İbn Salamın elçiliyi

İbn Salamın elçiliyi[2] və ya Məcnunun atasının elçiliyi[3] — Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun" əlyazmasına Mir Seyid Əli tərəfindən çəkilmiş rəsm əsəridir. Əvvəl L. Qartnerin kolleksiyasına daxil olan iki hissəli miniatür hazırda Harvard Universitetinin Artur M. Sakler muzeyində saxlanılır.[1]

İbn Salamın elçiliyi
Rəssam Mir Seyid Əli
Tarixi təxm. 1540
Üslubu Təbriz miniatür məktəbi
Sifarişçi I Şah Təhmasib
Saxlanıldığı yer Harvard Universitetinin Artur M. Sakler muzeyi[1]

Təsvir

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Miniatürdə ədəbi süjet lövhənin aşağı hissəsində - birinci planda təsvir olunur, yuxarıda isə əsas epizodla bilavasitə əlaqəsi olmayan köçərilərin həyatına aid müxtəlif məişət səhnələri verilir. Zəngin ornamentli xalçalarla bəzədilmiş yarımaçılı geniş çadırda Leylinin atası ilə İbn Salamın atası əyləşmişdir. Bu mərasimdə onların yaxın adamları da iştirak edirlər. Sol tərəfdə yemək-içmək gətirən ev xidmətçiləri, sağda isə əmrə müntəzir vəziyyətdə duran qonaq xidmətçiləri verilmişdir. Miniatürün əsas kompozisiya mərkəzini təşkil edən bu çadırın arxasında daha iki çadır görünür. İçərisi fantastik quş təsvirləri və orqament motivləri ilə bəzədilmiş çadırlardan birində Leyli və yaşlı bir qadın əyləşmişdir.[4]

Miniatürün ön planında on iki adam təsvir edilmişdir. Bütün fiqurların təfsirində canlılıq, ifadəlilik nəzəri cəlb edir.[5] Burada bir-birindən hər tərəfli fərqlənən (mimika, hərəkət və sair) surətlərin açılması və ümumiyyətlə, elçilik səhnəsinin belə real təsviri rəssamın nə qədər istedadlı sənətkar olmasını göstərir.[5] Miniatürdə İbn Salamın atasının surətinə gəlincə, burada hətta sevincə bənzər psixoloji səciyyə də oxumaq mümkündür.[5] Söhbətin gedişi ilə əlaqədar elçi atanın, həmçinin onun adamlarının üzündəki nikbin ifadə epizodun məzmunu ilə uzlaşır. [5]

Miniatürdə əsas üjeti təsvir edən baş səhnənin ətrafında verilmiş köçərilərin həyat və məişət tərzi geniş nəqledici plandadır.[5] Təpəciyin döşündə qurulmuş çadırların ətrafında müxtəlif məişət səhnəcikləri təsvir olunur: çadırda gənc ana uşaq əmizdirir. Digər çadırda bir qadın kuzədən şərbət süzən kişi ilə söhbət edir. Azca aralıda əlində ilan tutmuş ovsunçu görünür. Digər qadınlar müxtəlif təsərrüfat işləri ilə məşğuldurlar. Kimisi qoyun sağır, kimisi paltar yuyur, kimisi də ulaq yemləyir. Paltar yuyan qadının yanında ona kömək edən bir gənc üstündə iri su qazanı olan ocağı qalayır.[5]

Tədqiqi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
"Xosrovun kef məclisi"
Mir Seyid Əli

Elçilik mərasiminin təsvir edildiyi miniatürün taleyi, sarayda ziyafətin təsvir edildiyi başqa bir miniatürlə sıx əlaqədardır. Əvvəl L. Qartnerin kolleksiyasında saxlanılmış[2] miniatürlər hazırda Harvard Universitetinin Artur M. Sakler muzeyində saxlanılır.[1] Hər iki miniatür dəst xətti və təfsir səciyyələrinə görə Mir Seyid Əlinin fırçasına aid edilir.[2][1] Miniatürlərin hər ikisi vaxtilə iki hissəyə bölünmüş və uzun zaman müxtəlif adlar altında dörd müstəqil əsər kimi qeyd edilmişdir.[6] Sonradan aparılan tədqiqatlar nəticəsində sənətşünas K. Kərimov onları ilkin formasında bərpa etməyə müvəffəq olmuşdur.[2]

