Azərbaycanda toy adətləri

Azərbaycan toy adətləri — Azərbaycan mədəniyyətinin tərkib hissəsi. Əsrlər boyu Azərbaycanın müxtəlif tarixi bölgələrində inkişaf edərək vahid və zəngin bir adət sisteminə çevrilmişdir. Toy rəsmi nikah mərasimi olmaqla yanaşı bir-biri ilə bağlı təntənəli ənənələr (qız bəyənmə, elçilik, nişanlılıq dövrü, toy öncəsi adətlər, toy və s.) sistemidir. Milli toy adətlərində azərbaycan xalqına xas olan bütün müsbət xüsusiyyətlər öz əksini tapmışdır.

Azərbaycanın toy adət-ənənələri həm başqa xalqların adətlərinə təsir etmiş, həm də özü digər xalqların mədəniyyətindən müəyyən elementlər götürmüşdür. Toy adətlərinə zəmanənin də təsiri hiss edilməkdədir. Son dövrlərdə toyların bir qayda olaraq xüsusi şadlıq saraylarında təşkil edilməsi, bəy-gəlin rəqsinin hazırlanması, mələk libasında kiçik qızların bəy-gəlin ətrafında rəqs etməsi, toyda müasir rəqs üçün vaxt ayrılması, toyun sonunda gəlinin arxaya gül dəstəsi atması, bal ayının (deyim və adət XIX əsrdə digər xalqların mədəniyyətlərindən götürülmüşdür) keçirilməsi də bu qəbildəndir.

XX əsrə qədər Azərbaycanda iki gəncin tanışlığı həddindən artıq qəliz ssenari idi. Ciddi ənələlərə əsasən toydan qabaq qızlara oğlanlar ilə ünsiyyətdə olmağa qadağan edirdilər. Lakin bütün hallarda olduğu kimi cavanlar necəsə bir birlərini görməyə nail olurdu.

Gəlin seçmək üçün ən asan yol yaxınlıqda yerləşən bulağa getməkdən, ağacların və yaxud qayaların dalında gizlənməkdən ibarət idi. Oradan cavan oğlanlar əllərində bardağlar bir qrup qızları izləyirdi. Onlar həmçinin öz bacılarından qızla danışıb və onun razılığını almaq xahiş edirdilər.

Müxtəlif şənliklərdə və Novruz kimi bayramlarda, toy mərasimlərində cavan mərd oğlanlar bir biri ilə at yarışlarında, ipin üstündə gəzməkdə, güləşdə, qılınc oynatmaqda və digər oyunlarda yarışırdılar. Rəqabət aparmaqla onlar qızların diqqətini cəlb edirdilər. İllər bundan əvvəl çox maraqlı bir ənənə mövcud idi. Əgər oğlan qızın ayağının altına alma atırdı və qız onu götürürdü, bu qarşılıqlı razılıq demək idi və oğlan qızın evinə elçilərini göndərirdi.

Ümumiyyətlə qıza toydan qabaq adaxlısının üzünü görmək qadağan idi. Ailənin yaranması çox vacib bir iş olduğuna görə, hər iki tərəfdən ailələr öz seçimində diqqətli idilər. Ailələrin çoxsu yaxın qohumlar ilə evlənməyi üstün tuturdular. Bu nəsil fəxrisindən, qan saflığından və ailə həmrəyliyindən irəli gəlirdi. Nüfuz hər şey demək idi. Adaxlı hər hansı bir ixtisasın sahibi, əslən mühüm ailədən, işləməli və yaraşıqlı olmalı idi. Gəlin gözəl, tərbiyəli, bacarıqlı və sağlam olmalı idi. Həmçinin o, ev işlərini yaxşı bacarmalı və müxtəlif sənətlər ilə məşğul olmalıydı.

Evlənmə qərarını verdikdən sonra, bəyin ailəsi elçilik ilə bağlı hazırlaşma işlərinə başlayır. Elçilik — azərbaycan toyundan qabaq baş verən çox saylı mərasimlərdən biridir.

Ailənin ən hörmətli nümayəndəsi qızın ailəsi ilə tanış olmaq üçün icazə alır. Qonaqlar gəlişlərinin səbəbini söyləyib və qızın atası vaxt ayırıb onlara cavab verməlidir. Qızın ailəsi razılığı verdikdən sonra, ikinci elçilik başlayır. Bu zaman bir çox insanlar gəlir, tort və konfetlər ilə bəzənmiş bayram süfrəsi açılır. Qızın atası nəhayət rəsmi razılığını bildirəndən sonra süfrəyə uğurlu elçiliyin rəmzi gəlir — şirin çay. Oğlanın qohumları bu çayı dadmaq üçün dəvət edilirlər.

Bundan sonra nişan və toy ilə bağlı işlər başlayır. Adətən toy mərasimləri payıza planlaşdırılıblar. Çünki bu aylar məhsuldar sayılırdı. Həmçinin indi toylar Ramazan və Məhərrəm aylarını istisna etməklə bütün aylarda keçirilir.

O incə əllərdən düşən ağır mis bardağı yerdən qaldırıb, gözəl sahibinə uzatdı. Qızın ağ örtüyü həyacandan başından düşdü və oğlan dünyada ən gözəl qara gözlər və zərif təbəssüm ilə rastlaşdı. "Sən kimsən, gözəl pəri ?" Qız üzünü örtməyə çalışdı, bardağı götürüb, evə tələsdi. Növbəti gün, hamı xəbər tutdu ki, kənddə yeni toy mərasimi baş tutacaq. — Anonim

Əsas məqalə: Toy

Toy azərbaycan xalqının mədəniyyətində mühüm yerlərdən birini tutur. Bölgələrdən asılı olaraq müəyyən fərqliliklər olsa da, ümumi toy prinsipləri çoxdur və bir çox elementlərdən ibarətdir. Azərbaycan milli toy adətləri bir-biri ilə bağlı olan mütəşəkkil sistemdir.^[1]

Qədim el adətlərinə görə qızı ilk dəfə görən və evlənmək yaşında olan oğlan, qızı bəyənirsə, yaxın adamlarına bunu xəbər eləyir. Qızın yerini-yurdunu öyrənib xəbər tuturlar. Ailəsinin, atasının, anasının, bacı və qardaşlarının kimliyini öyrənirlər.^[2] Ailəsi-kökü oğlan tərəfi razı salırsa oğlan qızla danışmağa və özü haqqında onda müsbət rəy yaratmağa çalışır. Sonra qızın valideynlərinin fikri öyrənilir.^[3] Bunun üçün qızın yaxın adamlarına – xalasına, bibisinə, anasına xəbər göndərir. Onların fikri öyrənilir.^[4]

Ümumiyyətlə "ara düzəltmə" işində vasitəçilərin böyük rolu olur. Bu şəxslər oğlan və qız tərəfə geniş məlumatlar verir, razılığa gəlmə prosesində mühüm rol oynayırlar.

Qədim dövrlərdən kənd yerlərində qızlar bulaq başında görülər, bəyənilərdi. Şəhərlərdə oğlan anaları gələcək gəlinlərini həftə hamamında seçər, gözü tutanı oğluna məsləhət görərdi. Oğlan da toyda-mağarda, məsləhət bilinəni görər, öz fikrini bildirərdi. Əksər hallarda onun fikri ilə ananın fikri üst-üstə düşərdi. Sonra xəbər göndərmə mərhələsi başlayardı. Həmçinin o dövrdə gələcək gəlinin sağlamlığına, iş görmək qabiliyyətinə mühüm üstünlük verilərdi.^[5]

Bu adət Azərbaycan istehsalı olan məşhur filmlərdə çox gözəl şəkildə öz əksini tapmışdır.

Oğlan bəyənib-seçdiyi qızla evlənmək fikrinə düşdüyünü ata-anasına bildirdikdən sonra, oğlan evində qızın ailəsi haqda kifayət qədər məlumat yoxdursa, oğlan anasının, yaxud onun böyük bacısının (bir yaxın qohumu və ya bundan ötrü dəvət edilmiş ara arvadının iştirakı ilə) keçirdiyi elçilik qabağı qızgördüsünə gedirdilər.

Bu mərhələni həyata keçirən, evin qadınları olsalar da, prosesdə görünməz şəkildə kişilər də iştirak edirlər. Oğlan atası oğlanın anasına qız və onun yaxın qohum-qardaşı haqda lazımi məlumat toplamağı tapşırır.

Bu tapşırıqdan sonra oğlanın yaxın qohumları müxtəlif yol və vasitələrlə qızın özü, valideynləri, nəsli-nəcabəti barədə müəyyən məlumat əldə etməyə çalışırlar. Bundan sonra oğlan evi qadınları qızın ailə üzvləri ilə yaxından görüb təmas qurmaq üçün onlar gedirlər.

Bu "görüşə", bir adət olaraq, səhər tezdən və qəfildən gedilir ki, qız yuxudan oyanandan sonra üzgözünə bəzək-düzək vurmasın. Oğlan evi qadınları qız qapısını döyüb yoldan keçən bir insan tək bəhanə ilə həyətə və evə daxil olurlar. İçəriyə daxil olan "qonaqlar" heç bir şeyi üzə vurmur, mətləbə dəxli olmayan müxtəlif söhbətlər edir, hər vasitə ilə əsas məqsədlərini gizlədirlər. Söhbət arası ev sahiblərindən qızına su gətizdirməyi xahiş edirlər. Bu zaman gözaltı qızın əl-ayağı, oturub durmağı, yerişi və zahiri görkəminə xüsusi diqqət yetirir, onu mütləq danışdırmağa çalışır, fürsət tapıb başına sığal çəkərək hörüyünün təbii, yoxsa süni olduğunu yoxlayır, bəzən isə bir bəhanə ilə qızın dodağından öpüb ağzında qoxu olub-olmadığını müəyyən edirlər.

Uzaq keçmişdə görücülər bunlarla kifayətlənməyib qızın qulağının yaxşı eşidib-eşitməməsinə, gözünün nə dərəcədə görməsinə, əsəblərinin yerində olub-olmamasına fikir verirdilər. Qızın ev işlərini necə bildiyini öyrənməkdən ötrü, qəsdən mətbəx işlərindən söz açırdılar.

Axırda qız evini tərk edən "Allah qonaqları" geyinən zaman qəfildən qızın ayağı altına kəlağayını salırdılar. Əgər bu kəlağayıya qədəm basmış qızın dabanları çatlaq, çirkli olurdusa, kəlağayının zərif ipək sapları mütləq büzülərdi. Bu da qızın özünə qulluq etməməsinə işarə idi.

