Abxaziya çarlığı: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktə
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
k →‎top: orf
Teqlər: AutoWikiBrowser Əllə geri qaytarma
 
(8 istifadəçi tərəfindən edilmiş 12 dəyişiklik göstərilmir)
Sətir 13: Sətir 13:
| süqut_ili = 1008
| süqut_ili = 1008
| x1 = Gürcüstan çarlığı
| x1 = Gürcüstan çarlığı
| x1_bayrağı = Flag of Kingdom of Georgia.svg
| x1_bayrağı = Flag of the Kingdom of Georgia.svg
| paytaxtı = [[Anakopiya qalası|Anakopiya]] <br/> 806-cı ildən [[Kutaisi]]
| paytaxtı = [[Anakopiya qalası|Anakopiya]] <br/> 806-cı ildən [[Kutaisi]]
| ən_böyük_şəhəri =
| ən_böyük_şəhəri =
Sətir 37: Sətir 37:
| HDI_year =
| HDI_year =
}}
}}
'''Abxaziya çarlığı''' ({{dil-ka|აფხაზთა სამეფო}} Apkhazta samepo) — əvvəlcə [[Anakopiya qalası|Anakopiya]]da,<ref>[https://bigenc.ru/geography/text/1932520 Грузия]}}</ref><ref>[https://bigenc.ru/religious_studies/text/2667395 Ново-Афонский монастырь]}}</ref> sonra 806-cı ildən [[Kutaisi]]də mövcud olmuş mərkəzləşmiş orta əsr dövləti.<ref name="EoI" /><ref name="БРЭ-Абхазия"/> 786-787-ci illərin qovşağında [[Xəzər xaqanlığı]]nın köməyi ilə II Leonun başçılıq etdiyi [[Bizans]]dan asılı olmayan Abxaz krallığı elan edildi.<ref name="БРЭ-Абхазия">[https://bigenc.ru/world_history/text/3204249 Абхазия]}}</ref> Krallığın çiçəklənmə dövrü 850-950-ci illərə təsadüf edir.<ref name="EoI">{{Cite journal|last=Barthold|first=W.|last2=Minorsky|first2=V.|date=2012-04-24|title=Abk̲h̲āz|url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/abkhaz-SIM_0148|journal=Encyclopaedia of Islam, Second Edition|language=en}}{{oq|en|Towards A.D. 800 the Abkhaz won their independence with the help of the Khazars; the prince (eristavi) Leon II, of the local dynasty issued from Anchabad, married to a Khazar princess, assumed the title of king, and transferred his capital to Kutaysi.<br>The most prosperous period of the Abkhaz kingdom was between 850 and 950; their kings ruled over Abkhazia, Mingrelia (Egrisi), Imeretia and Kartlia, and also interfered in Armenian affairs. Since that period Georgian has remained the language of the educated classes in Abkhazia In 978 the Georgian Bagratid Bagrat III, son of the Abkhazian princess Gurandukht, occupied the Abkhazian throne and by 1010 united all the Georgian lands. p. 100-101}}</ref> X əsrin əvvəllərində krallıq [[Abxaziya]] və Şərqi Gürcüstanın bir hissəsini, bugünkü Qərbi Gürcüstanı əhatə edirdi. X əsrin ortalarında Kaxetiyanın bir hissəsini və Tao-Klarjetinin şimal əraziləri də onun tərkibində idi. "Böyük Rus Ensiklopediyası" na görə, Abxaziya krallığının gücü zəifləməyə başladı və 975-ci ildə (ədəbiyyatda fərqli şəkildə adlandırılan "Abxaz və Kartvellər çarlığı", "Baqratilər çarlığı", "Abxaz-Kartli çarlığı") vahid gürcü çarlığının bir hissəsi oldu.<ref name="БРЭ">[https://bigenc.ru/world_history/text/662127 Абхазское царство]}}</ref>,<ref>{{kitab3|автор=Бгажба О. Х. Лакоба С. З.|заглавие=История Абхазии с древнейших времён до наших дней|ответственный=|год=2007|издание=|место=Сухум|издательство=|страницы=146|страниц=|isbn=}}</ref><ref>{{kitab3|автор=Лакоба С. З. Воронов Ю.Н. Сагария Б. Е. Ачугба Т.Е.Бгажба О.Х.Бутба В.Ф.|заглавие=История Абхазии|ответственный=|год=1991|издание=|место=Сухум|издательство=|страницы=89|страниц=|isbn=}}</ref><ref>{{kitab3|автор=Широкорад А. Б.|заглавие=Грузия. Закавказский тупик|ответственный=|год=2010|издание=|место=Москва|издательство=|страницы=7|страниц=|isbn=}}</ref><ref>{{kitab3|автор=Фадеев А. В.|заглавие=Краткий очерк истории Абхазии (с древнейших времён до крестьянской реформы 1870 года)|ответственный=|год=1934|издание=|место=Сухум|издательство=|страницы=80|страниц=|isbn=}}</ref> 978-ci ildə taxt Kartli və Quranduxt kralı Qurgenin oğlu Baqrata<ref name="EoI" /><ref name="Toumanoff" /> və abxaz çarı III Teodosinin bacısına keçdi. 1008-ci ildə Baqrat, Kartlini atası Qurgendən miras aldı və Abxaziya və Kartli taclarını birləşdirərək vahid bir Gürcüstan krallığını qurdu.{{sfn|The Oxford Dictionary of Byzantium|1991|p=3}}<ref name="Toumanoff">Toumanoff, Cyril. Studies in Christian Caucasian history. — Washington : Georgetown University Press, 1963.</ref><ref name="EoI" /><ref name="БСЭ">{{BSE|статья=Абхазское царство}}</ref><ref>{{məqalə|ссылка=|автор=[[:ru:Лэнг, Дэвид (учёный)|D. M. Lang]]|заглавие=Studies in the Numismatic History of Georgia in Transcaucasia|год=1955|издание=Numismatic Notes and Monographs|выпуск=130|страницы=18|issn=0078-2718}}</ref><ref>{{kitab3|ссылка=|автор=[[:ru:Лэнг, Дэвид (учёный)|D. M. Lang]]|заглавие=A modern history of Soviet Georgia|год=1975|язык=en|место=Westport, Conn.|издательство=Greenwood Press|страниц=|pages=28|isbn=0-8371-8183-6}}</ref>{{sfn|Suny|1994|p=32-33}}{{sfn|Rayfield, Edge of empires|2012|p=71}}<ref>{{kitab3|ссылка=|автор=Eastmond, Antony|заглавие=Royal imagery in medieval Georgia|год=1998|издательство=Pennsylvania State University Press|страницы=39|isbn=0-271-01628-0}}</ref>.
'''Abxaziya çarlığı''' ({{dil-ka|აფხაზთა სამეფო}} Apkhazta samepo) — əvvəlcə [[Anakopiya qalası|Anakopiya]]da,<ref>[https://bigenc.ru/geography/text/1932520 Грузия] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190112150018/https://bigenc.ru/geography/text/1932520 |date=2019-01-12 }}}}</ref><ref>[https://bigenc.ru/religious_studies/text/2667395 Ново-Афонский монастырь] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220615160427/https://bigenc.ru/religious_studies/text/2667395 |date=2022-06-15 }}}}</ref> sonra 806-cı ildən [[Kutaisi]]də mövcud olmuş mərkəzləşmiş orta əsr dövləti.<ref name="EoI" /><ref name="БРЭ-Абхазия"/> 786-787-ci illərin qovşağında [[Xəzər xaqanlığı]]nın köməyi ilə II Leonun başçılıq etdiyi [[Bizans]]dan asılı olmayan Abxaz krallığı elan edildi.<ref name="БРЭ-Абхазия">[https://bigenc.ru/world_history/text/3204249 Абхазия] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210419143544/https://bigenc.ru/world_history/text/3204249 |date=2021-04-19 }}}}</ref> Krallığın çiçəklənmə dövrü 850-950-ci illərə təsadüf edir.<ref name="EoI">{{Cite journal|last=Barthold|first=W.|last2=Minorsky|first2=V.|date=2012-04-24|title=Abk̲h̲āz|url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/abkhaz-SIM_0148|journal=Encyclopaedia of Islam, Second Edition|language=en|access-date=2021-10-14|archive-date=2021-04-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20210416072318/https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/abkhaz-SIM_0148|url-status=live}}{{oq|en|Towards A.D. 800 the Abkhaz won their independence with the help of the Khazars; the prince (eristavi) Leon II, of the local dynasty issued from Anchabad, married to a Khazar princess, assumed the title of king, and transferred his capital to Kutaysi.<br>The most prosperous period of the Abkhaz kingdom was between 850 and 950; their kings ruled over Abkhazia, Mingrelia (Egrisi), Imeretia and Kartlia, and also interfered in Armenian affairs. Since that period Georgian has remained the language of the educated classes in Abkhazia In 978 the Georgian Bagratid Bagrat III, son of the Abkhazian princess Gurandukht, occupied the Abkhazian throne and by 1010 united all the Georgian lands. p. 100-101}}</ref> X əsrin əvvəllərində krallıq [[Abxaziya]] və Şərqi Gürcüstanın bir hissəsini, bugünkü Qərbi Gürcüstanı əhatə edirdi. X əsrin ortalarında Kaxetiyanın bir hissəsini və Tao-Klarjetinin şimal əraziləri də onun tərkibində idi. "Böyük Rus Ensiklopediyası" na görə, Abxaziya krallığının gücü zəifləməyə başladı və 975-ci ildə (ədəbiyyatda fərqli şəkildə adlandırılan "Abxaz və Kartvellər çarlığı", "Baqratilər çarlığı", "Abxaz-Kartli çarlığı") vahid gürcü çarlığının bir hissəsi oldu.<ref name="БРЭ">[https://bigenc.ru/world_history/text/662127 Абхазское царство] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220615160427/https://bigenc.ru/world_history/text/662127 |date=2022-06-15 }}}}</ref>,<ref>{{kitab3|автор=Бгажба О. Х. Лакоба С. З.|заглавие=История Абхазии с древнейших времён до наших дней|ответственный=|год=2007|издание=|место=Сухум|издательство=|страницы=146|страниц=|isbn=}}</ref><ref>{{kitab3|автор=Лакоба С. З. Воронов Ю.Н. Сагария Б. Е. Ачугба Т.Е.Бгажба О.Х.Бутба В.Ф.|заглавие=История Абхазии|ответственный=|год=1991|издание=|место=Сухум|издательство=|страницы=89|страниц=|isbn=}}</ref><ref>{{kitab3|автор=Широкорад А. Б.|заглавие=Грузия. Закавказский тупик|ответственный=|год=2010|издание=|место=Москва|издательство=|страницы=7|страниц=|isbn=}}</ref><ref>{{kitab3|автор=Фадеев А. В.|заглавие=Краткий очерк истории Абхазии (с древнейших времён до крестьянской реформы 1870 года)|ответственный=|год=1934|издание=|место=Сухум|издательство=|страницы=80|страниц=|isbn=}}</ref> 978-ci ildə taxt Kartli və Quranduxt kralı Qurgenin oğlu Baqrata<ref name="EoI" /><ref name="Toumanoff" /> və abxaz çarı III Teodosinin bacısına keçdi. 1008-ci ildə Baqrat, Kartlini atası Qurgendən miras aldı və Abxaziya və Kartli taclarını birləşdirərək vahid bir Gürcüstan krallığını qurdu.{{sfn|The Oxford Dictionary of Byzantium|1991|p=3}}<ref name="EoI" /><ref name="Toumanoff">Toumanoff, Cyril. Studies in Christian Caucasian history. — Washington : Georgetown University Press, 1963.</ref><ref name="БСЭ">{{BSE|статья=Абхазское царство}}</ref><ref>{{məqalə|ссылка=|автор=[[:ru:Лэнг, Дэвид (учёный)|D. M. Lang]]|заглавие=Studies in the Numismatic History of Georgia in Transcaucasia|год=1955|издание=Numismatic Notes and Monographs|выпуск=130|страницы=18|issn=0078-2718}}</ref><ref>{{kitab3|ссылка=|автор=[[:ru:Лэнг, Дэвид (учёный)|D. M. Lang]]|заглавие=A modern history of Soviet Georgia|год=1975|язык=en|место=Westport, Conn.|издательство=Greenwood Press|страниц=|pages=28|isbn=0-8371-8183-6}}</ref>{{sfn|Suny|1994|p=32-33}}{{sfn|Rayfield, Edge of empires|2012|p=71}}<ref>{{kitab3|ссылка=|автор=Eastmond, Antony|заглавие=Royal imagery in medieval Georgia|год=1998|издательство=Pennsylvania State University Press|страницы=39|isbn=0-271-01628-0}}</ref>.
== Adı ==
== Adı ==
Abxaziya çarlığı sözündən yalnız erkən gürcü mənbələrində istifadə olunur. X əsrə qədər Bizanslılar çarlığı Abazqiya-Abxaziya (Yunan Αβαζγια) vassal knyazlıqları hesab edirdilər. Amma əslində VIII əsrin sonlarında rəsmi [[Konstantinopol]] burda hakimiyyətini tam itirmişdi.<ref>[http://apsnyteka.org/566-istoriya_abkhazii_uchebnoe_posobie_1991_razdel_2.html История Абхазии]. Учебное пособие. Издательство «Алашара», 1991, Сухум. Редакционная коллегия: кандидат исторических наук С. З. Лакоба (главный редактор), доктора исторических наук Ю. Н. Воронов, Б. Е. Сагария, кандидаты исторических наук Т. А. Ачугба, О. Х. Бгажба, В. Ф. Бутба, историки Р. Х. Гожба, Р. П. Шамба. Рецензенты: кандидат исторических наук Ю. Д. Анчабадзе, кандидат исторических наук С. М. Шамба.— Разлел II. С. 73: {{sitat|автор=История Абхазии. Издательство "Алашара", 1991, Сухум|Словосочетание «Абхазское царство» характерно исключительно для грузинских источников — византийцы до X века рассматривали Абасгию-Абхазию в качестве вассального княжества|}}
Abxaziya çarlığı sözündən yalnız erkən gürcü mənbələrində istifadə olunur. X əsrə qədər Bizanslılar çarlığı Abazqiya-Abxaziya (Yunan Αβαζγια) vassal knyazlıqları hesab edirdilər. Amma əslində VIII əsrin sonlarında rəsmi [[Konstantinopol]] burda hakimiyyətini tam itirmişdi.<ref>[http://apsnyteka.org/566-istoriya_abkhazii_uchebnoe_posobie_1991_razdel_2.html История Абхазии] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160215200727/http://apsnyteka.org/566-istoriya_abkhazii_uchebnoe_posobie_1991_razdel_2.html |date=2016-02-15 }}. Учебное пособие. Издательство «Алашара», 1991, Сухум. Редакционная коллегия: кандидат исторических наук С. З. Лакоба (главный редактор), доктора исторических наук Ю. Н. Воронов, Б. Е. Сагария, кандидаты исторических наук Т. А. Ачугба, О. Х. Бгажба, В. Ф. Бутба, историки Р. Х. Гожба, Р. П. Шамба. Рецензенты: кандидат исторических наук Ю. Д. Анчабадзе, кандидат исторических наук С. М. Шамба.— Разлел II. С. 73: {{sitat|автор=История Абхазии. Издательство "Алашара", 1991, Сухум|Словосочетание «Абхазское царство» характерно исключительно для грузинских источников — византийцы до X века рассматривали Абасгию-Абхазию в качестве вассального княжества|}}</ref>
</ref>


