Asiya geologiyası: Redaktələr arasındakı fərq
Rescuing 4 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8 |
Keçid tövsiyələri funksiyası: 3 keçid əlavə edildi. |
||
| (2 istifadəçi tərəfindən edilmiş 3 dəyişiklik göstərilmir) | |||
| Sətir 1: | Sətir 1: | ||
[[Fayl:Геологическая карта мира.png|thumb]] |
|||
[[Şəkil:1730 C. Homann Map of Asia - Geographicus - Asiae-homann-1730.jpg|thumb|350px|1730-cu ildə İohan Kristof Homann tərəfindən tərtib edilmiş coğrafi xəritə. Asiya ərazisi rəngli göstərilmişdir. Adlar latın dilindədir]] |
|||
'''[[Asiya]]''' müəyyən hissəsi əvvəllər [[Qondvana]] superkontinentinin tərkibində olmuş kembriyəqədərki qabıq bloklardan ibarətdir. |
|||
== Ümumi məlumat == |
|||
| ⚫ | |||
[[Fayl:2 2 himal tecto units.png|left|thumb|Himalay dağlarının tektonik xəritəsi]] |
|||
| ⚫ | Fanerozoyda blokların Qondvananın kənarından qopması, onların [[litosfer]] plitələri ilə birlik də şimala doğru dreyfi və toqquşma (kolliziya) prosesində əvvəlcə [[Lavrasiya]]ya, [[Mezozoy]]un ortalarından isə [[Avrasiya]]ya birləşməsi (tektonik [[akkresiya]]) baş vermişdir. Bu zaman qədim okeanlar (Paleoasiya, [[Paleotetis]], Mezotetis və [[Neotetis]]) dövri olaraq açılmış və qapanmışdır. Asiyada şimal (Lavrasiya) blokları sırasına qədim Sibir platforması, kembriyəqədərki kiçik massivlər, cənubda (Qondvana) blokları sırasına isə [[Hindistan]], [[Ərəbistan yarımadası|Ərəbistan]], Çin-Koreya, [[Tarım hövzəsi|Tarim]], Cənubi Çin platformaları, [[Hind-Çin]], Şimali və Cənubi Tibet və s. qədim massivlər aid edilir. Blokları bir-birindən ayıran Son [[Proterozoy]] və Fanerozoy qırışıqlıq sahələri və sistemləri 3 mütəhərrik qurşaq əmələ gətirir: qədim okeanların qapanması zamanı əmələ gəlmiş [[Ural dağları|Ural]]-[[Oxot dənizi|Oxot]] və [[Aralıq dənizi]] qurşaqları, həmçinin Asiya ilə [[Sakit okean]] sərhədində inkişaf edən Qərbi Sakit okean qurşağı. Mütəhərrik qurşaqların qırışıqlıq strukturlarının bir hissəsi cavan platformaların ([[Qərbi Sibir]], [[Turan]] və s.) çöküntü qatı ilə örtülmüşdür. Platformaların və qırışıqlıq sahələrinin ayrı-ayrı hissələri [[Kaynozoy]]da [[Ortogenez|orogenezə]] məruz qalmış və törəmə dağ qurşaqları ([[Mərkəzi Asiya]] və s.) formalaşmışdır. Müasir [[rift]] əmələ gəlmə prosesi [[Baykal|Baykal gölü]] rayonunda və Şimali Çində fəal təzahür edir. [[Qırmızı dəniz]]in yaranmağa başlayan okean rifti Ərəbistan platformasını [[Afrika platforması]]ndan ayırır. Asiyanın şimal ucqarında, onun passiv kənarının [[şelf]] dənizləri geniş inkişaf etmişdir; cənub passiv kənarında [[Fars Körfəzi|Fars körfəzi]] istisna olmaqla şelf zonası xeyli ensizdir. Şərqdə və cənub-şərqdə Sakit və [[Hind okeanı|Hind okeanları]] litosfer plitələrinin Asiyanın kontinental litosfer plitəsinin altına keçdiyi ([[subduksiya]]) yerlərdə aktiv kənarlar üstünlük təşkil edir.<ref>{{Cite web |title=Геология и рельеф Азии |url=https://geographyofrussia.com/geologiya-i-relef-azii/ |access-date=2018-11-05 |archive-date=2022-06-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220611214330/https://geographyofrussia.com/geologiya-i-relef-azii/ |url-status=live }}</ref> |
||
=== Sibir platforması === |
|||