Sonra görücülər bəyənilmiş qızın anasma eyhamla: "Allah Sizə bir yaxşı yerdən qapı açsın" deyib sağollaşır və oğlangilə qayıdaraq bütün gördüklərini və öyrəndiklərini evdəkilərə danışırlar. Məsləhətləşib qızı almaq qərarına gəldikdə, ağbirçək bir qadın tapıb onu ağızaramaya göndərirdilər.

Bir vaxtlar qız evində böyümüş qızı ərə vermək niyyəti ilə onu evlənmə dəllalına (yengəyə) göstərmək adəti də bu adı daşımışdır. Evlənmək sahəsində peşəkar vasitəçiliklə məşğul olan bu qadınlar, adətən, hansı qıza hansı oğlanın uyğun olduğunu yaxşı bilirdi.

Ayrı-ayrı bölgələrdə bu elçilikqabağı tədbirə "qızabaxdı / qızsaraflama", "qızgörümü / qızgörümcəyi", "görümcək / görəli", "görücügetmə / görücügəzmə", "didar", "bəlləmə" və s. də deyirlər.

Oğlan evi arayıb-axtarıb qız evinə kim tərəfdən elçi gəldiyini qız evinə xəbər verməsi üçün münasib bir adam göndərir. Bəzən qız evi gələcək qohumluğa razılıq vermir. Onda elin-obanın ən mötəbər, hörmətli insanı qız evini razılığa gətirməyə çalışır.

Adətə görə, əvvəl iki qadın – oğul anası və onun qohumlarından bir qadın ilk elçiliyə gedirlər. Qadınlar məsələni əvvəlcədən müzakirə etməyə və hazırlamağa çalışırlar. Onlar qızın, onun anasının qohumluğa razı olub-olmamasını öyrənər, bu məsələyə ailə başçısının da (atanın) fikrini öyrənməyi qız evindən xahiş edirlər.

Ümumi razılıq əldə olunduqdan sonra nişan mərasiminin məsələləri həll edilər və böyük elçiliyə hazırlıq başlanır. Qadınlar razılığa gəldikdən sonra, oğlan və qız evinin ailə başçıları görüşürlər. Əgər oğlanın atası olmasa, onu oğlan tərəfin hörmətli kişi qohumu əvəz edir. Oğlan atası üç nəfər hörmətli şəxslə qız evinə gedir və elçi gedənlər öz hərəkətləri, davranışları ilə qız evinə elçiliyə gəldiklərini bildirirlər.

Qız evinə gələn elçilər ilk dəfə hər şeyə dərindən fikir verirlər. Bu zaman elçilər qız anasının bacarığına, qonaqlara açılan süfrənin nizamına, evin səliqə-səhmanına göz qoyurlar, eyni zamanda özləri haqqında da həmin ailədə müsbət fikir yaratmağa çalışırlar.^[6]

İnanclara və adətlərə görə elçiliyə gecə getməzlər. Baxmayaraq ki, müasir şəhərlərdə bu adət unudulub.

Elçilərin qarşısına qoyulan çay razılıq alınmamış içilməz.

Elçilikdə deyirlər: "Qız ağacı, qoz ağacı, hər gələn bir daş atar", "Qız yükü, duz yükü".

Qız atası elə birinci elçilikdən razılığa gəlmir. O deməlidir: "Qız qapısı, şah qapısı". "Bir qızla, anası ilə, yaxın qohum-əqrəba ilə məsləhətləşim, sonra qəti fikrimizi sizə bildirərik".

Qızın rəyi soruşulanda həmişə qız susar. Susmaqsa razılıq əlamətidir – deyərlər. Ancaq yenə qəti söz deməzdi. Çünki, əsas sözü böyüklər, ağsaqqallar deməli idi.

Əgər kiçik elçilikdə ilkin razılıq artıq alınmışsa elçilər müsbət söz eşitməyə təkid etməlidirlər. Bu zaman ata qızın anasını çağıraraq hamının yanında bir də ucadan onun və qızın fikrini soruşar. Qadın isə adətə görə ata fikrinin əsas olduğunu deyərək susar. Ananın rəyi soruşularkən elçilər olan otağa qadınlar da daxil olurlar. Ananın sözündən sonra ata hamının yanında "Allah xoşbəxt eləsin" deməlidir. Bundan sonra şirin çay içilər və ortaya yemək gələr.

Elçilikdən bir müddət sonra hər iki tərəfin təyin etdiyi vaxtda qız evinə nişan gəlir. Buna oğlan tərəf çoxdan hazırlaşmış olur. Nişanda qız üçün lazım olan paltarlar, kosmetik vasitələr, ziynət əşyaları, şirniyyat və meyvə xonçaları gətirirlər. Şirniyyat xonçalarına paxlava, şəkərbura və ən yaxşı konfetlər daxildir.

Bir neçə xonça isə çərəz və quru meyvələrdən düzəldilir. Nişan Novruz bayramı ərəfəsində olarsa, o zaman qız evinə xüsusi bəzədilmiş səməni də aparılır. Nişanda təkcə ayaqqabı gətirilmir, hesab edilir ki, ayaqqabı darlıqdır. Onu da ara günlərdə qayınana gəlinin yanına gələndə gətirir. Qıza nişanda alınan paltarlar adətən qırmızı rəngdə olur. Qara rəngdə heç nə alınmır.

Nişanda qız üçün zərif naxışlı qırmızı yaylıq gətirilir. Bu nişan mərasiminin ən önəmli atributlarından biridir. Nişanda bütün xərci çox vaxt oğlan evi çəkir. Süfrə üçün soğandan başqa bütün ərzaq göndərilir. Soğan acılıq hesab edilir, ona görə də qız evinə soğan göndərilmir.

Oğlan evindən nişan qırmızı lentlə bəzədilmiş xonçalarda və çamadanlarda gətirilir.

Yemək süfrəsindən sonra, ortaya oğlan evindən gətirilmiş tort verilir. Yeməkdən sonra süfrə yığılır və qızı yuxarı başda oturdurlar. Qabağına güzgü qoyurlar və şam yandırırlar. Xonçaları dövrəsinə düzürlər. Bundan sonra oğlan yengəsi (qardaşı arvadı) xonçanın üstünə nemət, noğul atır. Qız yengəsi də gəlib nemət, şirinlik atır. Daha sonra oğlanın bacısı (bacısı olmazsa yaxın qız qohumu) gətirilən xonçalardakı əşyaları nümayiş etdirməyə başlayır. Oturanlar da bir ağızdan "mübarəkdir" söyləyirlər. Sonra nişana gətirilmiş ətirlərdən birini götürüb oturanlara verirlər və hamı onunla ətirlənir.^[7]

Əsas məqalə: Nişan üzüyü

Hələ qədim zamanlardan üzük əbədi sevgi rəmzi olmuşdur. Ona görə ki, üzük qapalı dairə formasındadır ki, bu da əbədi sabitliyi ifadə edir.

Nişan üzüyü ənənəsi bəzi mənbələrə görə Misirdə, digər mənbələrə görə Qədim Yunanıstanda yaranıb. Hər iki mənbədə nişan üzüyü adsız barmağa taxılır. Bu da ürəyə aparan damarın məhz bu barmaqdan keçməsi ilə əlaqələndirilir.

Qədim Yunanıstanda sol əlin adsız barmağında olan üzük onun sahibinin artıq sevgilisi olduğuna, çeçələ barmaqda olan üzük sahibinin hələ münasibət qurmağa hazır olmadığına, şəhadət barmağında olan üzük sahibinin özünə yar gəzdiyini, orta barmaqdakı üzük isə sahibinin sevgi məsələlərində tam təcrübəsiz və təzə olduğunu göstərirdi. Bu "Üzük dili" XIX əsrin sonlarına qədər davam etmişdir.

Qədim Misirdə nişan üzüyünü sol əldə gəzdirirdilər. İndi də Şərq ölkələrində nişan üzüyü sol əldə gəzdirilir. Avropanın əksər ölkələrdə isə nişan üzüyü əvvəlcə sol ələ, toyda və toydan sonra isə sağ ələ taxılır. Hindistanda nişan əlaməti olaraq böyük barmaq da daxil olmaqla bütün barmaqlara bürcə uyğun simvolik daşlarla bəzədilmiş qızıl üzüklər taxılır. Hindistanda brilyant daşın mənfi enerji daşıdığına inanırlar və hesab edirlər ki, yalnız hədiyyə edildikdə brilyant bu mənfi xüsusiyyətini itirir.

Nişan üzüyünü brilyantla ilk dəfə orta əsrlərdə italyanlar bəzəməyə başlamışlar. Hazırda üzüyün içərisinə ad və digər sevgi sözlərinin yazılması ənənəsi Avstriya hersoqu Maksimilianın adı ilə bağlıdır. Məhz o, Mariya Burqundskaya ilə evlənəndə ona bağışladığı nişan üzüyünün içərisinə sevgilisinin şərəfinə "M" hərfi yazdırmışdı.

Əvvələr istifadə olunmuş üzüyü nişan üzüyü kimi istifadə etmək yaxşı qarşılanmır. Yalnız irsi olaraq verilən üzük istisna sayılır.

Böyük nişan mərasimi – nişantaxdı zamanı oğlan evindən gətirilib ərə veriləcək qızın sol əlinin adsız barmağına nişan üzüyü taxılır.

Əsas məqalə: Güzgü

Böyük nişan mərasiminin nişantaxdı toyu zamanı oğlan evindən qızgilə bəxtgüzgüsü adlanan güzgü gətirilir. O sonra gəlinapardı toyunda gəlin çırağı ilə yanaşı yolboyu qızın qabağında və ya sol tərəfində oğlan yengəsi, yaxud qız soldışının əlində gəzdirilir. Onun ətrafı qırmızı parça ilə haşiyələnir, hündürlüyü 60–65 sm, eni təqribən 40–45 sm-ə çatır. Güzgü əsas etibarilə, paltarkəsdi, xınayaxdı toyları və kəbinkəsdi mərasimində nişanlı qızın qarşısına qoyulur və hər tərəfində bir şam yandırılır. Ona baxan gəlin, guya gözdolusu "gələcək ağ günlərini" görür, güzgü onun önündə aparıldıqda isə "cəmi xəta-bəladan, bədnəzərdən" qorunur.

El-oba inamına görə, suda və güzgüdə əks olunanlar, insanın oxşarı sayılır. Odur ki, bir vaxtlar bu "can və tale güzgüsü"nə baxdıqdan sonra hökmən onu öpmüşlər. İndiki toylarda da ər evinə yollanan gəlin bəxt güzgüsünü öpüb onu oğlan yengəsinə tapşırır.

