzəriyyəçisi sahibi ilə kirənişin arasındakı əlaqənin qarşılıqlı mənfəət üzərində qurulduğunu təklif edə bilər.Bundan fərqli olaraq, bir konflikt nəzəriyyəçisi münasibətlərin sahibi və kirəşinin bir-birinə qarşı mübarizə apardıqları bir münaqişəyə əsaslandığını iddia edə bilər.Onların əlaqələri, bir-birlərindən fayda çıxarmaq qabiliyyətlərindəki tarazlıq ilə müəyyən edilir, məs. kirayə haqqı və ya yaşamaq üçün bir yer. Münasibətlərin hüdudları, hər bir şəxsin mümkün olan ən çox faydanı digərindən əldə etdiyi yerdə qoyulur. Münaqişə(konflikt) bir çox forma ala bilər və status da daxil olmaqla bir çox müxtəlif növ qaynaqlar üzərində mübarizəni əhatə edə bilər.Bununla birlikdə, formal konflikt nəzəriyyəsi sinif konfliktinin təhlilində öz əsaslarına malik idi və sahib və kirənişin nümunəsini sinif münaqişəsi baxımından başa düşmək olar.Sinif konfliktində sahiblərin qeyri-sahiblərə nisbətən üstünlükləri olur.Məsələn, sahibi ilə kirənişin arasındakı münasibətləri əsas götürən hüquq sistemi ev sahibinin lehinə qərəzli ola bilər. Tutaq ki, sahibi kirənişinin yaşayış yerindən köçdükdən sonra kirayəçinin təhlükəsizlik əmanətini saxlamaq istəyir.İngilis ümumi qanununa əsaslanan hüquq sistemlərində sahibdən yalnız təhlükəsizlik əmanətinin tutulduğunu icarəçiyə bildirməsi tələb olunur.Təhlükəsizlik əmanətini qaytarmaq üçün kirənişin məhkəməyə müraciət etməlidir.Kirənişin sübut yükünü daşıyır və buna görə yaşayış yerinin köçmədən əvvəl lazımi səviyyədə təmizləndiyini sübut etmək tələb olunur.Bu çox çətin və ya hətta mümkün olmayan bir iş ola bilər.

Qarabağ münaqişəsi — Azərbaycan və Ermənistan arasında Qarabağ və Qarabağın ətrafında Ermənistan nəzarətindəki Azərbaycan əraziləri üzərində baş vermiş etnik münaqişə və ərazi mübahisəsi. Münaqişə nəticəsində bir milyondan çox azərbaycanlı etnik təmizləməyə məruz qalmışdır. 27 sentyabr 2020-ci il səhər saatlarında Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin genişmiqyaslı təxribat törədərək cəbhəboyu zonada yerləşən Azərbaycan ordusunun mövqelərini və yaşayış məntəqələrini iriçaplı silahlar, minaatanlar və müxtəlif çaplı artilleriya qurğularından intensiv atəşə tutması nəticəsində, Ermənistan ordusunun döyüş aktivliyinin qarşısını almaq, mülki əhalinin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə Azərbaycan ordusunun komandanlığı tərəfindən qoşunların bütün cəbhə boyu sürətli əks-hücum əməliyyatı başlaması barədə qərar verilib. Qarşıdurmalar nəticəsində Ermənistanda hərbi vəziyyət və ümumi səfərbərlik, Azərbaycanda isə hərbi vəziyyət və komendant saatı, 28 sentyabrda qismən səfərbərlik elan edilmişdir. Qarşıdurmalar qısa müddətdə sürətlə alovlanmış və İkinci Qarabağ müharibəsinə çevrilmişdir. Çoxsaylı ölkələr və Birləşmiş Millətlər Təşkilatı münaqişəni kəskin şəkildə qınamış və hər iki tərəfi gərginliyi azaltmağa və mənalı danışıqları təxirə salmadan davam etdirməyə çağırmışdır. Əfqanıstan, Ukrayna, Pakistan, Türkiyə və Şimali Kipr Türk Respublikası isə Azərbaycana dəstək olduqlarını bildirmişdir. 29 sentyabr tarixində BMT Təhlükəsizlik Şurası Dağlıq Qarabağdakı vəziyyətlə əlaqədar təcili iclas keçirmişdir. Rusiyanın vasitəçiliyi ilə Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi tərəfindən dəstəklənən və həm Ermənistan həm də Azərbaycan tərəfindən qəbul edilən humanitar atəşkəs rəsmi olaraq 10 oktyabr tarixində qüvvəyə minsə də, Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin mülki vətəndaşları hədəfə alan terror aktları nəticəsində atəşkəs yenidən pozulmuş, yaralıların və məhbusların mübadiləsi dayandırılmışdır. Davam edən müharibə ərzində 4 oktyabrda Cəbrayıl, 17 oktyabrda Füzuli, 20 oktyabrda Zəngilan, 25 oktyabrda Qubadlı və 8 noyabrda Şuşa şəhəri işğaldan azad edilmişdir.