Miniatürlərdən birində köçərilərin həyatına aid müxtəlif səhnələr (əsas səhnə elçilik), ikincisində isə şəhər həyatı təsvir olunmuşdur. Bəzi müəlliflər birinci miniatürü "Məcnunun anadan olması", ikinci miniatürü isə "Xosrovun kef məclisi" adlandırırlar.[2] Qərb sənətşünaslarının bu miniatürlər haqqındakı müxtəlif ziddiyyətli fikir və mülahizələrini tutuşdurub, tədqiq etmiş prof. K. Kərimov belə qərara gəlmişdir ki, "Məcnunun anadan olması" adlandırılmış miniatür alimlərin qeyd etdiyi kimi Nizaminin "Leyli və Məcnun" poemasına aid olsa da, burada Məcnunun anadan olması yox, Məcnunun atasının öz adamları ilə Leyliyə elçi gəlməsi mərasimi təsvir edilmişdir.[3]

Sənətşünas N. Zamanov isə qeyd edir ki, həmin miniatür "Məcnunun atasının elçiliyinə deyil, İbn Salamın elçilik mərasiminə həsr olunmuşdur. Çox qədim dövrlərdən qalmış toy adət-ənənələrinə görə elçini qonaq etmək, ona şərbət və ya şirin çay vermək razılıq əlaməti kimi qiymətləndirilmişdir. Lakin, poemadan məlum olduğu kimi, Məcnunun elçilərinə rədd, İbn Salamn elçilərinə isə razılıq cavabı verilmişdir. Belə olan təqdirdə həmin miniatürü Məcnunun elçiliyi kimi təqdim etmək düzgün deyildir. Çünki, miniatürdən aşkar göründüyü kimi elçilərin qarşısında şərbət və sovqatlar vardır. Onlara vermək üçün hətta hədiyyələr də hazırlanmışdır. Beləliklə, K. Kərimovun qeyd etdiyi kimi burada Məcnunun atası və onun adamları deyil, İbn Salamın elçiləri təsvir olunmuşdur."[4]

N. Zamanovun fikrincə, miniatürün aşağı hissəsində verilmiş qızılbaş çalmalı oğlan elçilərdən xəbər gözləyən İbn Salam, yanındakı isə onun xidmətçisidir.[7] Miniatürdə istər insan, istərsə də heyvan fiqurlarının təsvirində rəssamın sərrast müşahidəçiliyi özünü göstərir. [7] Çünki, insan hərəkətləri, heyvan və onlara xas olan vərdişlər təəccüb doğuracaq qədər sərbəst və təbiidir. Məsələn, qoyun sağan qoca arvad, uşaq əmizdirən qadın və s. kimi personajların təfsiri miniatür şərtiliyindən kənara çıxan ifadəliyə malikdir.[7]

"Elçilik mərasimi" miniatürünün mürəkkəb və maraqlı kompozisiyası vardır. Bu kiçik ölçülü kağız səhifədə 32 insan fiquru, 8 alaçıq və çadır, çoxlu heyva təsviri verilməsinə baxmayaraq, o, heç bir hərc-mərclik, nizamsızlıq təsiri yaratmır, əksinə bütün bunların səthdə dioqanal üzrə yerləşdirilməsi, onların parlaq ləkələr şəklində növbələşməsindən doğan ahəngdarlıq kompozisiyaya daxili sakitlik gətirir, onu aydın və anlaşıqlı edir.[8] Miniatürdə məişət səhnələrinin çoxluğu əsas süjet xəttini heç də kölgədə qoymur, əksinə onun baxımlığını daha da artırır.[8] Miniatür üçün səciyyəvi əlamətlərdən biri də burada orta əsrlər Azərbaycan milli ornament bəzəklərindən geniş istifadə edilməsidir.[8]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture: Three-Volume Set. Oksford: Oxford University Press, Jonathan M. Bloom və Sheila S. Blair (redaktorlar). 2009. 540.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 Zamanov, 1981. səh. 43
  3. ↑ 1 2 Kərimov, 1966. səh. 81
  4. ↑ 1 2 Zamanov, 1981. səh. 44
  5. ↑ 1 2 3 4 5 6 Zamanov, 1981. səh. 45
  6. ↑ Kərimov, 1966. səh. 79
  7. ↑ 1 2 3 Zamanov, 1981. səh. 46
  8. ↑ 1 2 3 Zamanov, 1981. səh. 47

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Zamanov, Nadir. Nizami poeziyası və təsviri sənət (Azərbaycan SSR EA Memarlıq və İncəsənət İnstitutu). Bakı: Elm. 1981. səh. 190.
  • Керимов, К. Азербайджанский художник МиР Сейид Али (Исследования и материалы по архитектуре и искусству Азербайджана). Баку: Изд-во Академии наук азербайджанской ССР. 1966. səh. 203.