Gərdək gecəsi, adət üzrə, bəy ilə gəlin bu güzgüyə eyni vaxtda baxmalıdırlar. Bəy ilə gəlinin güzgüyə birgə baxması onların həm bu güzgüdə, həm də gerçəkdə can-ruhlarının bir-birinə qovuşması, birləşməsi deməkdir.

İnanclara görə toy günü güzgü sınarsa, evlənənlər tez bir zamanda ayrılar, ya da evlənlərdən biri tezliklə ölər. Ona görə də bütün toylarda gəlin güzgüsü göz bəbəyi tək, ciddi-cəhdlə qorunur.

Bu güzgü ayrı-ayrı yerlərdə "bəxt aynası", "gəlinlik güzgüsü", "nişan güzgüsü", "tale güzgüsü" də adlanır.

Əsas məqalə: Xonça

Toyun əsas atributlarından biri içində ayrı-ayrılıqda pal-paltar, zinət əşyaları və şirniyyat yerləşən bağlam – xonça gətirmədir. Boğçadan fərqli olaraq, onun əsasını dördbucaq şəkilli qalın parça, yaxud ağacdan yonulmuş tabaq və ya dəyirmi metal lövhə, bəzən qızılı məcməyi, sonralar isə naxışlı sini təşkil edir. Əşyalar oraya düzüldükdən sonra o, al qırmızı zərli saçaqlı və ya alabəzək ipək parça, yaxud tirmə şala bükülür. Ancaq örtüklərin dörd bucağı düyünlənməmiş qalın sap və ya sancaqla bənd edilir.

Çox vaxt başlarda aparılan bu bağlamalar həm tərkibi, həm zahiri görünüşü, həm də ünvan sahiblərinə görə bir-birindən fərqlənirlər.

Xonçaların böyüyünü evin və ya masanın ortasına qoyur, kiçik xonçaları isə, sayından asılı olaraq böyük xonçanın ətrafına düzürlər. Qaydaya görə, toy şənlikləri zamanı onların üstünə on ikidən artıq olmayan rəngarəng şamlar düzülür.

Məlum olan ənənəvi yemək və paltar xonçalarının adları bunlardır: "ağxonça", "bayramxonçası", "bəy xonçası", "bəzəkxonçası", "çərşənbə xonçası", "gəlin xonçası", "qəndxonçası", "xızır xonçası", "xınayaxdı xonçası", "xuşkəbər xonçası", " nişan xonçası", "novbahar xonçası", "nübar xonçası", "sərpayı xonçası", "şirinxonça / şirniqabağı xonça / şirni xonçası", "toy xonçası", "üzükxonçası", "yeddilövünxonçası", "yengəxonçası" və sair. Borçalıda bu bağlamaya "xon", Qazaxda isə "bağlanc" deyirlər.

Nişandan sonra qız kimin toyuna, nişanına gedərsə, onun adına oğlan evi tərəfindən xonça gətirirlər. Məclisdə qızlar bir tərəfdə otururlar. Qayınana əlində xonça oynaya-oynaya məclisə girir və gəlininin qabağına gəlir. Alnından öpüb onu qaldırır və xonçanı onun yerinə qoyur. Qaynana gələcək gəlinini oynadır. Bundan sonra baldız, qayın və bəy gəlini oynadırlar.

Oğlan evində Novruz və digər xalq bayramları şərəfinə nişanlı qızlara aparılan və həmin qız evindən oğlan evinə gətirilən xüsusi bayram xonçasına "ağ xonça" deyirlər. Üstü qırmızı kəlağayı və ya saçaqlı tirməşalla örtülən bu xonçaya səməni qoyar, içində rəngli şamlar yandırarlarmışlar. Onun başqa adı "bayram yemişi", "görəlgə" və "novruzpayı"dır^[8].

Böyük nişan mərasimində qızgilə aparılan xonçalar arasında içində saçaqlı baş yaylığı şal və nişan üzüyü yerləşdirilmiş nişan xonçasına üzük xonçası da deyirlər. Oğlanın əmisi, yaxud doğma dayısının apardığı bu xonçaya, şal və üzüklə yanaşı noğul-nabat da düzülür. Bu xonça indiki Abşeron toyları üçün daha səciyyəvidir. Lənkəranda isə nişan üzüyünü həmin xonçaya qoyulmuş bir balığın ağzına keçirirlər. Bu da bərəkət, uğurlu nikah, uzunömürlülük arzusu ilə bağlıdır. Xonçanın başqa adı "nişanbaxtı"dır.

Naxçıvan diyarında çaldırılan toy-nişan məclislərində qız evində cavan qız-gəlinlər "haxışta" adlı halay sayağı rəqs ifa edirlər.

8–12 iştirakçıdan ibarət olan iki dəstə cərgə ilə qabaq-qabağa dayanıb əl-ələ tuturlar. Sonra ifaçılardan biri sonu "haxışda" kəlməsilə bitən bir bayatı oxuyur, o birilər bu sözü təkrar edərək əl çala-çala, oynaya-oynaya qarşı cərgəyə, oradan da əks cərgəyə keçirlər. Oxuya bilməyən sıradan çıxmalı və bir ayaq üstə atılıb-düşərək rəqs etməlidir. Məsələn,

Əsas məqalə: Beynəlxalq Qadınlar Günü

Əsas məqalə: Novruz bayramı

Əsas məqalə: Qurban Bayramı

Toya qədər bütün bayramlarda qız evinə bayramlıq gətirərlər. Bunlardan ən maraqlısı Novruz bayramında gəlir. Bu bayrama oğlan evi həvəslə hazırlaşır. Ya axır çərşənbədə, ya da bayram axşamında gəlinə bayramlıq gətirərlər. Gətirilən hədiyələrdə qıza qırmızı rəngli paltar, yaylıq və bir zinət əşyası da olar. Əlavə olaraq qız evinə başına xına qoyulmuş buynuzlu qoç da gətirilir.

Bundan başqa şəkərbura, paxlava, qatdama, qoz-fındıq, innab, xurma ilə dolu xonçalar, şamlarla bəzədilmiş səməni və səbətlər gətirilir. Burada müxtəlif bölgələrin adətlərinə əsasən müəyyən fərqlər də vardır. Misal üçün, cənub bölgəsində bayram xonçasında gəlin üçün mütləq balıq aparılır. Balığın burnuna qızıl üzük taxılır. Gəlinin başına, əlinə, ayağına bayram gecəsi xına yaxılır.^[9]

Oğlan evi toya hazır olduqda qız evinə bu barədə danışığa gələcəyi haqda xəbər göndərir. Danışıqda oğlan evi tərəfindən əsasən kişilər iştirak edirlər. Qız tərəfdən isə qız atası və məsləhət bilinən qohumlar olur. Hər iki tərəfdən qadınlar iştirak etsələr də qadınlar lazım olan anda söhbətə qoşulurlar. Zaman keçdikcə bu adət birgə məsləhətləşməyə çevrilmişdir.

Danışıqda toy günü təyin olunur və toyun musiqiçiləri müəyyənləşir. Toyun xərcini oğlan evi çəkir. Bəzi hallarda qız evi imkanlı olduqda bu xərcdən imtina edir və ya xərci birgə çəkirlər. Toy razılığı istənilən halda bir görüşdə həll edilir.

Əsas məqalə: Cehiz

Ərə verilən qıza ata evindən gündəlik həyat, ev-eşik üçün ən vacib sayılan əşyalar verilir. Əvvələr qız evi bu əşyaları oğlan evindən aldığı başlığın hesabına əldə edirdi. İllər keçdikcə bu adətin forması və alınma mənbəyi dəyişikliyə məruz qalıb.

Vaxtilə kasıb ailələrdə cehiz anasından qızına bir miras tək ötürülürdü. Qız doğulduğu gündən başlayaraq, anası öz cehizindən qalmış əşyaları və çatmayanları yenidən alaraq əlavə edilir, ayrıca bir sandığa yığırdı. El-oba qaydasına görə, ev əşyalarının çoxunu nişanlı qız özü hazırlayır, xalı, corab toxuyur, saatqabı, tənbəki kisəsi və s. tikirdi. Varlı ailələrdə isə cehizi tamamilə yenidən toplayardılar.

Tədarük işləri böyük nişantaxdı mərasimindən sonra toy günlərinə qədər davam etdirilirdi. Bu müddət ərzində həmin avadanlığın bir hissəsi qonum-qonşu qadınların köməyilə düzəlir, yun yuyulub daranır, yorğan-döşək tutulur, xalça-palaz toxunur və s. vacib işlər görülürdü.

El-oba qaydasınca, buraya köməyə gəlmiş hər subay qıza bir tikə yorğan-döşək parçasından və bir çəngə yun verib "başına gəlsin" deyilərmiş. Yaxın qohumların verdiyi və qonaqların özləri ilə qız toyuna gətirdikləri hədiyyələr (bunlar qazan, tas, ləyən, sürahi, və s. olurdu) də cehizə qatılır. Qız evi kasıb olduqda, çox vaxt adaxlı oğlan özü bu əşyaları toplayıb toy gününə qədər qızgilə çatdırır və gəlinapardı mərasimində onu gəlin qız ilə birlikdə ər evinə daşıyırlar.

Keçən əsrin əvvəllərində qeydə alınmış və cehizə daxil olan ənənəvi əşyalar bunlardır: hər ailə üçün vacib sayılan Quran kitabı, üstündə namaz qılmaq üçün əbrişim şaldan tikilmiş iki-üç canamaz, möhürqabı, yüz bir danəli təsbeh. Daha sonra iki adamlıq qırmızı yorğan və qırmızı məxmərdən üzlənmiş böyük taxt döşəyi, iki yun döşəkçə, iki ədəd mütəkkə, bir böyük nazbalınc, qayınata-qayınana üçün iki kiçik döşək. Nişanlı qızın özü, yaxud qız evi qadınları tərəfindən bəy üçün hazırlanmış tikmə əl işləri güləbətinli tirmə araxçın, ipək daraqqabı, saatqabı, zərxaradan on iki ədəd tənbəki və pul kisəsi, 20–30 cüt çarıqbağı, at üçün zinpuş, qələmdanqabı və s. Yenə məişət üçün dəstərxan süfrə, əl-üz dəsmalı, isti qabları qaldırmaq üçün yeddi cüt "tutqac" və s.