Sibir platforması [[Rifey]] və [[Devon dövrü|Devon dövr]]lərində əmələ gəlmiş paleoriftlərlə (avlakogenlərlə) parçalanmış [[Arxey]] – Alt Proterozoy yaşlı kristallik bünövrəyə malikdir. Üst Proterozoy Fanerozoy örtüyü kəsilişində dayaz dəniz [[Terrigen çöküntülər|terrigen]] və [[karbonatlı çöküntülər]]i, daşduz və kalium duzları, kömürlü kontinental çöküntülər və trapp kompleksi iştirak edir. [[Platforma (coğrafiya)|Platformanın]] mərkəzində [[Kimberlit|kimberlit boruları]] zolağı, şimalda və cənub -şərqdə əsasi və qələvi süxur plutonları inkişaf etmişdir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.mining-enc.ru/s/sibirskaya-platforma/ |access-date=2018-11-06 |archive-date=2021-08-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210805210302/http://www.mining-enc.ru/s/sibirskaya-platforma |url-status=live }}</ref> |
|||
=== Çin-Koreya platforması === |
|||
[[Fayl:Chino-Korean craton location.jpg|left|thumb|Çin-Koreya platforması]] |
|||
Çin-Koreya platformasının özülü Arxey və Alt Proterozoy yaşlı süxur komplekslərindən, örtüyü isə Rifeyin yuxarılarının – Fanerozoyun karbonatlı-[[Terrigen çöküntülər|terrigen]] dəniz, kömürlü sahil-dəniz və qırmızı rəngli kontinental çöküntülərdən təşkil olunmuşdur. Mezozoyda örtük süxurlarının deformasiyası və qranit intruziyası baş vermişdir. Tarim platforması özülünün çıxışları onun kənarlarında müşahidə edilir, mərkəzi hissəsi isə əsasən Mezozoy və Kaynozoyda intensiv gömülməyə məruz qalmışdır.<ref>{{Cite web |title=Сино-Корейская платформа |url=http://www.eas.slu.edu/People/TMKusky/publications/Kusky_Li%20JAES.pdf |access-date=2018-11-06 |archive-date=2007-09-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070927230550/http://www.eas.slu.edu/People/TMKusky/publications/Kusky_Li%20JAES.pdf |url-status=dead }}</ref> |
|||
=== Cənubi Çin platforması === |
|||
Cənubi Çin platformasının ([[Yanszı plitəsi|Yanszı]]) Arxey və Alt Proterozoy blokları məlumdur, lakin bütövlükdə o, Üst Proterozoy dövrünün [[Vulkanogen-çökmə süxurlar|vulkanogen]] çökmə kompleksinin Son Rifeydə deformasiyası və qranitləşməsi zamanı formalaşmışdır. Örtük kompleksi kəsilişinin fərqli cəhəti burada Üst Rifey – [[Kembri dövrü]]nün [[Buzlaq çöküntüləri|buzlaq çöküntülərinin,]] Üst Perm yaşlı trappların iştirak etməsidir. Özülün və örtüyün Mezozoyun sonlarında fəallaşması [[qranit]] və qələvi süxurların intruziyasında və [[Riftogenez|riftogen]] strukturların əmələ gəlməsində təzahür etmişdir. |
|||
=== Hindistan platforması === |
|||
[[Fayl:IndianPlate.png|left|thumb|Hindistan platforması]] |
|||
[[Hindistan platforması]]nın çox hissəsini Arxey özülünün çıxışları tutur; bunlar şm.-dan və ş.-dən Alt Proterozoyun [[Metamorfik süxurlar|metamorfikləşmiş süxur]] qurşaqları ilə əhatə olunur. Kontinental, o cümlədən buzlaq və kömürlü çöküntülərlə təmsil olunmuş Rifey-Fanerozoy örtüyü ayrı-ayrı çökəkliklərdə və qrabenlərdə inkişaf etmişdir. Şm.-da – Himalay zonasında Rifeydə və Fanerozoyda dəniz çöküntüləri toplanmışdır. [[Dəkkən yaylası]]nda trapplar [[Təbaşir dövrü|Tabaşirin]] sonu və [[Paleogen]]də püskürülmüşdür. Kaynozoyun ortalarında Hindistan və [[Avrasiya plitəsi|Avrasiya plitələrinin]] kolliziyasından sonra platformanın şm.-ındakı çökmə zonası [[Himalay]]ın qalxmasına cəlb olunmuşdur. <ref>{{Cite journal|ref=harv|last1=Kumar|first1=Prakash|last2=Yuan|first2=Xiaohui|last3=Kumar|first3=M. Ravi|last4=Kind|first4=Rainer|last5=Li|first5=Xueqing|last6=Chadha|first6=R. K.|title=The rapid drift of the Indian tectonic plate|url=http://www.nature.com/nature/journal/v449/n7164/full/nature06214.html|journal=Nature|volume=449|issue=7164|pages=894–897|date=18 October 2007|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature06214|bibcode=2007Natur.449..894K|pmid=17943128|access-date=6 November 2018|archive-date=13 October 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091013175939/http://www.nature.com/nature/journal/v449/n7164/full/nature06214.html|url-status=live}}{{cite web|ref=harv|last=Scotese|first=Christopher R.|title=The collision of India and Asia (90 mya — present)|publisher=Paleomap Project|date=January 2001|url=http://www.scotese.com/indianim.htm|accessdate=28 December 2004|archive-date=26 October 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191026014646/http://www.scotese.com/indianim.htm|url-status=live}}</ref> |
