Marn çayı

Bri-sür-Marn (fr. Brie-sur-Marne) — Marna çayının şərq sahilində, Parisdən 8 km şərqdə və Şampinyi-sür-Marndan 3 km şimalda yerləşən Sena departamentinin kommunası. == Tarixi == Fransızların Alman mövqeyinə qarşı qanlı hücumlarının edildiyi əsas məqamlardan biri olan Şampinyi-syur-Marn ilə birlikdə 1870-ci il 30 noyabr və 2 dekabr tarixlərində təmsil etdi. 2 dekabr səhər, 30 noyabr tarixindən etibarən fransızların əlində qalan bu kənd yenidən Alman ordusu tərəfindən işğal edildi..

Bri-sür-Marn (fr. Brie-sur-Marne) — Marna çayının şərq sahilində, Parisdən 8 km şərqdə və Şampinyi-sür-Marndan 3 km şimalda yerləşən Sena departamentinin kommunası. == Tarixi == Fransızların Alman mövqeyinə qarşı qanlı hücumlarının edildiyi əsas məqamlardan biri olan Şampinyi-syur-Marn ilə birlikdə 1870-ci il 30 noyabr və 2 dekabr tarixlərində təmsil etdi. 2 dekabr səhər, 30 noyabr tarixindən etibarən fransızların əlində qalan bu kənd yenidən Alman ordusu tərəfindən işğal edildi..

Nojan-sür-Marn (fr. Nogent-sur-Marne) — Fransanın şəhər və kommunası. == Coğrafiyası == Nojan-sür-Marn şəhəri Val-de-Marn departamentinin ərazisində yerləşir, regionu — İl-de-Frans. Nojan-sür-Marn dairəsinin inzibati mərkəzidir. == Tarixi == Nojan-sür-Marn orta əsrlərdən bəri tanınır. 581 yaşına qədər olan salnaməsində, Qreqori Franks kralı Çilperikin sevimli yaşayış yerlərindən biri olan Novigentum şəhəri haqqında məlumat verir. Yerli xəstəxanaya məxsus ərazidə, habelə Fransız kralı VII Çarlz tərəfindən xanıma Aqnes Sorel üçün inşa edilmiş və 1626-cı ildə Kardinal Rişelin əmri ilə sökülmüşdür (XIV əsr). Bundan əlavə, XII əsrə aid Sankt-Saturn kilsəsi görməli yerlərindən biridir. Nojan-syur-Marn şəhərində tanınmış rəssam Antuan Vatto vəfat etmişdir. 1792-ci ildə Nojanda 1198 nəfər, 1881-ci ildə — artıq 9491 əhali yaşayırdı.

Nojan-sür-Marn (fr. Nogent-sur-Marne) — Fransanın şəhər və kommunası. == Coğrafiyası == Nojan-sür-Marn şəhəri Val-de-Marn departamentinin ərazisində yerləşir, regionu — İl-de-Frans. Nojan-sür-Marn dairəsinin inzibati mərkəzidir. == Tarixi == Nojan-sür-Marn orta əsrlərdən bəri tanınır. 581 yaşına qədər olan salnaməsində, Qreqori Franks kralı Çilperikin sevimli yaşayış yerlərindən biri olan Novigentum şəhəri haqqında məlumat verir. Yerli xəstəxanaya məxsus ərazidə, habelə Fransız kralı VII Çarlz tərəfindən xanıma Aqnes Sorel üçün inşa edilmiş və 1626-cı ildə Kardinal Rişelin əmri ilə sökülmüşdür (XIV əsr). Bundan əlavə, XII əsrə aid Sankt-Saturn kilsəsi görməli yerlərindən biridir. Nojan-syur-Marn şəhərində tanınmış rəssam Antuan Vatto vəfat etmişdir. 1792-ci ildə Nojanda 1198 nəfər, 1881-ci ildə — artıq 9491 əhali yaşayırdı.