Konfliktologiya — münaqişələrin yaranması və inkişafı mexanizmləri və qanunauyğunluqları haqqında biliklər sistemidir. Buraya həm də münaqişələrin idarəolunması prinsipləri və texnologiyaları da daxildir. Konfliktologiyanın obyektinə münaqişənin bütün formaları, predmetinə isə –hər hansı bir münaqişənin yaranması, inkişafı və bitməsini xarakterizə edən ən ümumi biliklər daxildir. Konfliktologiyanın predmeti haqqında ən ümumi təsəvvürü "konfliktologiya" sözünün etimoloji mənası verir, yəni "münaqişələr haqqında elm" olması. Müasir konfliktologiya – kifayət qədər inkişaf etmiş çoxsahəli bir fənndir. Onun əsasını fəlsəfə, sosiologiya və psixologiya kimi elmlər formalaşdırıb. Lakin yeni elmi fənn olan konfliktologiyanın meydana gəlməsində bir sıra digər elmlər də müəyyən rol oynayıb: tarix, politologiya, iqtisadiyyat, sənətşünaslıq, hüquqşünaslıq, idarəetmə nəzəriyyəsi və s. Konfliktologiya elminin əsası, sosiologiyanın banisi sayılan Oqüst Kont (1798-1857-ci illər), Herbert Spenser (1890-1903-cü illər), Karl Marks (1818-1883-cü illər) və s. iştirakı ilə yaradılmışdır. Onların əsərləri həm konfliktologiyanın ümum-nəzəri bazası, həm də sosial münaqişələrin təhlili, qiymətləndirilməsi və həlli üçün işlədilən vasitələrin yaradılmasında metodoloji əsas rolunu oynayır.

Qrupun sosioloji inkişaf planına uyğun olaraq şəxsiyyətlərarası münasibətlərin tənzim edilməsi çox mürəkkəb, lakin əhəmiyyətli məsələdir. Onun müxtəlif çalarlarını ayırd etmək olar. Bütün hallarda kollektivdə şəxsiyyətlərarası münasibətlərin tənzim edilməsi konflikt şəraitinin yaranması imkanının vaxtında aradan qaldırılmasını nəzərdə tutmalı və məhz bu istiqamətdə yönəldilməlidir. Qrup canlı təsisatdır. O da dialektika qanunlarına tabedir. Bu mənada məsələ heç də qrupda konfliktin olub-olmamasında deyildir. Ən başlıca məsələ konfliktin mənəvi məzmunundadır, konstruktiv, yaradıcı, işgüzar xarakter daşımasındadır. Bu cəhəti nəzərə alsaq, konfliktin konstruktiv və destruktiv funksiyalarını fərqləndirə bilərik. Sosial psixologiyada qrupdaxili konfliktlərin təsnifatı hələ müəyyənləşdirilməyib. M. R. Bityanova onların aşağıdakı növlərini təsvir etmişdir: Hər bir qrupun daxilində mini qruplar formalaşır.

Şimali İrlandiya konflikti — XX əsrin 60-cı illəriin sonunda Şimali İrlandiyada baş verən konfliktə verilən ad. İrlandiyaya müstəqillik verildikdən sonra altı qraflıqdan ibarət və əhalisinin çox hissəsi protestant ingilislərdən ibarət olan Şimali İrlandiya Böyük Britaniyanın tərkibində qaldı. Şimali İrlandiyadakı katolik azlıq 1968-ci ildə İrlandiyaya birləşmək uğrunda mübarizəyə başladı. Kütləvi iğtişaşlar başlandı. Bir il sonra hökumət Olster şəhərinə qoşun yeritdi. Buna cavab olaraq katoliklər adından çıxış edən İrlandiya Respublika ordusu yerli protestantlara və ingilis siyasi xadimlərinə qarşı partizan müharibəsinə başladı. Qarşılıqlı zorakılıq dinc əhalinin çoxlu qurbanlar verməsinə səbəb oldu. Zorakılıq Olsterdən kənara çıxdı. Londonda və başqa şəhərlərdə partlayışlar törədildi. Ölkədə fövqəladə vəziyyət elan olundu.

Kəşmir münaqişəsi — Pakistan və Hindistan arasında tarixi Kəşmir vilayəti üstündə həll olunmamış problem. 1947-ci ilin avqustunda yaradılan müstəqil Hindistan dövləti Kəşmiri öz ərazisinə qatmağa çalışır. Hal-hazırda Kəşmirin şimal-qərbi Pakistanın, qalan hissəsi isə Hindistanın (1949) nəzarəti altındadır. 1956-cı ildə Kəşmir "Hindistan İttifaqının tərkib hissəsi" elan edildi. Hindistanla Pakistan arasında bir neçə dəfə hərbi münaqişə baş versə də bu problem hələ də öz həllini tapmamışdır. Azərbaycan bu münaqişədə Pakistanı dəstəkləməkdədir.