Tarixçi [[Zurab Ançabadze]] qeyd edir ki, 770-ci illərdən Abxaziya dövlətinin (əvvəlcə knyazlıq, sonra isə çarlıq) yaranması ilə əlaqədar olaraq “Abxaziya” termini tədricən öz mənasını Qərbi Gürcüstanın bütün ərazisini əhatə edir və onunla birlikdə istifadə olunur. "Egrisi" termini , sonradan XII əsrdə yaranan yeni "İmereti" termini ilə əvəz edilmişdir. Z.V.Ançabadze həmçinin “abxaz” anlayışının müəyyən etnik icmadan (abazqların tayfası və kiçik etnik qrupu, sonra isə vahid abxaz milləti) bütün çoxmillətli əhalini ifadə edən kollektiv terminə qədər tədricən genişlənməsindən danışır. <ref>[[Анчабадзе, Зураб Вианорович|Анчабадзе З. В.]] [http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, cтр. 351—352]</ref>
Tarixçi [[Zurab Ançabadze]] qeyd edir ki, 770-ci illərdən Abxaziya dövlətinin (əvvəlcə knyazlıq, sonra isə çarlıq) yaranması ilə əlaqədar olaraq “Abxaziya” termini tədricən öz mənasını Qərbi Gürcüstanın bütün ərazisini əhatə edir və onunla birlikdə istifadə olunur. "Egrisi" termini , sonradan XII əsrdə yaranan yeni "İmereti" termini ilə əvəz edilmişdir. Z.V.Ançabadze həmçinin “abxaz” anlayışının müəyyən etnik icmadan (abazqların tayfası və kiçik etnik qrupu, sonra isə vahid abxaz milləti) bütün çoxmillətli əhalini ifadə edən kollektiv terminə qədər tədricən genişlənməsindən danışır.<ref>[[:ru:Анчабадзе, Зураб Вианорович|Анчабадзе З. В.]] [http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, cтр. 351—352] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210830233934/http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf |date=2021-08-30 }}</ref>