Val-de-Marn (fr. Val-de-Marne, hərfən — «Marna vadisi») — Fransanın mərkəz hissəsinin şimalında yerləşən, İl-de-Frans regionun departamentlərindən biri. Sıra nömrəsi — 94. İnzibati mərkəzi — Kretey. Əhalisi — 1,333,702 nəfər (departamentlər arasında 11-ci yer, 2011-ci ilin məlumatları). == Coğrafiyası == Ərazi — 245 km². Parisin cənub və şərq-cənubuna yerləşən departamentin ərazisində Sena və Marna çayları axır. == Tarixi == Val-de-Marna departamenti 1968-ci il yanvarın 1-də yaradılmış, Sena (29 kommun) və Sena və Uaza (18 kommun) keçmiş departamentlərin tərkibinə daxil edilmişdir. Adı Marna çayından gəlir.

Şalon-an-Şampan (fr. Châlons-en-Champagne), 1998-ci ilə qədər Şalon-sür-Marn (fr. Châlons-sur-Marne) — Fransanın Qrand Est regionunda şəhər. Marna departamentinin inzibati mərkəzidir.

Şampinyi-sür-Marn (fr. Champigny-sur-Marne) — Fransada kommuna, Parisin cənub-şərq şəhərətrafı. == Tarixi == Kommuna Parisin mühasirəsi zamanı bir neçə dəfə əl dəyişdirdi. 1897-ci ildə müasir bir ad aldı (bundan əvvəl ona sadəcə Şampinyi deyilirdi). Əsas inkişaf dövrü şəhərdə İkinci Dünya Müharibəsindən sonra başladı. Şimali Afrika və Portuqaliyadan bir çox immiqrant Şampinyidə məskunlaşdı. == Demoqrafiyası == == Qardaşlaşmış şəhərlər == Bernau Rozinyano-Marittimo Masselboro Alpiarsa == İstinadlar == == Ədəbiyyat == Şampinyi // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.

Şampinyi-sür-Marn (fr. Champigny-sur-Marne) — Fransada kommuna, Parisin cənub-şərq şəhərətrafı. == Tarixi == Kommuna Parisin mühasirəsi zamanı bir neçə dəfə əl dəyişdirdi. 1897-ci ildə müasir bir ad aldı (bundan əvvəl ona sadəcə Şampinyi deyilirdi). Əsas inkişaf dövrü şəhərdə İkinci Dünya Müharibəsindən sonra başladı. Şimali Afrika və Portuqaliyadan bir çox immiqrant Şampinyidə məskunlaşdı. == Demoqrafiyası == == Qardaşlaşmış şəhərlər == Bernau Rozinyano-Marittimo Masselboro Alpiarsa == İstinadlar == == Ədəbiyyat == Şampinyi // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.

Nojan-sür-Marn (fr. Nogent-sur-Marne) — Fransanın İl-de-Frans regionun rayonlarından (fr. Arrondissement) biri. Departamenti — Val-de-Marn. Suprefektura — Nojan-sür-Marn. Rayon əhalisi 2006-cı ildə 381 460 nəfər təşkil edirdi. Əhalinin sıxlığı — 63 nəf / km². Rayon ərazisi — 6055 km².

Abakan çayı — Xakasiya ərazisindənn axan, Yenisey çayının sol qolunu təşkil edir. Çayın uzunluğu 327 km təşkil edir. Ümumi su toplayıcı hövzəsinin sahəsu 32000 km² təşkil edir. == Axın == Abakan çayı Xaxasiya ərazisində mövcud olan səkkiz inzibati rayondan beşının ərazisindın axır: Askiz, Altaysk, Beysk, Taştıpsk, Usr-Abakan. Abakan çayını əmələ gətirən ısas Çaylar olan Böyük Abakan və Kiçik Abakan çayları öz başlançıqlarını Qərbi Sayan və Altay dağlarından götürür. Çay Samoxval dağları önündə Krasnoyarsk su anbarına tökülür. Yixarı axarlarda çay dərin ensiz yataqla axır. Böyük Monok kəndi yaxınlığında yatağı birdən genişlənir. Butadan Minusinski novuna axır. Burada çay çoxlu qollara ayrılır.