Gəlinin özü üçün sürmədan, ətirqabı, qayçıqabı, iynəqabı, sayı yeddi olmaqla iynə, qıyıq, güləbətinli pərdəbağı, ipək tumanbağı, taxça və güzgü pərdəsi, qara ayağdaşı və s. Bunlardan başqa, bir "camaxatan sandığı", yun məmulatından bir-iki xalça-palaz, camədan-məfrəş, xurcun, saxsı qab-qacaqdan nehrə, küpə, kuzə, aşsüzən, ağac məmulatından yeddi taxta qaşıq, tabaq, oxlov, çanaq, çömçə, çörəkqabı, bazardan alınmış təzə, yaxud yenicə qalaylanmış mis qab-qacaq, gəlinin yuyunması üçün böyük teşt, farş, qazan, gülabzən, mis aftafa-ləyən, hamam satılı, altı kabab şişi və s. metal əşyalar.

El-oba adətinə görə buradakı mis, yaxud saxsı su qablarını yeni mənzilə əsla boş aparmaq olmazdı, onlar hökmən su ilə doldurulmalı idilər. Bundan əlavə, gəlin özü ilə ər evinə müxtəlif rəngli parçalardan tikilmiş yeddi kiçik torbada (hərəsi bir kiloqram olmaqla), yeddi cür taxıl növü buğda, arpa, düyü, mərci, noxud, lobya, darı və uğursuyu deyilən bir səhəng təmiz içməli su və bir qab neft aparardı.

Qaydaya görə, qız gəlin köçürüldükdə, ayaqqabısından başqa, istədiyi bütün paltarlarını yeni mənzilinə apara bilər. Amma bəzi yerlərin adətincə, gəlinin bəxti ağ olsun deyə, cehizlə, bəzən isə elə qızın özüylə onun bir tay köhnə ayaqqabısı da ər evinə aparılarmış.

Cehiz əşyaları siyahıya alındıqdan sonra bədnəzərdən qorunmaqdan ötrü onları qırmızı qaytan və lentlərlə sarıyaraq cecim sandıqlarına yerləşdirərmişlər.

Ötən əsrlərdə varlı ailələrdən ərə verilən qızların ata-anası övladlarına mal-qara sürüsü, ev-imarət, zəmi və bağ-bağça kimi hədiyyələr qoşur, hökmdarlar isə gəlin köçürdükləri qızlarına, bir adət olaraq, geniş bir ərazi və ya bir neçə kənd bağışlayarmışlar.

Adətə görə qıza verilən bütün əşyalar onun şəxsi malı hesab edilir. Bəzən el içində həqarətlə deyilən "cehizindən xeyir görməyəsən", yaxud "cehizin qayıtsın" kimi bəd dualar hələ də yaşamaqdadır.

Müxtəlif bölgələrdə qız ərə verdikdə ona qoşulan cehizə "ağırlıq", "barxana / qız barxanası", "verdik / verdük", "dədəverdi / dədəmalı", "mal" (Şəki), "kabin", "öllüx-dirilıx" (Quba), "sədəqə", "təchiz", "tuti", "xərcxəcələt" (Salyan), "cehiz qoşma / cehizləmə / cehizçilik", "cer-cehiz", "şeylan" və bu kimi adlar daşıyır. Onun "cehaz / ceyiz / cihaz" (Ordubad) deyiliş şəkilləri də vardır.

Toydan iki-üç gün əvvəl ər evinə gəlinin cehizini gətirirlər. Bunu gəlinin qardaşları, əmisi, dayısı, bibisi, xalası oğlanları, bəyin dostları və "qardaşlığı" edirlər. Ana gəlinin cehizini düşürmək üçün gəlinin qardaşına nəmər verir.

Sonra gəlinin yengəsi, bacısı və ya bacılığı evi bəzəməyə gəlirlər. Onlar evi bəzəyib qurtarandan sonra əşyaların bəzisinə qırmızı lent bağlayırlar. Qayınana evi bəzəyənlərə də xələt verir.^[10][11]

Əsas məqalə: Qənd

Toy-nişan mərasimlərində oğlan evinin xonçalarına biçimcə keçmişdə başa qoyulan "şişpapağa" oxşayan konus formalı qənd – kəlləqənd yerləşdirilir.

Qız evinə yollanan zaman kəlləqəndin yerləşdiyi xonçanı o biri xonçalardan irəlidə, adət üzrə, dəstə önündə oğlanın kiçik qardaşı və ya kiçik oğlan qohumu aparır. Qızgildə oğlan evi adamları bu qəndləri parça-parça doğrayıb nəlbəkilərə yığır və şirni tək qonaqlara paylayırlar.

Toy günü oğlan evində gəlin qız gərdək pərdəsi arxasında oturduğu zaman sağdış-soldış qızın başı üzərində kəlləqənd tuturlar. Qənd şirinliyi ilə yanaşı, özünün duru ağ rəngilə saf işığı, ağ günü təmsil edir. İnama görə, evlənənlər bu qəndi yalnız ilk övladları olandan sonra parçalayıb süfrəyə qoya bilərlər.

Şəkər çuğundurundan alınan müasir qənd XVIII əsrin bəhrəsidir. Ondan əvvəl xalqımız şəkər qamışı "neyşəkərdərı" hasil olunub ağ sapa düzülmüş bozumtul, yaxud sarı rəngli "nabat" parçalarından istifadə etmişdir.

Bəzi yerlərdə onu "kəlləşəkər / şəkər kəlləsi / qənd kəllə" də adlandırırlar.

Əsas məqalə: Lavaş

Kənd yerlərində toy şənliklərinə 3–4 gün qalmış, yuxaüstü günü münasibətilə qız evinə yığışan qadınlar toy süfrəsi üçün fətir, yuxa və digər çörəkləri bişirirlər. Bu zaman oğlan evindən bir dəstə qadının başda bəy oğlanın anası olmaqla, qızgilə gəlib çörək bişirənlərə xələtlər paylayarlar.

Bəzi yerlərin şivə dilində isə bu ad elə "yuxa günü" mərasiminin öz adıdır. Artıq qız evində toy tədarükü görülür, qab-qacaq yığılaraq düzülür. Səhər tezdən ocaqlar qalanır, qadınlar fətir bişirməyə başlayırlar. Cavan qızlar fətir bişirənlərə qulluq edirlər.

Oğlan evindən də başda oğlanın anası olmaqla bir qrup qadın qız evinə gəlirlər. Fətir bişirənlərə xələt verirlər. Axşam heyvan kəsilir, cavanlar yığılıb içalat kababı bişirir, "baş-ayaq asırlar".

Mağar qurulur, oturacaqları, çıraqları düzürlər. Mağarı xalça-palazla bəzəyirlər. Sabah üçün bütün işləri gecədən görüb qurtarırlar.

Əsas məqalə: Çörək

Toy günündən üç gün qabaq təcrübəli qadınlar, qız-gəlinlər yığışıb oğlan və ya qız evinə "çörəkbişirdi"yə gəlirlər.

Xəmir yoğrulur, kündə kəsilir, yuxa, lavaş bişirilir. İlk bişən çörək oğlan və qız anasına verilir. "Süfrəniz bərəkətli, çörəyiniz isti olsun" deyilir.

Toydan qabaq qız evində "paltarbiçdi" adlı toy mərasimi keçirilir. Burada ancaq qadınlar – oğlanın anası, bibisi (bəzi bölgələrdə "mama" deyirlər), xalaları, bacıları iştirak edirlər. Bu məclisdə ancaq qadınlar iştirak edirlər. Paltarbiçdidə gəlinin adına alınmış bütün hədiyyələr oğlanın bacısı tərəfindən bir-bir mərasim iştirakçılarına göstərilir. Bu mərasimin əsas məzmunu oğlan tərəfindən alınmış toyluq parçaların qız evinə aparılmasıdır.

Adətən paltar aparılarkən özləri ilə birlikdə geyim əşyaları və biçib-tikməyi bacaran bir nəfər qadın da götürülür. Paltar biçərkən həmin qadın mütləq qayçını parçaya toxundurur və qayçının kəsmədiyini elan edir. Oğlanın anasından "qayçı kəsdi" pulunu aldıqdan sonra geyimləri biçməyə başlayır. Nəyi göstərirlərsə, məclis əhli hamısına "Allah xeyir versin", "Oğullu-qızlı olsunlar", "Qoşa qarısınlar" və s. xeyir-duaları verirlər. Qız anası paltarları göstərənə hədiyyə verir.

Qohum-əqrəba qıza aldığı hədiyyəni göstərər, sonra xüsusi kiçik torbalarda hazırlanmış şirniyyatlardan götürərlər. Qızın bacısı isə cehizi göstərir. Daha sonra cehizlər oğlan evinə aparılır və gəlin otağı bəzədilir. Mərasimin sonunda burada iştirak edənlərə yemək verilir və onlardan "nəmər" toplanır. Bu pullar yeni evlənənlərə çatdırılır.

Ev bəzəyən qızlara oğlan anasından xələt verilər, stol açılar, hamı yeni evlənənlərə xoşbəxtlik diləyir.^[12]

Toyu olan qızın bacılığı bir qayda olaraq "şax" qaldırır. Şaxqaldırma geniş yayılmış bir adətdir. Taxtadan düzəldilmiş lövhənin üstünə güzgü, şam, parça, şirni, meyvə bərkidilmiş noğul və s. bəzədilir. Onu bəzəmək xüsusi zövq tələb edir. Əgər toyu olan qızın bacılığı ərə gedibsə, gəlin olduğu evdən ona "şax" qaldırır.

Bacılığıgildə süfrə açılır, şax bəzədilir. Cavanlar oynaya-oynaya bacılığıgilə gəlirlər. Yeyilər, içilər və oynayarlar. Axşam təxminən saat 9:00-da, oğlan evindən cavanlar qız şaxına gəlirlər. Mərasimə bəy və qardaşlıq gəlirlər. Həyətdə "lopa" yandırır, tonqal qalayır və oxuyub-oynayırlar. Sonra da şahı götürüb çala-çala, tüfəng ata-ata qız evinə gəlirlər. Qız evində də yeyib-içib şənlənirlər.

Əsas məqalə: Xına

Əsas məqalə: Xınayaxdı

Qızlar otağın birinə yığışır və qız yengəsi islanmış xınanı götürüb ortada oynamağa başlayır. Sonra bir sini, bir də boş bir kasanı gətirib oğlan adamının qabağına qoyur. O isə boş kasaya pul atıb xınanı götürür. Oynaya-oynaya qızın yanına gəlir, onun əllərinə, ayaqlarına xına qoyulur. Sonra da məclisdəkilərin qabağına gətirilir. Hamı xına qoyub, nəmər salır. Gəlinə xına yaxıldıqdan sonra bəzi bölgələrdə oğlan evinin yaxınları, qohumları gəlinə ayrıca hədiyyə verirlər.