== Tarixi ==
== Tarixi ==
Sətir 50: Sətir 49:
X əsrin ortalarında. Abxaziya çarlığı sərhədlərinin ən böyük genişlənməsi dövrünə çatdı: bütün Qərbi və Şərqi Gürcüstanın əhəmiyyətli bir hissəsini əhatə etdi və şimalda [[Qara dəniz]] sahili boyunca müasir [[Anapa]] ərazisinə qədər uzandı. Aşağı [[Kartli]]də Samşvilde şəhərinə çatdı, həmçinin Tao-Klarjetinin cənub hissəsini fəth etdi. Abxaziya çarlığının zəifləməsi III Demetrinin (967-975) dövründə baş verdi.
X əsrin ortalarında. Abxaziya çarlığı sərhədlərinin ən böyük genişlənməsi dövrünə çatdı: bütün Qərbi və Şərqi Gürcüstanın əhəmiyyətli bir hissəsini əhatə etdi və şimalda [[Qara dəniz]] sahili boyunca müasir [[Anapa]] ərazisinə qədər uzandı. Aşağı [[Kartli]]də Samşvilde şəhərinə çatdı, həmçinin Tao-Klarjetinin cənub hissəsini fəth etdi. Abxaziya çarlığının zəifləməsi III Demetrinin (967-975) dövründə baş verdi.


Gürcüstanın siyasi birləşməsində Abxaziya çarlığının prioritetliyi ilə bağlı mühüm arqument dolayısı ilə [[Georgi Melikişvili]] tərəfindən tərtib edilmişdir. Vahid Gürcüstanın çarları adında həmişə birinci yeri tutan Abxaziyanın adı çəkilir və birləşmiş Gürcüstan krallığının kralları çox vaxt yalnız “Abxaz kralları” adlandırılır. Belə ki, 1008-ildə meydana gələn Vahid Gürcüstan dövləti Abxaziyz çarlığının ərazilərini də əhatə edirdi. XI əsrdən XIII əsrlərə qədər çar [[IV David]] və çariça [[Böyük Tamara |Tamara]]nın hakimiyyəti dövründə siyasi və iqtisadi gücünün Qızıl çağına çatdı. [[Gürcüstan]] [[Qüds]]dəki xaç monastırı və [[Yunanıstan]]dakı Iviron Monastırı kimi, Şərqi [[xristianlıq]]dan və [[Şimali Qafqaz]]dan [[İran]] və [[Anadolu]]nun şərqinə qədər uzanan və eyni  zamanda xarici dini mülkləri qorumaqla, ən böyük ölçüdə [[Şərqi Avropa]]dan ve [[Şimali Qafqaz]]dan uzanan Pan-Qafqaz imperatorluğunun aparıcı millətlərindən biri oldu.Bu, indiki [[Gürcüstan]]ın əsas tarixi müqəddiməsi idi.
Gürcüstanın siyasi birləşməsində Abxaziya çarlığının prioritetliyi ilə bağlı mühüm arqument dolayısı ilə [[Georgi Melikişvili]] tərəfindən tərtib edilmişdir. Vahid Gürcüstanın çarları adında həmişə birinci yeri tutan Abxaziyanın adı çəkilir və birləşmiş Gürcüstan krallığının kralları çox vaxt yalnız “Abxaz kralları” adlandırılır. Belə ki, 1008-ildə meydana gələn Vahid Gürcüstan dövləti Abxaziyz çarlığının ərazilərini də əhatə edirdi. XI əsrdən XIII əsrlərə qədər çar [[IV David]] və çariça [[Böyük Tamara|Tamara]]nın hakimiyyəti dövründə siyasi və iqtisadi gücünün Qızıl çağına çatdı. [[Gürcüstan]] [[Qüds]]dəki xaç monastırı və [[Yunanıstan]]dakı Iviron Monastırı kimi, Şərqi [[xristianlıq]]dan və [[Şimali Qafqaz]]dan [[İran]] və [[Anadolu]]nun şərqinə qədər uzanan və eyni  zamanda xarici dini mülkləri qorumaqla, ən böyük ölçüdə [[Şərqi Avropa]]dan ve [[Şimali Qafqaz]]dan uzanan Pan-Qafqaz imperatorluğunun aparıcı millətlərindən biri oldu.Bu, indiki [[Gürcüstan]]ın əsas tarixi müqəddiməsi idi.


Bir neçə əsr davam edən səltənət XIII əsrdə [[Monqollar|monqol]] istilalarının altına düşdü, lakin 1340-cı illərə qədər yenidən [[Suverenlik|suverenliyini]] təmin etdi. Sonrakı onilliklərdə [[Qara ölüm|Qara Ölüml]]ə yanaşı ölkənin [[iqtisadiyyat]]ını, əhalisini və şəhər mərkəzlərini viran edən [[Əmir Teymur|Timur]]un rəhbərliyi ilə çoxsaylı istilalarla yadda qaldı. [[Bizans İmperiyası|Bizans]]ın, sonra Trebizond imperiyasının süqutundan sonra çarlığın geosiyasi vəziyyəti daha da pisləşdi. Bu proseslər nəticəsində XV əsrin sonlarında [[Gürcüstan]] sınıq bir varlığa çevrildi. 1386-cı ildən etibarən Timur tərəfindən edilən hücumlarla yanaşı, [[Qaraqoyunlular|Qara Qoyunlular]] və [[Ağqoyunlular|Ağ Qoyunlular]]ın sonrakı istilaları 1466-cı ilədək çarlığın son anarxiyaya uğramasına və [[Kartli çarlığı|Kartli,]] [[Kaxeti]] və [[İmereti]]'nin quruluşlu səltənətlərinin 1490 ilə 1950 arasında müstəqil çarlıq olaraq tanınmasına gətirib çıxardı. 1493-cü ildə hər biri [[Baqrationilər|Baqrationi]] sülaləsinin rəqib bir qolu olmaqla Odishi, Guria, [[Abxaziya]], [[Svaneti]] və [[Mesxetiya|Samtsxe]] adlanan beş feodal klanlar quruldu.<ref>{{kitab3|автор=А. Ю. Виноградов, Д. А. Косоуров|заглавие=Кто объединил Грузию? Давид Кураполат, Абхазское царство и Византийская империя. Античная древность и средние века. Том. 47.|ответственный=|год=2019|издание=|место=Екатеринбург|издательство=|страницы=33—34|страниц=|isbn=}}</ref>.
Bir neçə əsr davam edən səltənət XIII əsrdə [[Monqollar|monqol]] istilalarının altına düşdü, lakin 1340-cı illərə qədər yenidən [[Suverenlik|suverenliyini]] təmin etdi. Sonrakı onilliklərdə [[Qara ölüm|Qara Ölüml]]ə yanaşı ölkənin [[iqtisadiyyat]]ını, əhalisini və şəhər mərkəzlərini viran edən [[Əmir Teymur|Timur]]un rəhbərliyi ilə çoxsaylı istilalarla yadda qaldı. [[Bizans İmperiyası|Bizans]]ın, sonra Trebizond imperiyasının süqutundan sonra çarlığın geosiyasi vəziyyəti daha da pisləşdi. Bu proseslər nəticəsində XV əsrin sonlarında [[Gürcüstan]] sınıq bir varlığa çevrildi. 1386-cı ildən etibarən Timur tərəfindən edilən hücumlarla yanaşı, [[Qaraqoyunlular|Qara Qoyunlular]] və [[Ağqoyunlular|Ağ Qoyunlular]]ın sonrakı istilaları 1466-cı ilədək çarlığın son anarxiyaya uğramasına və [[Kartli çarlığı|Kartli,]] [[Kaxeti]] və [[İmereti]]'nin quruluşlu səltənətlərinin 1490-cı ilə 1495-ci arasında müstəqil çarlıq olaraq tanınmasına gətirib çıxardı. 1493-cü ildə hər biri [[Baqrationilər|Baqrationi]] sülaləsinin rəqib bir qolu olmaqla Odishi, Guria, [[Abxaziya]], [[Svaneti]] və [[Mesxetiya|Samtsxe]] adlanan beş feodal klanlar quruldu.<ref>{{kitab3|автор=А. Ю. Виноградов, Д. А. Косоуров|заглавие=Кто объединил Грузию? Давид Кураполат, Абхазское царство и Византийская империя. Античная древность и средние века. Том. 47.|ответственный=|год=2019|издание=|место=Екатеринбург|издательство=|страницы=33—34|страниц=|isbn=}}</ref>.