Abin (adıq Абын — «meşə») — Rusiyanın Krasnodar diyarında çay. Varnavin su anbarına tökülür. Kuban çayının hövzəsinə daxildir. Çayın uzunluğuи — 81 km, su toplayıcı hövzənin sahəsi — 484 km²-dir. == Coğrafiyası == Abin çayı mənbəyi Kosexur silsiləsinin şimal yamacında yerləşir. Yuxarı axarlarında çay sürətl axır və suyu şəffafdır. Erivan stansiyasında çay Mixale çayı ilə birləşir və daha geniş dərə ilə axır. Bu bölgədə çay kənarı boyu Erivan-Şapsuqun torpaq yolu keçir. Şapsuq stansiyası yaxınlığında Abin çayı soldan özünün əsas qolunu Adeqoyu qəbul edir. Daha sonra çay Abinsk boyunca axır və Varnavin su anbarına tökülür.

Abjitçay — Azərbaycan Respublikasının Balakən rayonu ərazisində çay. == Toponimikası == Abjitçay Qanıxçayın qoludur. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, çayın adı İran mənşəli ab (su, çay) və jət (qatran) sözlərindən ibarət olub "qatranlı çay" mənasındadır. Qədim türk yazılı abidələrində xristianların xeyir-dua mərasimi "abijik/abişik" adlanır. Ehtimal olunur ki, abjit sözü rayonun ərazisində tarixi məlum olmayan qədim məbəd və ibadətgahla bağlıdır.

Adaqum (Adıkum, Adaqim, Atakuma,Ataqum; adıq Атӏэкӏумэ) — Rusiyanın Krasnodar diyarında çay. Adaqum Kuban çayının sol qolu olub, uzunluğu 66 km, su toplayıcı hövzənin sahəsi 336 km²-dir. Bakanka və Neberjay çaylarının birləşməsi nəticəsində yaranır. Çayın mənsəbi Markotxsk silsiləsinin şimal yamaclarındadır. Çayın qidalanması qarışıqdır. İl ərzində daha çox yağış suları üstünlük təşkil edir. Adaqum çayı əvvəllər çoxsaylı qollardan ibarət geniş şəbəkəyə malik idi. İndi çay qollarının bir çoxundan məhrum olub. Buna səbəb çay yatağında inşa edilmiş Varnavin su anbarıdır. Məhs Adaqum çayı bu su anbarına tökülür.

Adda — İtaliyada çay. == Tarixi == İkinci koalisiyanın (İngiltərə, Rusiya, Avstriya və s.) Fransa ilə müharibəsində Aleksandr Suvorovun komandanlıq etdiyi Rusiya–Avstriya qoşunları 27–28 aprel 1799-cu il tarixlərində Adda çayı sahillərində general Jan Viktor Moronun komandanlıq etdiyi fransız ordusuna qalib gəlmişdir. == Xüsusiyyətlər == Po çayının sol qolu olan Addanın uzunluğu 313 kilometr, hövzəsinin sahəsi təqribən 8 min kilometr2-dir. == İqtisadiyyat == Adda çayı üzərində çox sayda SES var. Bəzi yerlərdə gəmiçiliyə yararlıdır. Addadan Milana uzunluğu 56 kilometr olan kanal çəkilmişdir.

Adice (it. Adige; alm. Etsch‎; ven. Àdexe‎; romanş Adisch; lat. Athesis; q.yun. Ἄθεσις və ya Ἄταγις, Atagis)) — İtaliyanın şimalında çay. == Xüsusiyyətləri == Adice çayının uzunluğu 410 kilometr, hövzəsinin sahəsi 14,7 min kilometr2-dir. Adriatik dənizinə tökülür. == Tarixi == Adice çayı tarixdə bir çox müharibələrə şahid olmuşdur. 1799-cu ildə fransız general Bartelemi Lui Jozef Şerer Avstriyanı bu çayın sahilində məğlub etmişdir.