|||
=== Ərəbistan platforması === |
|||
Ərəbistan platformasının özülündə Orta-Üst Proterozoy yaşlı kontinental qabıqda formalaşmış və Proterozoyun sonlarında qırışıqlığa uğramış [[adalar qövsü]] və aktiv kənar kompleksləri üstünlük təşkil edir. Platforma örtüyü Fanerozoyun kontinental və dayaz-dəniz çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Şərqi Afrikada riftogenezlə əlaqədar qələvi bazalt püskürmələri Kaynozoyda baş vermişdir. |
|||
[[Çin]]-[[Koreya]] platformasının özülü Arxey və Alt Proterozoy yaşlı suxur komplekslərindən, örtüyü isə Rifeyin yuxarılarının - Fanerozoyun karbonatlı-terrigen dəniz, kömürlü sahil-[[dəniz]] və [[qırmızı]] rəngli kontinental çöküntülərdən təşkil olunmuşdur. [[Mezozoy]]da örtük suxurlarının deformasiyası və qranit intruziyası baş vermişdir. Tarim platforması özülünün çıxışları onun kənarlarında müşahidə edilir, mərkəzi hissəsi isə əsasən [[Mezozoy]] və Kaynozoyda intensiv gömülməyə məruz qalmışdır. Cənubi Çin platformasının (Yantszı) Arxey və Alt Proterozoy blokları məlumdur, lakin bütövlükdə o, Üst [[Proterozoy erası]] dövrünün vulkanogen-çökmə kompleksinin Son Rifeydə deformasiyası və qranitləşməsi zamanı formalaşmışdır. Örtük kompleksi kəsilişinin fərqli cəhəti burada Üst Rifey - Kembri dövrünün buzlaq çöküntülərinin, üst Perm yaşlı trappların iştirak etməsidir. Özülün və örtüyün [[Mezozoy]]un sonlarında fəallaşması qranit və qələvi suxurların intruziyasında və riftogen strukturların əmələ gəlməsində təzahür etmişdir. Hindistan platformasının çox hissəsini Arxey özülünün suxurları tutur; bunlar şimaldan və şərqdən Alt Proterozoyun metamorfikləşmiş suxur qurşaqları ilə əhatə olunur. Kontinental, o cümlədən buzlaq və kömürlü çöküntülərlə təmsil olunmuş Rifey-Fanerozoy örtüyü ayrı-ayrı çökəkliklərdə və qrabenlərdə inkişaf etmişdir. |
|||
Asiyanın müasir geodinamikasının xüsusiyyətləri onun fəal kənarlarında və bir çox kontinentdaxili rayonlarında (Baykalyanı, Altay, Sayan, Tyanşan, Kunlun və s.) yüksək seysmikliyə malik zonaların inkişaf etməsidir. |
|||
== Mənbə == |
== Mənbə == |
||
# {{AME|2|107}} |
|||
* {{Kitab3|müəllif=|başlıq=Geologiya terminlərinin izahlı lüğəti|yer=Bakı|nəşriyyat=Nafta-Press|il=2006|səhifələr=679}} |
|||
* O.Osmanov, B.Abdullayev "Məktəblilərin izahlı coğrafiya lüğəti" Bakı |
* O. Osmanov, B. Abdullayev "Məktəblilərin izahlı coğrafiya lüğəti" Bakı — 1979 |
||
== Xarici keçidlər == |
|||
{{Vikianbar kateqoriyası|Mesozoic}} |
|||
* [http://www.palaeos.com/Mesozoic/Mesozoic.htm The Mesozoic from Palaeos] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20081106014902/http://www.palaeos.com/Mesozoic/Mesozoic.htm |date=2008-11-06 }} |
|||
* [http://www.emc.maricopa.edu/faculty/farabee/biobk/BioBookPaleo5.html The Mesozoic, age of cycads and dinosaurs] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20081102042647/http://www.emc.maricopa.edu/faculty/farabee/BIOBK/BioBookPaleo5.html |date=2008-11-02 }} |
|||
* [https://web.archive.org/web/20020830085719/http://www.es.ucsc.edu/~pkoch/lectures/lecture19.html Mesozoic terrestrial ecosystems] |