K.D.Kudryavtsevin fikrincə, III Baqratın hakimiyyətinin əvvəlindən “XIII əsrə qədər, yəni Gürcüstanın “qızıl dövrü”nə qədər Baqratidlər özlərini abxazlar və gürcülərin, kartvellərin, kaxetlərin və s xalqların “Abxaz və Kartlların çarları” adlandırırdılar.<ref>{{kitab3|автор=Кудрявцев К. Д.|заглавие=Сборник материалов по истории Абхазии|ответственный=|год=1922|издание=|место=Сухум|издательство=|страницы=121|страниц=|isbn=}}</ref>
K.D.Kudryavtsevin fikrincə, III Baqratın hakimiyyətinin əvvəlindən “XIII əsrə qədər, yəni Gürcüstanın “qızıl dövrü”nə qədər Baqratidlər özlərini abxazlar və gürcülərin, kartvellərin, kaxetlərin və s xalqların “Abxaz və Kartlların çarları” adlandırırdılar.<ref>{{kitab3|автор=Кудрявцев К. Д.|заглавие=Сборник материалов по истории Абхазии|ответственный=|год=1922|издание=|место=Сухум|издательство=|страницы=121|страниц=|isbn=}}</ref>
Sətir 58: Sətir 57:
== Əhalisi ==
== Əhalisi ==
[[Fayl:Caucasus 1000 map de.png|250px|thumb|right|1000-ci ildə Tao-Kalarceti çarlığı ilə birləşməsindən sonra yaranan Vahid Gürcüstan çarlığının ərazisi]]
[[Fayl:Caucasus 1000 map de.png|250px|thumb|right|1000-ci ildə Tao-Kalarceti çarlığı ilə birləşməsindən sonra yaranan Vahid Gürcüstan çarlığının ərazisi]]
Abxaziya çarlığının əhalinin əsasını [[abxazlar]], [[meqrellər]], [[svanlar]] və [[adıqlar]] təşkil edirdi.<ref>[http://apsnyteka.org/566-istoriya_abkhazii_uchebnoe_posobie_1991_razdel_2.html История Абхазии]</ref> Z.V.Ançabadzeyə görə gürcü tayfaları əhəmiyyətli çoxluq təşkil edirdi.<ref name = anchabadze>{{kitab3|автор=З. В. Анчабадзе|заглавие=Из истории средневековой Абхазии (VI-XVII вв.)|год=1959|часть=Абхазское царство и абхазы: Образование Абхазского царства|место=Сухуми|страницы=106—108}}</ref>
Abxaziya çarlığının əhalinin əsasını [[abxazlar]], [[meqrellər]], [[svanlar]] və [[adıqlar]] təşkil edirdi.<ref>{{Cite web |title=История Абхазии |url=http://apsnyteka.org/566-istoriya_abkhazii_uchebnoe_posobie_1991_razdel_2.html |access-date=2021-10-29 |archive-date=2016-02-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160215200727/http://apsnyteka.org/566-istoriya_abkhazii_uchebnoe_posobie_1991_razdel_2.html |url-status=live }}</ref> Z.V.Ançabadzeyə görə gürcü tayfaları əhəmiyyətli çoxluq təşkil edirdi.<ref name = anchabadze>{{kitab3|автор=З. В. Анчабадзе|заглавие=Из истории средневековой Абхазии (VI-XVII вв.)|год=1959|часть=Абхазское царство и абхазы: Образование Абхазского царства|место=Сухуми|страницы=106—108}}</ref>


Z.V.Ançabadze S.Canaşiyaya istinad edərək qeyd edirdi ki, artıq “...IX əsrin əvvəllərindən. (əgər əvvəllər olmasaydı) Abxaziya çarlığında çar idarəsinin və kilsənin kitab mədəniyyətinin dili gürcü dili idi”.<ref>С. Джанашиа, Из истории Абхазского царства, Труды, т. II, стр. 306. // [[:ru:Анчабадзе, Зураб Вианорович|Анчабадзе З. В.]] [http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с.] — С. 386</ref> Ançabadzenin özü iddia edirdi ki, X əsrdə, Abxaziya çarlığının ərazisində [[gürcü dili]] əvvəlki dövrdə Qərbi Gürcü kilsəsində istifadə olunan [[yunan dili]]ni sıxışdıraraq, artıq üstünlük təşkil edirdi.<ref>[[:ru:Анчабадзе, Зураб Вианорович|Анчабадзе З. В.]] [http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с.] — С. 386</ref> Z.Ançabadze onu da qeyd edirdi ki, X əsrdə bu regionda hər kəs gürcü (“Kartli”) adlanırdı, “... gürcü dilində (Qafqazda və ya onun ətrafında) dini ibadətə qulaq asan hər kəs bu dildə danışırdı. “Gürcü” termininin bu cür başa düşülməsi bu və ya digər “gürcü xalqadonitinin”, məsələn, abxaz, adıq, [[Osetinlər|osetin]] və ya dvalanın milliyyətinə görə gürcü olmayanın etnik fərdiliyini heç də istisna etmirdi. Gürcü dilinin Şimali Qafqazın qərb hissəsində yayılması xristianlığın Abxaziyadan [[Şimali Qafqaz]]a daxil olması ilə bağlı idi (məsələn, X əsrin əvvəllərində Alanlar arasında)...”<ref name="Анчабадзе387">[[:ru:Анчабадзе, Зураб Вианорович|Анчабадзе З. В.]] [http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с.] — С. 387</ref> Z.Ançabadze həm əhali, həm də ərazi baxımından Abxaziya çarlığında Kartvel elementinin aparıcı hissəsini, həm də gürcü dilinin burada əsas yazı və mədəniyyət dili kimi tədricən universal yayılması haqqında mübahisə edirdi.<ref name="Анчабадзе2010-340">[[:ru:Анчабадзе, Зураб Вианорович|Анчабадзе З. В.]] [http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с.] — С. 340</ref> X.S.Bqajba qeyd edir: “Təxminən IX əsrin sonlarından Abxaziyada, o cümlədən o vaxta qədər yazı və kilsə dilinin yunanca olduğu Qərbi Gürcüstanda gürcü yazısının yayılması başlandı. Lakin buna baxmayaraq, qədim kilsələrin divarlarında, məzar daşlarında və s. üzərində yunan yazılarına çox sonralar da rast gəlinir.<ref name="Бгажба1967-9">{{kitab3|автор=Бгажба Х. С.|заглавие=Из истории письменности в Абхазии.|ответственный=|год=1967|издание=|место=Тбилиси|издательство=|страницы=8|страниц=|isbn=}}</ref>
Z.V.Ançabadze S.Canaşiyaya istinad edərək qeyd edirdi ki, artıq “...IX əsrin əvvəllərindən. (əgər əvvəllər olmasaydı) Abxaziya çarlığında çar idarəsinin və kilsənin kitab mədəniyyətinin dili gürcü dili idi”.<ref>С. Джанашиа, Из истории Абхазского царства, Труды, т. II, стр. 306. // [[:ru:Анчабадзе, Зураб Вианорович|Анчабадзе З. В.]] [http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210830233934/http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf |date=2021-08-30 }} — С. 386</ref> Ançabadzenin özü iddia edirdi ki, X əsrdə, Abxaziya çarlığının ərazisində [[gürcü dili]] əvvəlki dövrdə Qərbi Gürcü kilsəsində istifadə olunan [[yunan dili]]ni sıxışdıraraq, artıq üstünlük təşkil edirdi.<ref>[[:ru:Анчабадзе, Зураб Вианорович|Анчабадзе З. В.]] [http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210830233934/http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf |date=2021-08-30 }} — С. 386</ref> Z.Ançabadze onu da qeyd edirdi ki, X əsrdə bu regionda hər kəs gürcü (“Kartli”) adlanırdı, “... gürcü dilində (Qafqazda və ya onun ətrafında) dini ibadətə qulaq asan hər kəs bu dildə danışırdı. “Gürcü” termininin bu cür başa düşülməsi bu və ya digər “gürcü xalqadonitinin”, məsələn, abxaz, adıq, [[Osetinlər|osetin]] və ya dvalanın milliyyətinə görə gürcü olmayanın etnik fərdiliyini heç də istisna etmirdi. Gürcü dilinin Şimali Qafqazın qərb hissəsində yayılması xristianlığın Abxaziyadan [[Şimali Qafqaz]]a daxil olması ilə bağlı idi (məsələn, X əsrin əvvəllərində Alanlar arasında)...”<ref name="Анчабадзе387">[[:ru:Анчабадзе, Зураб Вианорович|Анчабадзе З. В.]] [http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210830233934/http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf |date=2021-08-30 }} — С. 387</ref> Z.Ançabadze həm əhali, həm də ərazi baxımından Abxaziya çarlığında Kartvel elementinin aparıcı hissəsini, həm də gürcü dilinin burada əsas yazı və mədəniyyət dili kimi tədricən universal yayılması haqqında mübahisə edirdi.<ref name="Анчабадзе2010-340">[[:ru:Анчабадзе, Зураб Вианорович|Анчабадзе З. В.]] [http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210830233934/http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf |date=2021-08-30 }} — С. 340</ref> X.S.Bqajba qeyd edir: “Təxminən IX əsrin sonlarından Abxaziyada, o cümlədən o vaxta qədər yazı və kilsə dilinin yunanca olduğu Qərbi Gürcüstanda gürcü yazısının yayılması başlandı. Lakin buna baxmayaraq, qədim kilsələrin divarlarında, məzar daşlarında və s. üzərində yunan yazılarına çox sonralar da rast gəlinir.<ref name="Бгажба1967-9">{{kitab3|автор=Бгажба Х. С.|заглавие=Из истории письменности в Абхазии.|ответственный=|год=1967|издание=|место=Тбилиси|издательство=|страницы=8|страниц=|isbn=}}</ref>