Gəlinin qarşısına su ilə doldurulmuş kasa qoyulur. Qızın yengəsi, ya da qızın qardaşı arvadı xınanı payladıqdan sonra oğlanın qohumlarının gətirdiyi zinət əşyaları gəlinə təqdim olunmağa başlanır. Bu hədiyyələrdə bəyin valideynlərinin gəlin üçün gətirdiyi zinət əşyaları ilə yanaşı, qohumlarının da payı olur. Əvvəlcə gəlinin qayınanasının gətirdiyi qızıllar hamının gözü qarşısında göstərilərək gəlinin üstünə taxılır.

Əgər zinət əşyalarından iki ədəd olursa, biri sudakı kasanın içinə salınır. Qayınananın gətirdiyi zinət əşyaları təqdim olunduqdan sonra oğlan qohumlarının hədiyyələri təqdim olunur. Oğlanın yaxın qohumlarının gətirdikləri zinət-qızıl əşyaları təqdim edildikcə su ilə doldurulmuş kasaya atırlar. Bir qayda olaraq kasa yarıya qədər zinət əşyası ilə doldurulur. Bu qızıllar gəlinə mütləq çatır. Hədiyyə gətirənlər zinət əşyaları ilə yanaşı, oğlan evinin qohumları olaraq xonça da tuturlar.

Qızlar "xınayaxdı"da olanda oğlanlar oynayıb şənlənirlər. Bu vaxt qız tərəfdən bir nəfər "ikirəngli" çay gətirib bəyin və dostlarının qabağına qoyur. Onlar da çayı içib, boş nəlbəkiyə nəmər qoyurlar. Qızlardan biri xına gətirir və oğlanlar da xınaya çəçələ barmağını batırırlar .^[13]

Lənkəran toylarında qız toyu ərəfəsində keçirilən "Xınayaxdı" mərasimində bir sıra mahnılar ifa olunur; gəlinin ətrafına toplanmış qız-gəlinlər "Xınayaxdı", "Əllərə xına yaxanlar", "Aman nənə" kimi mahnıları oxuyardılar.

"Xınayaxdı"da da, qız toyunda da mahnılar çox vaxt "Tək qaval" adlanan prinsiplə oxunardı. Qızlar, qadınlar dövrə vurub əyləşər, onlardan biri ("solist") əlində qaval ortada oturarmış. Oxunan mahnıların nəqəratini dövrə vuranlar xor şəklində oxuyar, "solist" isə qaval çala-çala mahnıların bəndini misra-misra ifa edərdi (hər misradan sonra xor ona nəqəratlə cavab verərmiş).^[14]

"Gəlinın taxta çıxarılması" anlamındadır. Gəlinapardı toyu, bəzi yerlərdə isə xınayaxdı toyunda nişanlı qızı ər evinə yola salmazdan əvvəl onun atası evində keçirilən, mənşəcə çox qədim tarixə malik olan bir ayinin adı.

Burada ilk öncə məclisin ortasına bir ağ süfrə salıb, üzərinə bəxt güzgüsü, qoyurlar. Güzgünün qarşısına bir ovuc buğda səpirlər, ətrafına isə bəylə gəlinin adına iki şamdan qoyub yandırırlar. Sonra gəlinlik taxtı qurulur.

Gəlinlik paltarını geyib bəzənmiş nişanlı qız pərdə arxasından çıxıb, qolunda yengə, böyründə sağdış-soldışı məclisə daxil olur və belinə kəmər taxdıqdan sonra həmin "taxt"ın üstündə üzü qibləyə əyləşdirilir. Bu vaxt hər tərəfdən: "gəlin taxtın mübarək", "üzünə gün doğsun", "Allahın kölgəsi üstündən əskik olmasın", "xoşbəxt olasan, muradına çatasan, inşallah" və digər xoş sözlər deyir, qızı "mübarəkbadlıq" edirlər. Qızın qarşısına, biri oğlan, biri qız evində tutulmuş iki xonça düzülür, onların üzərindəki şamlar yandırılır və sağdışın bəzəyib qaldırdığı qız şaxı buraya gətirilir.

Bundan sonra qızın başına yığılmış rəfiqələri iki dəstəyə ayrılıb şax ətrafında müxtəlif rəqslər, oxumalar ifa edir (bunlara el içində "dingildəmə" deyilir), qız isə bu zaman öz güzgüsünə baxır və axırda onu öpür. Nişanlı qızın barmağı batırılmış suyu qızlar üstlərinə səpir və ya onu şərbət eləyib içirlər. Qızın yanındakı sağdış-soldış əllərində şam oğlan adamları gələnə kimi qızın yanında ayaq üstə dayanırlar. Yengə, yaxud məşşatə bir sini noğul gətirib "oğullu-qızlı olsun" deyərək, qızın başından tökür, ətrafdakılar noğulları yığmağa çalışırlar.

Bununla yanaşı, qadınlardan biri gəlinin başı üstə yeddi rəng sapla "qayınana ilə baldızın dilini tikir", yaxud qırmızı parçadan hazırlanmış insan dilinə oxşar bir şeyi qız oturduğu yerə mismarlaya-mismarlaya "qayınata-qayınananın, baldızın, qonşuların dillərini mıxladım" deyir. Qızın anası gəlinin qoluna qırmızı parça, başına isə həmin parçadan bir çalma dolayır (yengə onu oğlan evində açmalıdır). Toy günü gəlin dalınca gəlmiş oğlan evi adamları yol üstündə olan qızı beləcə duvaq altında, taxtda əyləşmiş vəziyyətdə görürlər.

Nişanlı qızın bu cür "taxta çıxması" xalq arasında onun ər evində həmişəlik ocaq və bina salıb yaşamaq əzmi, gələcəkdə ərinə üstün gəlib "hakimi-mütləq" olmaq arzusu kimi açıqlayırlar. Əslində bu, ötən çağlar subay qızın "ərli qadınlar cərgəsinə" keçməsiylə bağlı bir ayinin qalığıdır.

Nişanlı qızın taxta çıxması ilə onun "nişanlı" adlandırılması başa çatır və o, bu andan etibarən ilk övladı olana qədər, "gəlin qız", "gəlin" və "təzəgəlin" adı daşıyır.

Bəzi yerlərdə bu ayinə "gəlin taxta qalxdı", "duvaqlama / duvaqtoyu", "üzə duvaq vermə" də (Muğan zonası) deyirlər.

Əsas məqalə: Nikah

Kəbin kəsdirmə toy günündən bir neçə gün qabaq olur. XX əsrin əvvəllərinə qədər kəbini molla kəsirmiş. Bu mərasimdə hər iki tərəfdən iştirak edərlər. Hər iki tərəfdən bir nəfər şahid olmalı idi. Zəhməthaqqı kimi mollaya 3 manat pul, bir kəllə qənd pay verərmişlər. Kəllə qəndin çəkisi 8 kq olarmış. Bundan əlavə kəbin kəsdirilərkən gəlini sığortalamaq üçün kəbinin qeydiyyatına müəyyən miqdarda qızıl da yazılarmış.

Kəbinkəsdirmədə təqdim olunan qızıl gəlinin halal malı sayılarmış. Kəbinkəsdirmədə hər iki tərəfin yaxın adamı, bir çox hallarda isə qız və oğlan iştirak edərdilər. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra cəmiyyət tərəfindən nikahın dövlət tərəfindən qeyd olunması formasına üstünlük verildi.^[15][16] Kəbinkəsdirmə bəzi yerlərdə nişanlama mərasimi zamanı, digər yerlərdə paltarkəsdi toyundan sonra, çox vaxt isə elə toy günü həyata keçirilir.

Bəzi bölgələrdə bu mərasimə biri oğlan, biri qız tərəfdən olmaqla iki molla dəvət edilərmiş.

Kəbini hər mollanın kəsməsinə icazə verilməzmiş, bu, şəriətdən başı çıxan və nüfuzlu ruhani olmalı idi. Mərasimdə, oğlan və qız evindən gəlmiş iki vəkil, oğlan ilə qızın kəbinə razı olduqlarını molla yanında bildirib şərtlərini irəli sürürdülər. Adətən, burada qızın vəkili oğlan evindən 81, 201, 259, 501, 1001 və digər sayda qızıl məbləğində kəbinpulu istəyərdi. Müəyyən məsləhətləşmələrdən sonra tərəflər müəyyən məbləğə razılaşır, molla da şəriətin bütün qaydalarına əməl etməklə, "fatihə-xeyir" kəbin duasını oxuyub nikahı kəsirdi.

Mərasim qız evində keçirildikdə, buraya oğlangildən bir neçə mötəbər kişi gələrdi. Onlar üçün xüsusi kəbin süfrəsi açırlarmış. Başqa bir otaqda nişanlı qızı üzü qibləyə gəlinlik taxtına oturdurlar, yerdəki ağ süfrənin yuxarıbaşına qızın bəxt güzgüsünü, onun hər böyrünə isə bir şamdan qoyub, bəy və gəlinin adına iki şam yandırırlar. Güzgü qarşısına bir ovuc buğda səpər, iynə sancılmış bir tirməşal üstünə süzənə dəsmalı çəkərlərmiş.

Kişi məclisində çay içildikdən sonra qudalar qonaqlar arasından iki "vəkil" seçir və ya başqa otaqdakı nişanlı qızın yanına adam göndərərək, onun özündən kimi vəkil seçdiyini öyrənirlərmişlər. Ardınca vəkillər həmin otağın qapısı ağzında dayanaraq, üç dəfə qızdan "filankəsə" ərə getməyə razı olub-olmamasını soruşurlar.

Qız qapı arxasından "razıyam" deyir və hər iki vəkil yenə kişilərin məclisinə qayıdaraq, nişanlı qızın razı olduğunu bildirirlər.

Qız razı olmazsa, məcburi ərə verilərsə, kəbin pozulmuş sayılır.

Burada oğlan evi ilə qız adamları arasında "kəbinpulu" ətrafında ənənəvi son danışıqlar aparılır. Tərəflər son razılığa gəldikdən sonra molla kəbini kəsir. Vəkillər: "mübarək olsun, Allah xeyrə calasın"deyərək, kəbin kağızına qol atırlar. Oğlanın vəkili bu kağızı adaxlı oğlana aparıb ona da qol çəkdirir (onun imzası burada olmasa, toy günü qız evi gəlini vermir). Bundan sonra məclisdəkilərə oğlangildən gətirilmiş şərbət (onu bəzən "nikah suyu" adlandırırlar), yaxud şirin çay verirlər.

Bəzi yerlərin adətinə görə, məclisə vəkil əvəzinə evlənən oğlanın özü gətirilir. Belə olduqda, molla üç dəfə qıza, yaxud onun vəkilinə verdiyi: "filankəs oğlu filankəsi, ərliyə qəbul edirsənmi?" sualını adaxlı oğlana da verir (oğlandan qız haqda soruşur) və onun razılığını aldıqdan sonra nikahı qeyd edir.