Adur çay (fr. Adour, bask Aturri, oks. Ador) — Fransanın cənub-qərbində çay. == Xüsusiyyətləri == Uzunluğu 335 kilometrdir. Mərkəzi Pireney dağlarından başlanır və Biskay körfəzinə tökülür. == İqtisadiyyat == 128 kilometr məsafədə gəmiçiliyə yararlıdır. Suvarmada istifadə olunur. SES var. Tarb və Bayonna şəhərləri Adur çayının sahilindədir. == İstinadlar == == Xarici keçidlər == Commission Européenne—Natura 2000: Cartographie du Barthes de l'Adour— (fr.) — maps of the Adour and Adour Basin.

Afips (adıq Афыпс) — Rusiyanın Krasnodar diyarında və Adıge Respublikasında çay. Çayın uzunluğu 96 km, sutoplayıcı hövzənin sahəsi— 1380 km²-dir. Çayın adı adıgey dilindədir. "Ps" şəkilçisi adıqca "psı" su deməkdir. Adın başlanğıcı Afa (ildırım və şimşək tanrısı) tanrısının adıdır. Baxmayaraq ki, bu tanrı çərkəzlər və abazinlər arasında qəbul edilmədi. "Afa" adı həm də meşəli dağ olan "Böyük Afipsə" verilmiş. Başqa bir versiyaya görə toponim kab.-çərk. Афӏыпс sözündən "şirin" və adıq Ахуы — "ağ" sözündən formalaşıb. Ancaq C.Kokov düşünür ki, bu yanılış assosiasiyadır.

Akiqava çayı və ya Akikava çayı — Böyük Tokio bölgəsinin qərbində axan çay. Tama çayının əsas qoludur. == Haqqında == Akiqava çayı iki suayırıcıya malikdir: şimal və cənub. Mənbəyi Çiçibu Tama Kay Milli Parkında yerləşir. Akiruno və Hinohara şəhərlərindən, eləcə də, Kanaqava və Tokio prefekturalarından keçir. Çayın dərəsi populyar istirahət yeridir.

Bala Kür (kanal) — Neftçala rayonu ərazisində Kür çayından Xəzər dənizinə çəkilən kanal. Akkuşa — Kür çayının Salyan və Neftçala rayonları ərazisindəki, həm də "Bala Kür" adlanan qolu.

Akri (port. Rio Acre) — Cənubi Amerikanın mərkəzi hissəsindən axan çay. Çay Braziliyanın şimal-qərbi və Boliviyanın şimalından axır. Çayın uzunluğu 650 km-dir. Öz başlanğıcını And dağlarpndan götürür. Bir hissəsi Braziliya və Boliviya sərhəddini təşkil edir. Purus çayının mənbəyini təşkil edir. Çay 480 km məsafədə gəmiçilik üçün yararlıdır. Gursululuq dönəmində, yanvardan maya qədər naviqasiyaya yararlı sahə artır.

Aksuat (Хасаут, qaraç.-balk. Схауат) — Qaraçay-Çərkəz Respublikasında çay. Aksuat çayı bol sulu və gür dağ çayı olub Böyük Qafqazın şimal yamacı boyu axır. Aksuat Kiçik Zelençuk çayının sol qolu. == Coğrafiyası == Aksuat — Qaraçay-Çərkəz Respublikasının ərazisində yerləşən az çox bol sulu çaylardan biridir. Aksuat çayı Xasaut buzlağından qidalanır. Çayın uzunluğu 77 km, su toplayıcı hövzəsinin sahəsi isə 843 km²-dir. Aksuat çayı cənubdan şimala doğru uzanan Mıstı-Baş və Aksaut dağ silsilələrinin dərələri boyu axır. Bu silsilənin müəyyən hissəli fərqli adlarla adlandırılır: Qitçe-Teberdin, Ak, Baduk, Xajibey, Kınır-Çat, Qidam və s. Ümumən belə mürəkkəb və dərələrlə parçalanmış dağ silsiləsini Aksuat-Tiberdin adlandırmaq mümkündür.