== Hökmdarları ==
== Hökmdarları ==
Sətir 125: Sətir 124:
| [[Baqrationilər|Baqrationi]]
| [[Baqrationilər|Baqrationi]]
|}
|}
[[Fayl:Martvili monastery.jpg|250px|thumb|right|Abxaz çarlığı dövründə əsası qoyulmuş Martvili monastr kompleksi]]
[[Fayl:Martvili monastery.jpg|250px|thumb|right|Abxaz çarlığı dövründə əsası qoyulmuş Martvili monastır kompleksi]]
978-ci ildə Kartli/İberiya çarlığında taxt Qurgenin oğlu [[III Baqrat]]a və III Teodosin bacısı Quranduxtla keçdi.<ref name="Toumanoff"/>
978-ci ildə Kartli/İberiya çarlığında taxt Qurgenin oğlu [[III Baqrat]]a və III Teodosin bacısı Quranduxtla keçdi.<ref name="Toumanoff"/>


Sətir 131: Sətir 130:


== Memarlığı ==
== Memarlığı ==
Abxaziya çarlığının mövcudluğunun ilkin dövründə Abxaziya ərazisində kilsə memarlığında [[Bizans memarlığı|Bizans memarlıq]] qanunlarının güclü təsiri hələ də hiss olunurdu (məsələn, IX-X əsrlərdə ildə tikilmiş [[Yeni Afon]]da tikilmiş kilsə).<ref name="Анчабадзе387"/> Z.V.Ançabadze qeyd edir ki, “ümumiyyətlə, Abxaziya çarlığında ucaldılan abidələr o dövrün gürcü memarlıq üslubuna xas görkəm alır”, məsələn, II Georginin [[Martvili]]də ([[Sameqrelo]]da) tikdirdiyi kilsəni və Kumurdo ([[Cavaxeti]]də) məbədini buna misal kimi gətirir.<ref>[[:ru:Анчабадзе, Зураб Вианорович|Анчабадзе З. В.]] [http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с.] — С. 388 </ref> Həmçinin N.P.Severova istinad edərək o, Mokvidəki kilsəni fərqləndirərək bildirir ki, onun xarici görünüşü [[Kiyev Rus dövləti]]nin abidələrinə yaxındır, xüsusən də [[Kiyev]]də çox sonralar 1037-ci ildə Bizans üslubunda inşa edilmiş məşhur Müqəddəs Sofiya kafedralının planına bənzəyir.<ref>[[:ru:Северов, Николай Павлович|Северов Н. П.]] Памятники грузинского зодчества — Москва, 1947 г., — С. 186. // [[:ru:Анчабадзе, Зураб Вианорович|Анчабадзе З. В.]] [http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с.] — С. 387 </ref>.
Abxaziya çarlığının mövcudluğunun ilkin dövründə Abxaziya ərazisində kilsə memarlığında [[Bizans memarlığı|Bizans memarlıq]] qanunlarının güclü təsiri hələ də hiss olunurdu (məsələn, IX-X əsrlərdə ildə tikilmiş [[Yeni Afon]]da tikilmiş kilsə).<ref name="Анчабадзе387"/> Z.V.Ançabadze qeyd edir ki, “ümumiyyətlə, Abxaziya çarlığında ucaldılan abidələr o dövrün gürcü memarlıq üslubuna xas görkəm alır”, məsələn, II Georginin [[Martvili]]də ([[Sameqrelo]]da) tikdirdiyi kilsəni və Kumurdo ([[Cavaxeti]]də) məbədini buna misal kimi gətirir.<ref>[[:ru:Анчабадзе, Зураб Вианорович|Анчабадзе З. В.]] [http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210830233934/http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf |date=2021-08-30 }} — С. 388</ref> Həmçinin N.P.Severova istinad edərək o, Mokvidəki kilsəni fərqləndirərək bildirir ki, onun xarici görünüşü [[Kiyev Rus dövləti]]nin abidələrinə yaxındır, xüsusən də [[Kiyev]]də çox sonralar 1037-ci ildə Bizans üslubunda inşa edilmiş məşhur Müqəddəs Sofiya kafedralının planına bənzəyir.<ref>[[:ru:Северов, Николай Павлович|Северов Н. П.]] Памятники грузинского зодчества — Москва, 1947 г., — С. 186. // [[:ru:Анчабадзе, Зураб Вианорович|Анчабадзе З. В.]] [http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210830233934/http://apsnyteka.org/file/anchabadze_z_Izbrannye_trudy_I_2010.pdf |date=2021-08-30 }} — С. 387</ref>.


