Leyli və Məcnun (Cami)

"Leyli və Məcnun" — Əbdürrəhman Caminin "Həft övrəng" toplusuna daxil olan üçüncü əsəridir.

Xəbərdarlıq: Yazının davamı əsərin məzmunu haqqında məlumat ehtiva edir.

Qeys doğulub böyüdükdən sonra bir şair kimi tanınır, dəvə ilə seyrə çıxarkən Leyli ilə qarşılaşır. O, hər gün Leylinin qəbiləsinə gəlir, Leyli onu imtahan edir, sədaqətinə inandıqdan sonra əhd-peyman edib and içirlər. Leyli deyir:

And olsun pak yaradan zatinə ki, O fələklərin çərxləri gərdişindən Bu uca tağıayın şəmi və Ulduzların çırağı ilə işıqlandırır... And olsun sirrlər aləminə işıq salan, Aydın gözlərə... And olsun bilgi ilə dövlətlənmiş, Bilicilərin sinəsinə... And olsun öz yarından ayrı düşmüş Qərib və məhcurlara. And olsun ağılların yaxşı dediyindən də Yaxşı olana and olsun. Nə qədər ki, məcalım var, Sənin məhəbbətindən ayrılmaq mənə mümkün olmaz Əgər fələyin dövrü mənə aman versə, Sənin xatirən mənim can yoldaşım olar. Bəxt işimə etibar etsə, Hamının içində səni seçərəm.[1]

Amirilər Qeysin əhvalının dəyişdiyini görüb, onun Leyliyə vurulduğunu başa düşürlər. Atası bundan xəbərdar olub oğluna nəsihət verir. Leylinin nəsəbcə aşağı olduğunu söyləyib onu bu eşqdən əl çəkməyə çağırır:

Bu məcazi xəttin ölkəsində Eşqbazlıq yaxşı hünərdir, Ancaq hamı buna layiq deyil, Hər yaxşı mənzərə ürək açan olmaz. Məşuq yaxşı nəsldən olar, Bu iş pis əslidən baş verməz. Leyli ki, sənin gözündə əzizdir, Sənə görə alçaq kənizdir. Əql məzhəbində yoxdur ki, Hər kənizdən məşuq olar. Allah üçün ondan əl çək Onunla birləşmək ümidini kəs. [1]

Qəbilə böyükləri qəbilə qızlarından bir gözəli onunla evləndirməyi məsləhət görürlər. Atası isə əmisi qızını seçir. Qeys buna etiraz edir. Bu söhbəti Leyliyə xəbər aparırlar, o, Qeysi müzəmmət edir. Qeys sevgilisini inandırmağa çalışır.

Bir gün yenə Leyli qəbiləsinə gedəndə bir qarğa ilə qarşılaşır, qarğa oxuyur. Ərəb etiqadına görə bu xoş xəbərdir. O, piyada Həccə getməyə əhd edir. Sevgilisini gördükdən, onunla barışdıqdan sonra Həccə gedir.

Leylinin qəbiləsi məsələdən xəbərdar olub onların görüşməsinə mane olur. Leyliyə nəsihət edirlər, yenə görüşdüklərini bilincə Leylinin atası qızını döyür. Artıq Qeys Leylinin evinə gələ bilmir, qonşularında olan bir dul qadının evinə gedib ondan xəbər tutur. Leylinin atası buna da mane olur. O, xəlifəyə şikayət edir.

Məcnunun atası əlacsız qalıb elçiliyə gedir. Leylinin atası rədd cavabı verir. Məcnun çöllərə düşür, Nofələ rast gəlir. Nofəl qızı müharibə ilə almaq istədikdə qəbilə qızı ölürməyi qərara alır və o, bu işdən çəkinir. Məcnun ahuları buraxdırır. O, Leylinin çobanı vasitəsiylə Leyli qəbiləsinə gedib onunla görüşür. Xəlifə məclisində Kəsir Məcnunun halını danışır. Xəlifə onu çağırtdırır. Lakin, Qeys, heç kəsə boyun əyməyən, vara, dövlətə bağlanmayan, qanun əsarətindən azad bir adamdır buna görə də o, xəlifənin göndərdiyi adamın gəlmək təklifini rədd edir. Onu zorla zəncirə vurub aparırlar. Lakin, Məcnun xəlifə məclisində dinmir. Onu hiylə ilə dilləndirirlər. Birisi Leyli haqqında şer söyləyir, bu zaman vəcdə gələn Məcnun ürək yandıran bir qəsidə oxuyur. Xəlifə ona hədiyyələr verir və yanında yaşamağı təklif edir. O isə, yenə çöllərə dönür. Yolda o, Leylinin qəbiləsi ilə rastlaşır. Onların Həccə getdiyini öyrənir və onlara qoşulur. Kəbədə ziyarət zamanı Leyli və Məcnun görüşürlər. Yolda Şəqif qəbiləsindən bir cavan Leylini sevir, onunla evlənir. Bu nikah Məcnuna pis təsir edir.

Leyli məktub yazaraq ərə getdiyinə görə üzr istəyir, onun xəyalı ilə yaşadığını və ona sadiq olduğunu deyir. Bir müddət sonra Leylinin əri ölür. Məcnun Leyli diyarına gedib orda it ilə söhbət edir. Qoyun dərisinə girib sürü içində Leylinin görüşünə gedir. Leylinin verdiyi ehsanda iştirak edir. Leyli onun kasasını sındırır. O, artıq müqəddəsləşir. Onun eşqi məcazi eşqdən həqiqi eşqə çevrilir. Məcnun ölür, onun ölümündən kədərlənən Leyli xəstələnir və Məcnunun ayağı altında basdırılmağı vəsiyyət edib ölür.

Xəbərdarlığın sonu.

Cami “Leyli və Məcnun” mövzusunda poema yaradarkən, Nizamidən bacarıqla istifadə etdiyi kimi, ərəb rəvayətlərindən də istifadə etmiş və əsərinin məzmunu Nizami və Dəhləvidən fərqli qurmağa çalışmışdır.^[2] Süjetin orijinal inkişafı Cami “Leyli və Məcnun”unu bu mövzuda yazılmış digər əsərlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyətdir. H. Araslının fikrincə, “Burda hadisələr çox təbii inkişaf edir. Leyli ilə Məcnunu ayıran ictimai səbəblərəsl-nəsəb və qəbilələr arasında olan düşmənilik məsələsi şairin mövzunu dövrü ilə əlaqələndirməsindən irəli gəlir.”^[3]

Araslı, Həmid. Şərqdə Leyli və Məcnun əsərləri (“Nizami” (I kitab)). Bakı: Azərnəşr. 1940. 222.

• Leyli və Məcnun
• İran ədəbiyyatı
• Tacikistan ədəbiyyatı