Aksay (устар. Асагалыль, qum. Яхсайсув,; çeç. Яьсси) — Çeçenistanın Naji-Yurt və Qudermes rayonu, Dağıstanın Botlix rayonu, Novolak rayonu, Babayurd və Xasavyurd rayonlarından keçən çay. Çayın yamacı 14.5 m/km-dir.. == Relyefi == Çay öz başlanğıcını And dağları silsiləsinin şimal yamacından götürür. Mənbəyinin hündürlüyü dəniz səviyyəsindən 2080 m yüksəklikdədir. Kanal ilə Aktaş çayına birləşən Aksay çayı Aksay su anbarına axır. Uzunluğu 144 km, su tutma sahəsi 1390 km², orta dərinliyi isə 444 m-dir. Hövzəsinin çox hissəsi (87%) 1000 m-dən aşağıdır, ərazinin 11% -i 0 m -dən aşağıdır.

Aktaş (qum. Акъташ, çeç. Гӏурий, avar. Ахчи, Казма) — Dağıstan Respublikasında çay. Çay Dağıstanın Kazebek və Xasvyurt rayonları ərazisindən axır. Qumuq dilində toponimin tərcüməsi "ağ daş" — акъ таш demkdir. == Coğrafiyası == Aktaş öz başlanğıcını Suyasi-Meer silsiləsinin şimal-şərq yamacından, Andiyski silsiləsinin kəsişməsindən götürür. Mənbənin dəniz səviyyəsindən hündürlüyü — 2300 metrdir. Aktaş çayının meyilliyi 14,6 m/km-dir. Mənsəbinin hündürlüyü isə — 10 metrdir.

Alatır (çuvaş Улатăр, erz. Ратор) — Rusiyanın Nijeqorod, Mordoviya və Çuvaşiya ərazilərindən axan çay. Çayın uzunluğu 296 km, hövzəsi 11 min km² təşkil edir. == Coğrafiya == Çayın mənbəyi Pervomaysk şəhərindən 10 km qərbdə yerləşir. Çsyın əsas istiqaməti şərqədir. Çay yuxarı axarlarda Nijeqororod vilayəti ilə Mordoviya sərhəddini təşkil edir. Sonradan çay Permomaysk, Lukoysnovvə Poçinkovski rayonları ərazisindən axır. Adı çəkilən rayonlar Nijeqorod vilayəti ərazisində yerləşir. Daha sonra çsy Mordoviyanın İçalkovski, Ardatovski rayonları ərazisindən axır. Aşağı axarlarda isə Alatır rayonuna keçir.

Qanıxçay və ya Alazan çayı (gürc. ალაზანი, avar. Алазан, çeç. Алаз, sax. Дур) – Kürün ən böyük sol qoludur. Mingəçevir su anbarına tökülür. Uzunluğu 391 km, hövzəsinin sahəsi 12.080 min km²-dir (7.325 km²-i Gürcüstanda, 4.755 km²-i isə Azərbaycanda olmaqla). Çayın 177 km-i Gürcüstan-Azərbaycan dövlət sərhədi boyunca axır. == Ümumi məlumat == Başlanğıcını Gürcüstan ərazisində Baş Qafqaz silsiləsinin Didi Borbalo dağından (2837 m) götürür. Çay Pankisi dərəsindən çıxdıqdan sonra Kaxeti düzənliyinə daxil olur və bu hissədə sol tərəfdən bir çox qollar qəbul edir.