== Qalereya ==
== Qalereya ==
<gallery>
<gallery>
File:Bediacup.jpg|The [[Bedia Chalice]] donated by Bagrat to the [[Bedia Cathedral|Bedia Monastery]] is an important piece of Georgian metal art. c. 999 AD
File:Bediacup.jpg|Baqratın Bedia monastırına bağışladığı Bedia qədəhi gürcü metal sənətinin mühüm əsəridir, 999-cu il.
File:Mokva cathedral.jpg|[[Mokvi Cathedral]] constructed in 10th century, during the reign of King [[Leon III of Abkhazia]]
File:Mokva cathedral.jpg|Mokvi Kilsəsi X əsrdə, Abxaziya kralı III Leonun dövründə tikilmişdir.
File:2014 Nowy Aton, Cerkiew św. Szymona Apostoła (06).jpg|[[Church of St. Simon the Canaanite, New Athos|Church of St. Simon the Canaanite]] constructed between 9-10th century in [[New Athos]]
File:2014 Nowy Aton, Cerkiew św. Szymona Apostoła (06).jpg|Müqəddəs kilsəsi. Müqəddəs Simon IX-X-cu əsrlər arasında Yeni Afosda tikilmişdir
File:Bzyb church.jpg|[[Church of Bzyb]] constructed in the second half of IX century
File:Bzyb church.jpg|Bzyb kilsəsi IX əsrin ikinci yarısında tikilmişdir.
File:Pitsunda cathedral.jpg|[[Pitsunda Cathedral]] was built at the end of the 10th century by King [[Bagrat III of Georgia]].
File:Pitsunda cathedral.jpg|Pitsunda Katedrali X əsrin sonunda Gürcüstan kralı [[III Baqrat]] tərəfindən tikilmişdir.
File:Lykhny temple.jpg|[[Lykhny Church]] built in the 10th century.
File:Lykhny temple.jpg|Lıxnı kilsəsi X əsrdə tikilmişdir.
File:Martvili_Monastery_(3).jpg|Chkondidi cathedral built by [[George II of Abkhazia|George II]], X century
File:Martvili_Monastery_(3).jpg|II Georgi tərəfindən tikilmiş Çkondidi kafedralı, X əsr
File:George of Abkhazia cross.jpg|The cross of [[George II of Abkhazia]], X century
File:George of Abkhazia cross.jpg|Abxaziya çarı II Georginin xaçı, X əsr
File:2014_Suchum,_Pozostałości_zamku_Bagrata_(02).jpg|The remains of the [[Bagrat's Castle]].
File:2014_Suchum,_Pozostałości_zamku_Bagrata_(02).jpg|Baqrat qalasının qalıqları.
File:Kumurdo_Cathedral.jpg|[[Kumurdo Cathedral]] was built by Ioane the Bishop during the reign of King [[Leon III of Abkhazia]] in 964.
File:Kumurdo_Cathedral.jpg|Kumurdo Katedrali 964-cü ildə Abxaziya kralı III Leonun hakimiyyəti dövründə yepiskop İoan tərəfindən tikilmişdir.
</gallery>
</gallery>


Sətir 159: Sətir 158:
* {{kitab3|ссылка=|автор=[[:ru:Рыбаков, Борис Александрович|Б. А. Рыбаков]], [[:ru:СССР]]. [[:ru:Институт истории материальной культуры РАН|Институт истории материальной культуры]]|заглавие=Очерки истории СССР: Кризис рабовладельческой системы и зарождение феодализма на территории СССР, III-IX вв|год=1958|часть=Глава пятая Закавказье в период арабского владычества в VII—IX вв.|место=[[:ru:Москва]]|издательство=[[:ru:Академия наук СССР]]|ref=Очерки истории СССР}}
* {{kitab3|ссылка=|автор=[[:ru:Рыбаков, Борис Александрович|Б. А. Рыбаков]], [[:ru:СССР]]. [[:ru:Институт истории материальной культуры РАН|Институт истории материальной культуры]]|заглавие=Очерки истории СССР: Кризис рабовладельческой системы и зарождение феодализма на территории СССР, III-IX вв|год=1958|часть=Глава пятая Закавказье в период арабского владычества в VII—IX вв.|место=[[:ru:Москва]]|издательство=[[:ru:Академия наук СССР]]|ref=Очерки истории СССР}}
* {{kitab3|ссылка=|автор=[[:ru:Плетнёва, Светлана Александровна|С. А. Плетнёва]], Б. А. Рыбаков|заглавие=История СССР: с древнейших времён до наших дней : В двух сериях в двенадцати томах|ответственный=[[:ru:Академия наук СССР]], Институт археологии|год=1966|часть=Первобытнообщинный строй, Древнейшие государства Закавказья и средней Азии, Древняя Русь (до начала ХІІІв)|место=М.|издательство=Издательство Наука|ref=История СССР}}
* {{kitab3|ссылка=|автор=[[:ru:Плетнёва, Светлана Александровна|С. А. Плетнёва]], Б. А. Рыбаков|заглавие=История СССР: с древнейших времён до наших дней : В двух сериях в двенадцати томах|ответственный=[[:ru:Академия наук СССР]], Институт археологии|год=1966|часть=Первобытнообщинный строй, Древнейшие государства Закавказья и средней Азии, Древняя Русь (до начала ХІІІв)|место=М.|издательство=Издательство Наука|ref=История СССР}}

[[Kateqoriya:Gürcüstan tarixi]]
[[Kateqoriya:Gürcüstan tarixi]]
[[Kateqoriya:Gürcü krallığı]]
[[Kateqoriya:Gürcüstan çarlığı]]
[[Kateqoriya:Abxaziya tarixi]]

Səhifəsinin 12:32, 4 fevral 2024 tarixinə olan son versiyası

Çarlıq
Abxaziya çarlığı
gürc. აფხაზთა სამეფო Apkhazta samepo
Abxaziya çarlığı, 900-cü ildə
Abxaziya çarlığı, 900-cü ildə
 →
778 — 1008
Paytaxt Kutaisi
Dilləri gürcü dili
Rəsmi dilləri gürcü
Abxaz-adıq dilləri
Kartvel dilləri
İdarəetmə forması Mütləq monarxiya
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Abxaziya çarlığı (gürc. აფხაზთა სამეფო Apkhazta samepo) — əvvəlcə Anakopiyada,[1][2] sonra 806-cı ildən Kutaisidə mövcud olmuş mərkəzləşmiş orta əsr dövləti.[3][4] 786-787-ci illərin qovşağında Xəzər xaqanlığının köməyi ilə II Leonun başçılıq etdiyi Bizansdan asılı olmayan Abxaz krallığı elan edildi.[4] Krallığın çiçəklənmə dövrü 850-950-ci illərə təsadüf edir.[3] X əsrin əvvəllərində krallıq Abxaziya və Şərqi Gürcüstanın bir hissəsini, bugünkü Qərbi Gürcüstanı əhatə edirdi. X əsrin ortalarında Kaxetiyanın bir hissəsini və Tao-Klarjetinin şimal əraziləri də onun tərkibində idi. "Böyük Rus Ensiklopediyası" na görə, Abxaziya krallığının gücü zəifləməyə başladı və 975-ci ildə (ədəbiyyatda fərqli şəkildə adlandırılan "Abxaz və Kartvellər çarlığı", "Baqratilər çarlığı", "Abxaz-Kartli çarlığı") vahid gürcü çarlığının bir hissəsi oldu.[5],[6][7][8][9] 978-ci ildə taxt Kartli və Quranduxt kralı Qurgenin oğlu Baqrata[3][10] və abxaz çarı III Teodosinin bacısına keçdi. 1008-ci ildə Baqrat, Kartlini atası Qurgendən miras aldı və Abxaziya və Kartli taclarını birləşdirərək vahid bir Gürcüstan krallığını qurdu.[11][3][10][12][13][14][15][16][17].

Adı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Abxaziya çarlığı sözündən yalnız erkən gürcü mənbələrində istifadə olunur. X əsrə qədər Bizanslılar çarlığı Abazqiya-Abxaziya (Yunan Αβαζγια) vassal knyazlıqları hesab edirdilər. Amma əslində VIII əsrin sonlarında rəsmi Konstantinopol burda hakimiyyətini tam itirmişdi.[18]

Tarixçi Zurab Ançabadze qeyd edir ki, 770-ci illərdən Abxaziya dövlətinin (əvvəlcə knyazlıq, sonra isə çarlıq) yaranması ilə əlaqədar olaraq “Abxaziya” termini tədricən öz mənasını Qərbi Gürcüstanın bütün ərazisini əhatə edir və onunla birlikdə istifadə olunur. "Egrisi" termini , sonradan XII əsrdə yaranan yeni "İmereti" termini ilə əvəz edilmişdir. Z.V.Ançabadze həmçinin “abxaz” anlayışının müəyyən etnik icmadan (abazqların tayfası və kiçik etnik qrupu, sonra isə vahid abxaz milləti) bütün çoxmillətli əhalini ifadə edən kollektiv terminə qədər tədricən genişlənməsindən danışır.[19]

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Abxaziya çarlığının paytaxtının yerləşdiyi Anakopiya qalası

VII əsrdə Bizans imperiyası Abxazyanı Eqrisidən (Lazika) aldı və ona qərb apşıllar, saniq və misimiyalıların torpaqlarının bir hissəsini verdi. Həmin vaxt bölgənin mərkəzi Anakopiya qalası idi.[20]

X əsrin ortalarında. Abxaziya çarlığı sərhədlərinin ən böyük genişlənməsi dövrünə çatdı: bütün Qərbi və Şərqi Gürcüstanın əhəmiyyətli bir hissəsini əhatə etdi və şimalda Qara dəniz sahili boyunca müasir Anapa ərazisinə qədər uzandı. Aşağı Kartlidə Samşvilde şəhərinə çatdı, həmçinin Tao-Klarjetinin cənub hissəsini fəth etdi. Abxaziya çarlığının zəifləməsi III Demetrinin (967-975) dövründə baş verdi.