|||
* [http://www.ace.mmu.ac.uk/Resources/gcc/5-2-2-2.html Mesozoic climates] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090525085032/http://www.ace.mmu.ac.uk/Resources/gcc/5-2-2-2.html |date=2009-05-25 }} |
|||
* [http://www.clas.ufl.edu/users/emartin/GLY3074F01/lecturenotes/Pz-Mzclimate.htm Paleozoic/Mesozoic climate] |
|||
* [http://www.fio.vrn.ru/2004/7/kaynozoyskaya.htm КАЙНОЗОЙСКАЯ ЭРА] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20061214040741/http://www.fio.vrn.ru/2004/7/kaynozoyskaya.htm |date=2006-12-14 }} |
|||
* [http://evolution.powernet.ru/library/eskov/13.html Кайнозой: наступление криоэры. Новые типы сообществ - тропические леса и травяные биомы. Эволюция млекопитающих и появление человека.] |
|||
== İstinadlar == |
== İstinadlar == |
||
{{İstinad siyahısı}} |
|||
[[Kateqoriya:Asiya]] |
[[Kateqoriya:Asiya geologiyası| ]] |
||
[[Kateqoriya:Geologiya terminləri]] |
|||
Səhifəsinin 11:06, 16 oktyabr 2023 tarixinə olan son versiyası
Asiya müəyyən hissəsi əvvəllər Qondvana superkontinentinin tərkibində olmuş kembriyəqədərki qabıq bloklardan ibarətdir.
Ümumi məlumat[redaktə | mənbəni redaktə et]
Fanerozoyda blokların Qondvananın kənarından qopması, onların litosfer plitələri ilə birlik də şimala doğru dreyfi və toqquşma (kolliziya) prosesində əvvəlcə Lavrasiyaya, Mezozoyun ortalarından isə Avrasiyaya birləşməsi (tektonik akkresiya) baş vermişdir. Bu zaman qədim okeanlar (Paleoasiya, Paleotetis, Mezotetis və Neotetis) dövri olaraq açılmış və qapanmışdır. Asiyada şimal (Lavrasiya) blokları sırasına qədim Sibir platforması, kembriyəqədərki kiçik massivlər, cənubda (Qondvana) blokları sırasına isə Hindistan, Ərəbistan, Çin-Koreya, Tarim, Cənubi Çin platformaları, Hind-Çin, Şimali və Cənubi Tibet və s. qədim massivlər aid edilir. Blokları bir-birindən ayıran Son Proterozoy və Fanerozoy qırışıqlıq sahələri və sistemləri 3 mütəhərrik qurşaq əmələ gətirir: qədim okeanların qapanması zamanı əmələ gəlmiş Ural-Oxot və Aralıq dənizi qurşaqları, həmçinin Asiya ilə Sakit okean sərhədində inkişaf edən Qərbi Sakit okean qurşağı. Mütəhərrik qurşaqların qırışıqlıq strukturlarının bir hissəsi cavan platformaların (Qərbi Sibir, Turan və s.) çöküntü qatı ilə örtülmüşdür. Platformaların və qırışıqlıq sahələrinin ayrı-ayrı hissələri Kaynozoyda orogenezə məruz qalmış və törəmə dağ qurşaqları (Mərkəzi Asiya və s.) formalaşmışdır. Müasir rift əmələ gəlmə prosesi Baykal gölü rayonunda və Şimali Çində fəal təzahür edir. Qırmızı dənizin yaranmağa başlayan okean rifti Ərəbistan platformasını Afrika platformasından ayırır. Asiyanın şimal ucqarında, onun passiv kənarının şelf dənizləri geniş inkişaf etmişdir; cənub passiv kənarında Fars körfəzi istisna olmaqla şelf zonası xeyli ensizdir. Şərqdə və cənub-şərqdə Sakit və Hind okeanları litosfer plitələrinin Asiyanın kontinental litosfer plitəsinin altına keçdiyi (subduksiya) yerlərdə aktiv kənarlar üstünlük təşkil edir.[1]
Sibir platforması[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sibir platforması Rifey və Devon dövrlərində əmələ gəlmiş paleoriftlərlə (avlakogenlərlə) parçalanmış Arxey – Alt Proterozoy yaşlı kristallik bünövrəyə malikdir. Üst Proterozoy Fanerozoy örtüyü kəsilişində dayaz dəniz terrigen və karbonatlı çöküntüləri, daşduz və kalium duzları, kömürlü kontinental çöküntülər və trapp kompleksi iştirak edir. Platformanın mərkəzində kimberlit boruları zolağı, şimalda və cənub -şərqdə əsasi və qələvi süxur plutonları inkişaf etmişdir.[2]