Kəbin duası oxunan zaman o biri otaqda bir qadın taxtda əyləşmiş nişanlı qızın başı üstə iki kəlləqəndi bir-birinə sürtür ovuntuları qızın paltarına tökür. Bəzən bu vaxt oğlan adamlarından biri kağız vərəqini qayçı ilə kəsib doğrayır, bununla guya o, "havada uçub dolaşan bədxah ruhları" tikə-tikə parçalayır. Sonra bu kağız tikələrini yandıraraq, evlənənləri onun tüstüsünə tuturlar.

Adət-ənənəyə görə, nikah kəsilən zaman gəlin qız hökmən bəxt güzgüsünə baxmalı və bu vaxt onun paltarında bir dənə də olsa düyün olmamalıdır. Hətta onun belindəki kəməri belə açıq qalmalıdır. Bu da qızın gələcək həyatında heç bir işin düyünə düşməməsi arzusuna arxalanır.

Ötən çağlarda bəzi yerlərin qaydasınca, kəbin kağızını tərtib etməkdən əvvəl molla hər iki cavandan yeddi arxasının adlarını soruşur, bunu bilməyənlərə kəbin kəsmirdi.

Digər el əski adətinə görə, kəbin kəsilən zaman hamının barmaqları açıq, qolları yanında olmalıdır. İnanırdılar ki, bu vaxt kiminsə barmaqları və qolları çarpazlanmış olsa, toy gecəsi bəy oğlan "bağlana bilər". Həmçinin əmindilər ki, kəbin duası oxunan zaman digər adam bu duanı tərsinə oxusa, bəy və gəlinə ziyan vurub nikahı poza bilər və s. Odur ki, cadu və ovsunun qorxusundan bəzən bu mərasim toy ərəfəsində və ya toy günü deyil, ara sakit olanda bir-iki yaxın qohum-qardaşın iştirakı ilə icra olunurdu. Bəzi hallarda isə bu mərasim tam məxfi surətdə edilir, bəy isə cox vaxt gizlənib burada görsənmirdi.

Mərasimin sonunda oğlan evi şirinlik üçün mollaya ənənəvi "üç manat pul, bir kəllə qənd" və s.-dən ibarət xələt verir. Qədim qaydalara görə, bu andan etibarən gəlin qız oğlana məhrəm, onun "halal malı" sayılır.

Bəzi yerlərin adətincə, bu mərasimdən sonra oğlan tərəf toy gününə qədər, hər gün qızgilə şirni və meyvə göndərməlidir.

Digər bölgələrin qaydasına görə, qız evi yalnız kəbin kəsildiyi xəbərini aldıqdan sonra gəlin qızı bəzəməyə başlayır.

Hər cəhətdən bir-birinə layiq və uyğun gəlib mehriban yaşayan ər-arvada xalq arasında, bir qayda olaraq, "onların kəbinləri göydə kəsilib" deyirlər. Həmçinin, vaxtilə inanmışlar ki, əmioğlu və əmiqızının kəbinini göydəki mələklər kəsir.

Bu mühüm toy mərasiminin digər adları "kəbinkəsdirmə", "nikahkəsdi / nikahqıyma / nikahoxutma / nikah toyu", "fatihə toyu" və s.-dir. Əski yazılarda onun "əqdbəndi / əqdkəsdi / əqdnikah / əqdxanlıq", "kədxudayi" və "qəmər" adlarına rast gəlinir.

Əsas məqalə: Pul

Ana südünün halallığı, qızı böyüdüb ərsəyə çatdırmasının haqqı kimi oğlan evinin qız anasına verdiyi başlıq pulunun adlarından biri.

Onun məbləğini toy ərəfəsində oğlan tərəf özü müəyyən edir və o, heç bir halda geri qaytarılmır. Ötən çağlar kənd-mahal sahibi xan və ya bəyin ailəsində toy çaldırılan zaman gəlinlik cehizi üçün əhalidən yığılan pul da bu adı daşımışdır.

El içində bu pula "südhaqqı" və "halallıq" da deyirlər. Tovuzda ona "süd nəməri", Qubada "xərc", başqa yerlərdə "qızpulu", "yolpulu", cənub bölgəsində isə "şirbəha" və s. deyirlər.

Əsas məqalə: Azərbaycan milli geyimləri

Oğlan evinin gəlin qız üçün xüsusi olaraq toy məclislərində geyilməkdən ötrü tikdirdiyi bütün üst-başın, həmçinin lap üstdən geyilən dəbdəbəli başpaltarı dəstinin adı.

Əski adət-ənənələrə görə, gəlin öz toyunda başdan ayağa kimi yalnız oğlan evinin biçib-tikdirdiyi və ya aldığı paltarları geyməlidir. Buraya əsas etibarilə "zircamə" deyilən bəxt köynəyi, yun şal, yaxud qırmızı məxmər və ya zərxaradan tikilib yaxası pullu, üzəri əl ilə işlənmiş üst paltarı "don" və ya "nimtənə" deyilən qolsuz bir gödəkçə, yaxud ətəyinə bafta, qaytan və gümüş pullar tikilmiş "ətəklik" adlanan kofta, xara tuman və s. libaslar daxildir. Ötən çağlar bu dəstdə ipək və məxmər parçalardan tikilmiş gəlinlik arxalığı da daxil olub.

Bundan başqa, gəlinə bir uzunboğaz çəkmə də geydirilir. Onun boğazı, adətən, nazüc və yumşaq keçi və ya qoyun dərisi "tumac"dan tikildiyi halda, o biri hissələri yaşıl dəridən olur. Bu cür çəkmə olmazsa, toy günü gəlin qız oğlan evindən ondan ötrü gətirilmiş ata minməyə qəti etiraz edirmiş.

Bəzi yerlərdə isə nişanlı qıza oğlan tərəfin apardığı üç cüt başmaqdan biri ağ, yaşıl və ya atın sağrı gönündən hazırlanmış bənövşəyi rəngli dikburun "sağrıbaşmaq" geydirilir.

Qaydaya görə, gəlinin bahalı parçalardan tikilmiş üst paltarının rəngi hökmən al qumaşa çalmalıdır (astarı ağ parçadan olmaq şərtilə). Xalq ədəbiyyatında gəlin qız bu geyimdə "xaşxaş" gülünə bənzədilir.

Üst paltar və duvaq bütün türk xalqları arasında, ağ-bəyaz rəngdə olduğu halda, azərbaycan xalqında bu geyim tarix boyu od-alov və can sağlığının rəmzi sayılan müqəddəs al qırmızı rəngdə olmuşdur. Gəlin aparılan zaman onun qoluna qırmızı parça bağlanması, başına qırmızı çalma vurulması əski odsevərlik çağlarının əks-sədası sayılır.

El-obanın nəzərində, bu rəng od-alovun rəmzi olaraq bütün şər qüvvələrini insandan uzaqlaşdırıb zərərsizləşdirən qoruyucu bir vasitə, etibarlı bir sipər sayılmışdır.

Bir vaxtlar bu toy libası dəsti paltarkəsdi toyunda biçilib tikilsə də, sonrakı zamanlarda oğlan evi onu hazır, tikilmiş halda alıb qızgilə gətirilir.

Bəzi yerlərin adətincə, təzəgəlin çox yaşayıb, oğul toyu görsün deyə, toydan sonra bir müddət bu üst paltarı oğlan anası geyməlidir. Çox vaxt isə gəlinin üzündən duvaq götürüldüyü gündən sonra bu "paltar dəsti" də çıxarılıb həmişəlik boğçaya bükülür, əvəzində isə adi ev paltarı geyilir.

Ona həmçinin "bəzənik", "kəfrəm" (Naxçıvan), "gəlinlik donu / gəlin libası / toyluq libası" da deyirlər.

Bu adətə qız evindən toy şənliklərinə ər evinə köçürüləcək gəlin qızın geyindirilib bəzənməsi aiddir.

Adət-ənənəyə görə, yalnız kəbinkəsdi mərasimindən sonra başlanan bu işlə, bir qayda olaraq, el-oba içində məşşatə adı ilə bəlli olan xüsusi bəzəkçi, usta qadın, yaxud qız yengəsi məşğul olur. Toy günü gəlin qız kənar adamların gözünə görünməsin deyə, onu bəzək otağında ipək pərdə, yaxud zərli örpək arxasında oturtdururlar.

Əvvəlcə saçkəsdi tədbiri həyata keçirilir. Burada qızın hörükləri kəsilib cavan gəlinlərə məxsus yeni biçimdə daranır. Bunun ardınca, üzalma , gəlinlik paltarının geyindirilməsi və nəhayət, qızın başı və boyun-boğazının zinət əşyaları ilə süslənməsi icra olunur.

Əski qaydaya görə, gəlin qız öz toyunda başdan-ayağa kimi ancaq oğlan evinin gətirdiyi pal-paltarı geyib, gələcək ərinin ona bəxş etdiyi zinət əşyaları ilə bəzənməlidir. Bu tədbirdə sonsuz və ya yas saxlayan qadın, qırxı çıxmamış zahı və həmzatlı qadınların iştirakına yol verilmir.

Başıbütöv qadın, yaxud qızın yaxın qohumlarından biri ilk əvvəl, qızın başı üstə yaxası açılmamış bəxt köynəyinin yaxasını açır və "bismillah" deyərək, onu qızın başına keçirir.

Sonra gəlinə qırmızı məxmər don, xara tuman və s. paltar geydirilir. Başına "dingə" vurub, üstündən "dördrəng" deyilən ipək yaylıq bağladıqdan sonra onu boğazaltının qarmaqları ilə bəndləyirlər. Ardınca, qızın saçlarına xırda mirvari düzür, qulaqlarına minalı sırğa, barmaqlarına qaşlı üzük, qollarına bilərzik, boynuna həmayıl, gözmuncuğu və mərcan asırlar.

Sinəsinə "qızügül", yaxasına isə "yaxalıq" keçirib, belinə gümüş kəmər (onsuz qız verilməz), varlı ailələrdə "təkbənd" və ya "girvənkə toqqa" deyilən qızıl kəmər və ya dəri zolaq üstünə üç sıra gümüş pul tikilmiş qurşaq, alnına isə yenə üzərinə qızıl və ya gümüş pullar düzülmüş "qabaqlıq" bağlayırlar.

Gəlinin başına parlaq cığcığa tökdükdən sonra, saçlarına, üzünə oğlangildən gətirilmiş gülab və ya ənbər, paltarına isə müşk səpirlər. Qırmızı duvaqdan başqa, gəlin qızın bütün bəzək və toy libası ona geydirilir.