Gürcüstanın siyasi birləşməsində Abxaziya çarlığının prioritetliyi ilə bağlı mühüm arqument dolayısı ilə Georgi Melikişvili tərəfindən tərtib edilmişdir. Vahid Gürcüstanın çarları adında həmişə birinci yeri tutan Abxaziyanın adı çəkilir və birləşmiş Gürcüstan krallığının kralları çox vaxt yalnız “Abxaz kralları” adlandırılır. Belə ki, 1008-ildə meydana gələn Vahid Gürcüstan dövləti Abxaziyz çarlığının ərazilərini də əhatə edirdi. XI əsrdən XIII əsrlərə qədər çar IV David və çariça Tamaranın hakimiyyəti dövründə siyasi və iqtisadi gücünün Qızıl çağına çatdı. Gürcüstan Qüdsdəki xaç monastırı və Yunanıstandakı Iviron Monastırı kimi, Şərqi xristianlıqdan və Şimali Qafqazdan İran və Anadolunun şərqinə qədər uzanan və eyni  zamanda xarici dini mülkləri qorumaqla, ən böyük ölçüdə Şərqi Avropadan ve Şimali Qafqazdan uzanan Pan-Qafqaz imperatorluğunun aparıcı millətlərindən biri oldu.Bu, indiki Gürcüstanın əsas tarixi müqəddiməsi idi.

Bir neçə əsr davam edən səltənət XIII əsrdə monqol istilalarının altına düşdü, lakin 1340-cı illərə qədər yenidən suverenliyini təmin etdi. Sonrakı onilliklərdə Qara Ölümlə yanaşı ölkənin iqtisadiyyatını, əhalisini və şəhər mərkəzlərini viran edən Timurun rəhbərliyi ilə çoxsaylı istilalarla yadda qaldı. Bizansın, sonra Trebizond imperiyasının süqutundan sonra çarlığın geosiyasi vəziyyəti daha da pisləşdi. Bu proseslər nəticəsində XV əsrin sonlarında Gürcüstan sınıq bir varlığa çevrildi. 1386-cı ildən etibarən Timur tərəfindən edilən hücumlarla yanaşı, Qara Qoyunlular və Ağ Qoyunluların sonrakı istilaları 1466-cı ilədək çarlığın son anarxiyaya uğramasına və Kartli, Kaxeti və İmereti'nin quruluşlu səltənətlərinin 1490-cı ilə 1495-ci arasında müstəqil çarlıq olaraq tanınmasına gətirib çıxardı. 1493-cü ildə hər biri Baqrationi sülaləsinin rəqib bir qolu olmaqla Odishi, Guria, Abxaziya, Svaneti və Samtsxe adlanan beş feodal klanlar quruldu.[21].

K.D.Kudryavtsevin fikrincə, III Baqratın hakimiyyətinin əvvəlindən “XIII əsrə qədər, yəni Gürcüstanın “qızıl dövrü”nə qədər Baqratidlər özlərini abxazlar və gürcülərin, kartvellərin, kaxetlərin və s xalqların “Abxaz və Kartlların çarları” adlandırırdılar.[22]

Əhalisi[redaktə | mənbəni redaktə et]

1000-ci ildə Tao-Kalarceti çarlığı ilə birləşməsindən sonra yaranan Vahid Gürcüstan çarlığının ərazisi

Abxaziya çarlığının əhalinin əsasını abxazlar, meqrellər, svanlar və adıqlar təşkil edirdi.[23] Z.V.Ançabadzeyə görə gürcü tayfaları əhəmiyyətli çoxluq təşkil edirdi.[24]

Z.V.Ançabadze S.Canaşiyaya istinad edərək qeyd edirdi ki, artıq “...IX əsrin əvvəllərindən. (əgər əvvəllər olmasaydı) Abxaziya çarlığında çar idarəsinin və kilsənin kitab mədəniyyətinin dili gürcü dili idi”.[25] Ançabadzenin özü iddia edirdi ki, X əsrdə, Abxaziya çarlığının ərazisində gürcü dili əvvəlki dövrdə Qərbi Gürcü kilsəsində istifadə olunan yunan dilini sıxışdıraraq, artıq üstünlük təşkil edirdi.[26] Z.Ançabadze onu da qeyd edirdi ki, X əsrdə bu regionda hər kəs gürcü (“Kartli”) adlanırdı, “... gürcü dilində (Qafqazda və ya onun ətrafında) dini ibadətə qulaq asan hər kəs bu dildə danışırdı. “Gürcü” termininin bu cür başa düşülməsi bu və ya digər “gürcü xalqadonitinin”, məsələn, abxaz, adıq, osetin və ya dvalanın milliyyətinə görə gürcü olmayanın etnik fərdiliyini heç də istisna etmirdi. Gürcü dilinin Şimali Qafqazın qərb hissəsində yayılması xristianlığın Abxaziyadan Şimali Qafqaza daxil olması ilə bağlı idi (məsələn, X əsrin əvvəllərində Alanlar arasında)...”[27] Z.Ançabadze həm əhali, həm də ərazi baxımından Abxaziya çarlığında Kartvel elementinin aparıcı hissəsini, həm də gürcü dilinin burada əsas yazı və mədəniyyət dili kimi tədricən universal yayılması haqqında mübahisə edirdi.[28] X.S.Bqajba qeyd edir: “Təxminən IX əsrin sonlarından Abxaziyada, o cümlədən o vaxta qədər yazı və kilsə dilinin yunanca olduğu Qərbi Gürcüstanda gürcü yazısının yayılması başlandı. Lakin buna baxmayaraq, qədim kilsələrin divarlarında, məzar daşlarında və s. üzərində yunan yazılarına çox sonralar da rast gəlinir.[29]

Hökmdarları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Abxaziya çarı titulunu daşıyan III Baqrat

İoan və Adarnase Şavliani istisna olmaqla, Abxaz çarlarının əksəriyyəti Abazq sülaləsindəndir. Onların sülalə adı, müxtəlif müəlliflərin, o cümlədən K.Tumanovun fikrincə, Ançabadze olmuşdur.

Abxaz çarlarının nömrələnməsi Abxaz knyazlarının nömrələnməsinə uyğundur. məsələn, I Konstantin və II Konstantinin knyaz, III Konstantinin isə çar titulları var idi.

Adı İl Sülalə
1. II Leon 780 — 828 Ançabadze
2. II Feodosi 828 — 855 Ançabadze
3. II Demetri 855 — 864 Ançabadze
4. I Georgi 864 — 871 Ançabadze
5. İoann (qəddar) 871 — 873 Şavliani
6. Adarnese 887 — 893 Şavliani
8. I Baqrat 882 — 894 Ançabadze
9. III Konstantin 894 — 923 Ançabadze
10. II Georgi 923 — 957 Ançabadze
11. III Leon 957 — 967 Ançabadze
12. III Demetri 967 — 975 Ançabadze
13. III Feodosi 975 — 978 Ançabadze
14. III Baqrat 978 — 1008 Baqrationi
Abxaz çarlığı dövründə əsası qoyulmuş Martvili monastır kompleksi

978-ci ildə Kartli/İberiya çarlığında taxt Qurgenin oğlu III Baqrata və III Teodosin bacısı Quranduxtla keçdi.[10]

II Baqratın (III) varisləri birləşmiş Gürcüstanın hökmdarları idilər, ona görə də bu siyahıda onlar göstərilməyib.