Çin-Koreya platforması[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çin-Koreya platformasının özülü Arxey və Alt Proterozoy yaşlı süxur komplekslərindən, örtüyü isə Rifeyin yuxarılarının – Fanerozoyun karbonatlı-terrigen dəniz, kömürlü sahil-dəniz və qırmızı rəngli kontinental çöküntülərdən təşkil olunmuşdur. Mezozoyda örtük süxurlarının deformasiyası və qranit intruziyası baş vermişdir. Tarim platforması özülünün çıxışları onun kənarlarında müşahidə edilir, mərkəzi hissəsi isə əsasən Mezozoy və Kaynozoyda intensiv gömülməyə məruz qalmışdır.[3]
Cənubi Çin platforması[redaktə | mənbəni redaktə et]
Cənubi Çin platformasının (Yanszı) Arxey və Alt Proterozoy blokları məlumdur, lakin bütövlükdə o, Üst Proterozoy dövrünün vulkanogen çökmə kompleksinin Son Rifeydə deformasiyası və qranitləşməsi zamanı formalaşmışdır. Örtük kompleksi kəsilişinin fərqli cəhəti burada Üst Rifey – Kembri dövrünün buzlaq çöküntülərinin, Üst Perm yaşlı trappların iştirak etməsidir. Özülün və örtüyün Mezozoyun sonlarında fəallaşması qranit və qələvi süxurların intruziyasında və riftogen strukturların əmələ gəlməsində təzahür etmişdir.
Hindistan platforması[redaktə | mənbəni redaktə et]
Hindistan platformasının çox hissəsini Arxey özülünün çıxışları tutur; bunlar şm.-dan və ş.-dən Alt Proterozoyun metamorfikləşmiş süxur qurşaqları ilə əhatə olunur. Kontinental, o cümlədən buzlaq və kömürlü çöküntülərlə təmsil olunmuş Rifey-Fanerozoy örtüyü ayrı-ayrı çökəkliklərdə və qrabenlərdə inkişaf etmişdir. Şm.-da – Himalay zonasında Rifeydə və Fanerozoyda dəniz çöküntüləri toplanmışdır. Dəkkən yaylasında trapplar Tabaşirin sonu və Paleogendə püskürülmüşdür. Kaynozoyun ortalarında Hindistan və Avrasiya plitələrinin kolliziyasından sonra platformanın şm.-ındakı çökmə zonası Himalayın qalxmasına cəlb olunmuşdur. [4]
Ərəbistan platforması[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ərəbistan platformasının özülündə Orta-Üst Proterozoy yaşlı kontinental qabıqda formalaşmış və Proterozoyun sonlarında qırışıqlığa uğramış adalar qövsü və aktiv kənar kompleksləri üstünlük təşkil edir. Platforma örtüyü Fanerozoyun kontinental və dayaz-dəniz çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Şərqi Afrikada riftogenezlə əlaqədar qələvi bazalt püskürmələri Kaynozoyda baş vermişdir.
Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 2-ci cild: Argentina – Babilik (25 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2010. səh. 107. ISBN 978-9952-441-05-5.
- O. Osmanov, B. Abdullayev "Məktəblilərin izahlı coğrafiya lüğəti" Bakı — 1979
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ "Геология и рельеф Азии". 2022-06-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-05.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-08-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-06.
- ↑ "Сино-Корейская платформа" (PDF). 2007-09-27 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-06.
- ↑ Kumar, Prakash; Yuan, Xiaohui; Kumar, M. Ravi; Kind, Rainer; Li, Xueqing; Chadha, R. K. "The rapid drift of the Indian tectonic plate". Nature. 449 (7164). 18 October 2007: 894–897. Bibcode:2007Natur.449..894K. doi:10.1038/nature06214. ISSN 0028-0836. PMID 17943128. 13 October 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 November 2018.Scotese, Christopher R. "The collision of India and Asia (90 mya — present)". Paleomap Project. January 2001. 26 October 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 December 2004.