Bu işlər görülən zaman bir subay qız gəlinin sinəsinə güzgü tutur, qız yengəsi tez-tez onun ağzına şirni qoyur, qızın yaxın qohumlarından biri pərdə qabağında qaval çalıb ucadan oxuyur. Bununla inaca görə bədxah ruhlar oradan qovulur.

Elə burada, qızın rəfiqələri və qohumları hər vasitə ilə gəlin qızı əyləndirir, vəziyyətə uyğun oxumalar ifa edirlər. Qız isə pərdə dalında, əsl mənada ərli gəlinlərə məxsus yeni və bəzən tanınmaz bir sifət alırdı.

Bundan sonra o, abır-həya edib axşama qədər xəlvəti bir yerə çəkilib gizlənir, doğma atası, əmisi və dayısının gözünə görünməməyə çalışır. Çox vaxt bəzəmədən sonra gəlin qız yengəsinin evinə aparılıb axşama kimi orada qalır. Onun burada qalması hamıdan gizlədilir və o, yalnız oğlan adamlarının gəlməsi üçün yenidən atası evinə gətirilir.

Bəzi yelərin adətincə, "bəzəmə əməliyyatı" qızın atası evində deyil, onun yengəsi, yaxud qızın dayısı və ya xalası evində keçirilir. Axşam, oğlan tərəfin gəlişinə bir az qalmış, qız gəlinlik taxtına çıxarılır və atası ilə halallaşır. Bundan sonra onun izni ilə anası tərəfindən başına duvaq salınır (əski dədə-baba adətincə, toy günü gəlinin üzü, ayaqları və saçı görünməməlidir).

Gəlini aparanlar arasında oğlan evindən gəlmiş bir yeniyetmə duvaq üstündən qızın belini kəmər və ya kəlağayı ilə bağlayır. Sonra oğlan yengəsi bəzənmiş gəlinin başına bəzəkpulu qoyur. Bu pul qız yengəsinə çatır.

Qız anası da öz növbəsində məşşatəyə, içinə şirniyyat, çay, köynəklik parça və s. düzülmüş xonça tutur. Məşşatə xonçalardakıları götürüb "Allah mübarək eləsin, Allah başından töksün" deyərək, razılıq edə-edə çıxır.

Azərbaycan dastanlarında bu mərasim belə nağıl edilir: "toy tədarükü başlanır, şəhərin 77 yerindən məşşatə çağırılır, gəlini geyindirib 77 qələm zinət verirlər." Mənşə etibarilə bu "bəzənmə əməliyyatı" gəlin qıza gözəllik vermək üçün edilmir. Bu onun qızlar sırasından ayrılıb "ərli qadınlar" cərgəsinə keçməsi ilə bağlıdır.

Bəzi yerlərdə gəlinin tərifi də bu adı daşıyır.

Bir para yerlərdə bu işə "gəlinbəzəndi", "bəzəkvurdu", "gəlinbaşı bağlama / gəlinbaşı bəzəmə / gəlindonatma" da deyirlər.

Əsas məqalə: Papaq

Bəydurma mərasimində adaxlı oğlanın başına qoyulan qaragül dərisindən şişpapaq, yaxud "daqqa" və ya "yappa" papağı qoyulur. Birincisi konusvari biçimli, təpəsi yastı olduğu halda, ikincisinin aşağısı və yuxarısı eyni ölçüdə olub, üstü mahuddan tikilirdi.

Ötən zamanlarda bu cür papaqlar yalnız "bəy ailələri"nə məxsus olduğu üçün ancaq toy günləri geyilir, sonra isə hərə öz zümrəsinə uyğun papaq (keçmişdə başıaçıq gəzmək qəbahət sayılırdı) qoyurdu.

Bəzi yerlərin adətincə, bu papağı qız evinə aparıb belbağlama ayini zamanı gəlin qızın başına üç dəfə qoyub çıxarırlar.

Digər bölgələrin adətinə görə, qız anası toy ərəfəsində bəy oğlana papaq altından geymək üçün qırağı qızılı və gümüşü baftaya tutulmuş "istiba təsək" deyilən bəzəkli bir araxçın göndərirdi. Keçmiş əyyamlarda isə bu mirvaridən gül-çiçək naxışları ilə bəzənmiş "səhrə" deyilən xüsusi bir çələng olmuşdur. Bununla adaxlı oğlan rəmzi şəkildə, "başıbağlar", yəni evli kişilər cərgəsinə daxil olmuş hesab edilirdi.

Ötən çağlarda toy günləri oğlana, bir qayda olaraq, həqiqi bəy, xan və padşahların libas və tacını yamsılayan bir "kisvət" geydirilirdi. Oğuz türklərində bu yun və ya ipək parçadan tikilmiş qırmızı "qoftan" ("qaftan"), əslində isə arxalıq olmuşdur və bəy oğlan bu libasda gərdəyə girərmiş. Qaydaya görə, bu "qoftan", (ona "ərgənlik" də deyilir) toydan qırx gün sonra təzəbəyin əynindən çıxarılıb bir fəqir və ya gəzərgi dərvişə pay verilirdi. Qədim zamanlar təzə qohumlaşan ailələrin varlı və ya kasıb olmalarına baxmayaraq, libasın biçimi eyni olmuş, onlar yalnız tikildiyi parça növü ilə fərqlənmişlər.

Sonrakı dövrlərin adətinə görə, qız tərəf oğlan üçün ən azı iki dəst paltar tikdirməli idi. Qızgildən hamam boğçasında göndərilən təsək, arxalıq və toy çuxasından başqa, oğlan anasının doğma oğlu üçün hazırladığı paltarları da bəy oğlan, bir qayda kimi, bəylik hamamında, yaxud toy günü oturduğu bəylik otağında geyinirdi.

Əski dədə-baba adətinə görə, bu paltarları bəy oğlana çoxlu oğul-nəvəsi olan yaşlı bir kişi geydirməlidir. Bəzi yerlərdə rəmzi məna daşıyan bu "geyinmə" bəydurma mərasimi zamanı baş verir.

Bir zamanlar bəyin başına qoyduğu papaq, geydiyi libas, ayağındakı ayaqqabının biçimi onun hansı zümrəyə mənsub olduğunu bildirirdi. Kasıb ailələrdə bəy əyninə "aşırmalı", yaxud "önürlü" bir arxalıq geyərək, ayağına "şirazi" çarıq keçirir, arxalıq üstündən isə belinə təzə kəlağayıdan qurşaq və ya qayış kəmər bağlayaraq, qabağından üç yaylıq asıb üstündən çuxa geydinirdi. Varlı ailələrdə o, ağ ipəkdən və ya məxmərdən köynək geyir, qız anasının ona göndərdiyi al qırmızı ipək yaylığı cibinə basıb başına öz zümrəsinə məxsus bəylik papağı qoyur, çuxa üstündən belinə "təkbənd" gümüş kəmər və xəncər taxır, ayağma isə vaxtilə "cıqcıq" deyilən ayaqqabı, yaxud yumşaq dəridən uzunboğaz çəkmə keçirirdi.

Bu geyinmədən sonra bəyin ətəyinə duz gəzdirib başına çevirərək manqala atır, paltara dumduru su çiləyirdilər. Bundan sonra bəy oğlanın geydiyi paltar digər "başıbağlı", yəni evli-arvadlı kişilərin libası və zahiri görkəmindən əsla fərqlənmirdi.

Bir para yerlərin dilində, bu paltara "bəylik libas / bəylik kisvət / bəylər paltarı", "güveylik libas", "toyluq libas", "ərkənlik" və "şahanə" deyilir.

Toy səhər saat 11-də, qara zurnanın səsi ilə başlanardı. Cavanlar toy başlamamışdan əvvəl qulluq etməyə yığılardılar. Dəstə-dəstə adamlar toy evinə gəlir, yeyir-içir, toy sahiblərini təbrik edirdilər. Toya kimi xonça gətirir, kimi də nəmər yazdırardı.

Yemək verilməzdən əvvəl oğlan evindən bir nəfər kişi aşpaza pul verir. Buna "qazanaçdı" deyirlər. Toyda kəndin cavanları güclərini sınayır, güləşirlər. Qalib gəlib kimin qolundan tutarsa, onunla oynamalıdır. Burada boyun qaçırmaq, etiraz etmək olmaz. Oğlan evi qızı oynadır. Sonra isə təxminən saat 4–5-də geri qayıdırlar. Oğlan evi getdikdən sonra şənlik davam edir. Saat 6-nın yarısı olanda qız evində cavanlar "qız şaxına" getməyə yığışırlar.

XX əsrə qədər qız toylarında yalnız xanımlar iştirak edərdilər. Musiqiçilərdən tutmuş aşbazlara kimi hamısı xanımlardan ibarət olurdu. Qadın məclisi ərə gedən qızın başına toplaşıb onun şad gününə sevinirdilər.^[17]

Kənddə toy üç gün – cümə, şənbə və bazar günləri olurdu. Toyun birinci günü cümə günü axşamüstü başlayırdı. Toyu musiqiçilər, aşıq, bir də toybaşı idarə edirdi.^[18], balabançı Kəlbi^[19] Kim hansı havanı oynamaq istəyirsə, toybaşıya sifariş verirdi. Toyun ikinci günü toy əhli oynayır, şənlənir, müxtəlif oyunlar keçirirdilər. Qədim el havaları toyun bəzəyi olardı. Toyun üçüncü günündə qız toyudursa, gəlin tərəfi, oğlan toyudursa, bəy tərəfi toya gələrdi. Mağarda ayrıca üstü şirniyyatla bəzənmiş stol qoyulurdu. Stolun üstündə güzgü də olardı. Bəyin yanında sağdışı ilə soldışı otururdu. Oğul anası onlara hədiyyə verərdi. Bəy toy mağarına gecikəndə kim onun yerində otursa, hədiyyə alır, sonra duraraq yeri bəyə verirdi. Tərifdən sonra bəyi və ya gəlini öz toyunda oynadardılar. İnanca görə, bəy və ya gəlin öz toyunda oynayanda həm bolluq, həm də ucuzluq olardı..^[20]

Əsas məqalə: Saç

Toy günü qız evində keçirilən gəlinbəzəmə mərasimi zamanı ərə verilən qızın ömründə ilk dəfə saçlarının ərli qadınlara məxsus yeni biçimdə kəsilib-daranmasına icazə verilir.