Memarlığı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Abxaziya çarlığının mövcudluğunun ilkin dövründə Abxaziya ərazisində kilsə memarlığında Bizans memarlıq qanunlarının güclü təsiri hələ də hiss olunurdu (məsələn, IX-X əsrlərdə ildə tikilmiş Yeni Afonda tikilmiş kilsə).[27] Z.V.Ançabadze qeyd edir ki, “ümumiyyətlə, Abxaziya çarlığında ucaldılan abidələr o dövrün gürcü memarlıq üslubuna xas görkəm alır”, məsələn, II Georginin Martvilidə (Sameqreloda) tikdirdiyi kilsəni və Kumurdo (Cavaxetidə) məbədini buna misal kimi gətirir.[30] Həmçinin N.P.Severova istinad edərək o, Mokvidəki kilsəni fərqləndirərək bildirir ki, onun xarici görünüşü Kiyev Rus dövlətinin abidələrinə yaxındır, xüsusən də Kiyevdə çox sonralar 1037-ci ildə Bizans üslubunda inşa edilmiş məşhur Müqəddəs Sofiya kafedralının planına bənzəyir.[31].

Qalereya[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Baqratın Bedia monastırına bağışladığı Bedia qədəhi gürcü metal sənətinin mühüm əsəridir, 999-cu il.
    Baqratın Bedia monastırına bağışladığı Bedia qədəhi gürcü metal sənətinin mühüm əsəridir, 999-cu il.
  • Mokvi Kilsəsi X əsrdə, Abxaziya kralı III Leonun dövründə tikilmişdir.
    Mokvi Kilsəsi X əsrdə, Abxaziya kralı III Leonun dövründə tikilmişdir.
  • Müqəddəs kilsəsi. Müqəddəs Simon IX-X-cu əsrlər arasında Yeni Afosda tikilmişdir
    Müqəddəs kilsəsi. Müqəddəs Simon IX-X-cu əsrlər arasında Yeni Afosda tikilmişdir
  • Bzyb kilsəsi IX əsrin ikinci yarısında tikilmişdir.
    Bzyb kilsəsi IX əsrin ikinci yarısında tikilmişdir.
  • Pitsunda Katedrali X əsrin sonunda Gürcüstan kralı III Baqrat tərəfindən tikilmişdir.
    Pitsunda Katedrali X əsrin sonunda Gürcüstan kralı III Baqrat tərəfindən tikilmişdir.
  • Lıxnı kilsəsi X əsrdə tikilmişdir.
    Lıxnı kilsəsi X əsrdə tikilmişdir.
  • II Georgi tərəfindən tikilmiş Çkondidi kafedralı, X əsr
    II Georgi tərəfindən tikilmiş Çkondidi kafedralı, X əsr
  • Abxaziya çarı II Georginin xaçı, X əsr
    Abxaziya çarı II Georginin xaçı, X əsr
  • Baqrat qalasının qalıqları.
    Baqrat qalasının qalıqları.
  • Kumurdo Katedrali 964-cü ildə Abxaziya kralı III Leonun hakimiyyəti dövründə yepiskop İoan tərəfindən tikilmişdir.
    Kumurdo Katedrali 964-cü ildə Abxaziya kralı III Leonun hakimiyyəti dövründə yepiskop İoan tərəfindən tikilmişdir.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Грузия Arxivləşdirilib 2019-01-12 at the Wayback Machine}}
  2. ↑ Ново-Афонский монастырь Arxivləşdirilib 2022-06-15 at the Wayback Machine}}
  3. ↑ 1 2 3 4 Barthold, W.; Minorsky, V. "Abk̲h̲āz". Encyclopaedia of Islam, Second Edition (ingilis). 2012-04-24. 2021-04-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-14.
  4. ↑ 1 2 Абхазия Arxivləşdirilib 2021-04-19 at the Wayback Machine}}
  5. ↑ Абхазское царство Arxivləşdirilib 2022-06-15 at the Wayback Machine}}
  6. ↑ Бгажба О. Х. Лакоба С. З. История Абхазии с древнейших времён до наших дней. Сухум. 2007. 146.
  7. ↑ Лакоба С. З. Воронов Ю.Н. Сагария Б. Е. Ачугба Т.Е.Бгажба О.Х.Бутба В.Ф. История Абхазии. Сухум. 1991. 89.
  8. ↑ Широкорад А. Б. Грузия. Закавказский тупик. Москва. 2010. 7.
  9. ↑ Фадеев А. В. Краткий очерк истории Абхазии (с древнейших времён до крестьянской реформы 1870 года). Сухум. 1934. 80.
  10. ↑ 1 2 3 Toumanoff, Cyril. Studies in Christian Caucasian history. — Washington : Georgetown University Press, 1963.
  11. ↑ The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991. səh. 3
  12. ↑ Abxaziya çarlığı // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978.
  13. ↑ D. M. Lang. Studies in the Numismatic History of Georgia in Transcaucasia // Numismatic Notes and Monographs (130). 1955. 18. ISSN 0078-2718.
  14. ↑ D. M. Lang. A modern history of Soviet Georgia. Westport, Conn.: Greenwood Press. 1975. 28. ISBN 0-8371-8183-6.
  15. ↑ Suny, 1994. səh. 32-33
  16. ↑ Rayfield, Edge of empires, 2012. səh. 71
  17. ↑ Eastmond, Antony. Royal imagery in medieval Georgia. Pennsylvania State University Press. 1998. 39. ISBN 0-271-01628-0.
  18. ↑ История Абхазии Arxivləşdirilib 2016-02-15 at the Wayback Machine. Учебное пособие. Издательство «Алашара», 1991, Сухум. Редакционная коллегия: кандидат исторических наук С. З. Лакоба (главный редактор), доктора исторических наук Ю. Н. Воронов, Б. Е. Сагария, кандидаты исторических наук Т. А. Ачугба, О. Х. Бгажба, В. Ф. Бутба, историки Р. Х. Гожба, Р. П. Шамба. Рецензенты: кандидат исторических наук Ю. Д. Анчабадзе, кандидат исторических наук С. М. Шамба.— Разлел II. С. 73:
    " Словосочетание «Абхазское царство» характерно исключительно для грузинских источников — византийцы до X века рассматривали Абасгию-Абхазию в качестве вассального княжества "
  19. ↑ Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, cтр. 351—352 Arxivləşdirilib 2021-08-30 at the Wayback Machine
  20. ↑ Агрба И.Ш. Абхазское царство и Византия. Сухум: АГУ. 2011. 56–57.
  21. ↑ А. Ю. Виноградов, Д. А. Косоуров. Кто объединил Грузию? Давид Кураполат, Абхазское царство и Византийская империя. Античная древность и средние века. Том. 47. Екатеринбург. 2019. 33–34.
  22. ↑ Кудрявцев К. Д. Сборник материалов по истории Абхазии. Сухум. 1922. 121.
  23. ↑ "История Абхазии". 2016-02-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-29.
  24. ↑ З. В. Анчабадзе. Абхазское царство и абхазы: Образование Абхазского царства // Из истории средневековой Абхазии (VI-XVII вв.). Сухуми. 1959. 106–108.
  25. ↑ С. Джанашиа, Из истории Абхазского царства, Труды, т. II, стр. 306. // Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с. Arxivləşdirilib 2021-08-30 at the Wayback Machine — С. 386
  26. ↑ Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с. Arxivləşdirilib 2021-08-30 at the Wayback Machine — С. 386
  27. ↑ 1 2 Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с. Arxivləşdirilib 2021-08-30 at the Wayback Machine — С. 387
  28. ↑ Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с. Arxivləşdirilib 2021-08-30 at the Wayback Machine — С. 340
  29. ↑ Бгажба Х. С. Из истории письменности в Абхазии. Тбилиси. 1967. 8.
  30. ↑ Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с. Arxivləşdirilib 2021-08-30 at the Wayback Machine — С. 388
  31. ↑ Северов Н. П. Памятники грузинского зодчества — Москва, 1947 г., — С. 186. // Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с. Arxivləşdirilib 2021-08-30 at the Wayback Machine — С. 387

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Abxaziya_çarlığı&oldid=7457187"