Etiqada görə, toy günü qıza aid bütün paltar, boğça və s. əşyaları açmaqla, "düyünlərdən azad etməklə" əngəlsiz, maneəsiz açıq yol və sərbəst hərəkətlərə nail olmaq olar. Təkcə elə bu səbəbdən gəlin qızı yeni mənzilinə saçı hörüklü buraxmırlar. Digər tərəfdən, qız bu gündən etibarən ərli qadınlar cərgəsinə keçdiyi üçün onun saçları artıq başqa cür daranmalı, başda başqa biçimli örpək salınmalıdır.

Bu əməliyyat üçün dəvət edilmiş məşşatə və ya qız yengəsi işə başlarkən, ilk öncə, gəlin qızın qabağına bir önlük taxır, sonra onun bu günə qədər arxaya atdığı hörüklərini açıb darayır, dalınca qızın qaşları ortasından bir tağ ayırıb "bismillah" deyərək qayçını işə salır. Adətən, bu vaxt gəlin qız kövrəlib ağlayır.

Ardınca, məşşatə saçın alın üstünə tökülən tellərindən çətir kəsib "birçək boğur" (bəzi yerlərdə buna "cığa", "cığcığ" da deyirlər), yəni onu buta şəklinə salır. Sonra saçın gicgah hissəsindən müəyyən qədər tel ayırıb burur, qulağın ardından keçirərək, ucunu əyib qaşın axırından bir az aşağı "qoç buynuzu " biçimli "balabirçək" düzəldir.

Yerdə qalan tellərin uclarını boyunun arxasında yumrulayıb ipli bir ləçək "çutqu"nun içinə salır, yaxud qızın başına ipək ləçək bağlayırlar. Sonra qıza: "maşallah, maşallah ananın südü, atanın çörəyi sənə halal olsun, hamı baxsın boyuna, ellər gəlsin toyuna" deyərək, çutqu üstündən gəlin qızın başına "dördrəng" deyilən kiçik ipək yaylıq (başqa yerlərdə ona "dingə" də deyirlər) bağlayıb dövrün cavan gəlinlərinə məxsus bir saç biçimi darayır.

Qaydaya görə, kəsilmiş hörüklər, saç telləri səliqə ilə bir qaba və ya qutuya yığılmalı, gizlin bir yerdə torpağa basdırılmalıdır.

Bir para yerlərin qaydasına görə, məşşatə işinə başlamazdan əvvəl qızın saçlarını kəsmək üçün qayçını qız adamlarından "pulla" alır.

Digər bölgələrin adətincə isə, qızın saçı kəsilməzdən əvvəl, uğur olsun deyə, qızın yaxın qohumlarından subay bir qız gəlinin saçından bir tel qoparıb qızın anasına verərək əvəzində şirinlik alır. Qızın anası həmin teli qızın cehizlik balışı, yaxud döşəyinin içinə tikir. Xalq etiqadına görə, həmin tel öz yerində nə qədər çox qalsa, xeyir-bərəkət də bir o qədər çox olar.

Naxçıvanda isə məclisdəki yeddi qızın hər biri gəlin qızın saçından bir tel qoparır. Sonra onları dəstələyib qızın anasına verirlər. Ana da onları balışın içinə tikib ər evinə göndərir.

Bu işə "saçkəsmə", "birçəkkəsdi", "çığakəsdi / çığaboğma" da deyirlər.

Kənd toylarında gəlin aparılan zaman, bir adət-ənənə kimi, məhəllə cavanlarının kəndir-sicim ilə toy alayının qarşısını kəsmək adəti vardır.

Burada yolu kəsmiş cavanlara oğlan evi adamları tərəfindən verilən nəmər verilməlidir. Ona daha çox "yolkəsdi nəməri" deyirlər.

Əsas məqalə: Gəlin

Azərbaycan xalqının ən qədim havası olan Vağzalının sədaları altında oğlan evi qız evinə gəlir. Onlar oynaya-oynaya, oxuya-oxuya deyirlər:

Gəlin olan otağın qapısı bağlı olar. Bəy atası xələt verməyincə qız evi gəlini otaqdan çıxmağa qoymaz. Gəlin evdən çıxmamış ata-ana xeyir-dua verər. Gəlinin belini qırmızı yaylıqla qaynı bağlayar. Gəlinin başına duvaq atarlar. Həyətdə iri tonqal qalayıb ətrafında gəlini 3 dəfə fırladırlar ki, getdiyi ev işıqlı, ocağı isti olsun.

Gəlinin dalınca daş atarlar ki, getdiyi yer möhkəm olsun. Gəlinin dalınca su atarlar ki, aydınlıq olsun. Gəlin oğlan evinə çatan kimi ayağının altına qab qoyurlar ki, sındırıb keçsin. Bu evin xanımı olmağına işarədir. Gəlini qapıda əyləşdirib qucağına oğlan uşağı verirlər ki, ilki oğlan olsun. Gəlin ayağı altında qoyun qurbanı kəsilir. Qoyunun qanından gəlinin alnına, bir də paltarına sürtürlər ki, istiqanli olsun, oğlan evinə tez qaynayıb-qarışsın.

Gəlinin qayınanası başına sığal çəkər ki, mehribançılıq olsun. Gəlinin başına xırda pul, şirniyyat, düyü, buğda səpərlər ki, bolluq olsun. Gəlinin qarşısında qırmızı lentlə bağlanmış güzgü aparırlar. Güzgü yengənin əlində olur. Sağdışla, soldışın əlindəki stəkanın içində düyü, şam olur. Düyü bolluq rəmzidir. Gəlin bəzədilmiş otağa aparılır. Hamı bir ağızdan "xoşbəxt olsun", "oğullu-uşaqlı olsunlar" deyir. Toydan üç gün sonra qız anası və qızın ən yaxın qohumları qızı görməyə gəlirlər.

Qız toyundan sonra (çox hallarda bir həftə sonra) oğlan evində toy başlanır. Səhər tezdən mağarı qurub, bəzəyəndən sonra gəlini gətirməyə hazırlaşırlar. Bütün miniklər bəzənir. Onlara qırmızı lent, kəlağayı bağlayırlar. Gəlin arxasınca müxtəlif bölgələrdə müxtəlif vaxtlarda gedirlər. Qız evinin qapısında bəydən başqa hamı minikdən düşür. Qardaşlıq gəlib qız anasından bəyi düşürməyi xahiş edir. Qayınana gəlir sürücüyə xələt, bəyə də nəmər verib düşürür.

Həyətdə çalıb-oynayırlar. Qız-gəlinlər gəlinin başına yığışır. Burada oğlan yengəsi qız yengəsinə "başbəzəyi"nin haqqını – xələt verir.

Qızın qaynı gəlinin belinə qırmızı lent bağlayır. Bunu edərkən iki dəfə bağlayıb açır, üçüncü dəfə bağlayırlar. Qardaşı qıza deyir: "Get, qədəmin uğurlu olsun. Evimizə qonaq çağıranda sənə hədiyyə alacağam". Sonra gəlinin əlinə pul qoyub bağlayırlar. Bütün yaxın və uzaq qohumlar qızla öpüşüb–görüşürlər. Sonda qızın atasına yol verirlər. Ata bir neçə kəlmə ilə qızına nəsihət verir və xoşbəxtlik arzulayır və onun alnından öpür. Gəlinə ana da xeyir-dua verir.

Oğlanın bacısı ucadan səsləyir: "Gəlin, gəlinimizi aparaq". Bu vaxt qız evindən kiçik uşaq qaçıb, qapını bağlayır. Buna "qapıbasma" deyirlər. Bəy və "qardaşlıq" ona nəmər verir və qapını açırlar.

Qız evdən köçürülərkən gəlinin belinə çörək tikəsi bağlanır. Bu, rəmzi məna daşıyır. Qız ata evindən ər evinə ruzi aparır ki, ayağı ruzili olsun. Qız qapıdan çıxmamış qardaşı ilə görüşür. Bəy də qızın qardaşına mütləq bəxşiş verməlidir ki, bacısının evdən çıxmasına icazə versin. Gəlinin güzgüsünü də qız evindən yaxın bir oğlan uşağı tutur. Oğlan evinə təqdim olunan həmin güzgüyə də bəxşiş və ya hədiyyə verilir.

Gəlini otaqdan bəy və "qardaşlıq çıxarır". Həyətdə oğlan evi çalıb-oynayırlar.

Gəlini miniyə əyləşdirirlər. Sonra qardaşlıq və başqa bir cavan gəlib, "qız şahını" götürür. Hamı əlində şam və lampa yandırır. Qızın qabağında güzgü tuturlar.

Qohum-əqraba yola düzəlir. Fişəng atırlar, lopa yandırırlar və s. Yolda miniklər ötüşür. Təkcə gəlin miniyini heç kimi ötmür.

Yolda miniklər dayanır. Biri gəlinin ayaqqabısının bir tayını götürüb, düşür qabağa, hamıdan tez çatıb, ayaqqabını qayınanaya, qayınataya göstərib deyir: "Muştuluğumu verin, gəlininiz gəlir". Qayınana ona xələt verir.

Hamı gəlib çatır, minikdən düşürlər. Qayınana sürücüyə xələt verib gəlini düşürür. Bəyin qardaşı oynaya-oynaya gəlib gəlinin ayağı altında qoç qurban kəsir. Qayınana qoçun qanından götürüb bəylə gəlinin alnına sürtür. Sonra hər ikisi qoçun üstündən keçirlər. Bişirilən ilk fətiri ovurlar. İçinə xırda pul, düyü, qənd, konfet qoyub bəyə verirlər. O da gəlinin başına tökür.

Sonra gəlini bəy otağına aparırlar. Gəlin oturmur. Qayınana gəlib ona xələt verir və ya nə isə alacağına boyun olur. Qız evindən gələndə gəlin əlində iki xüsusi hazırlanmış nimdar (nalça) gətirir. Qız yenə oturmur. Qayınatanın xələtini gözləyir. Qayınata şan-şöhrətlə dəvət olunur. Gəlininə xeyir-dua verən qayınata gəlinin alnından öpür.

Gəlin oturması üçün qayınata ona mütləq zinət əşyası və ya bahalı hədiyyə təqdim edir. Ondan sonra gəlib gəlinlə görüşür və ona xələt verir. Buna "bəygördüsü" də deyirlər. Bundan sonra hamı əyləşir. Həyətdə də toy başlayır. Axşamüstü qız evindən oğlan toyuna qohumlar gəlir. Qızın ata və anasından başqa kim istəsə gələ bilər. 1–2 saat oturub gedirlər. Onlar gedəndən sonra bəyin dostları "oğlan şahına" getməyə yığışırlar.

"Oğlan şah"ında ancaq oğlanlar iştirak edirlər. Qızlar arada qulluq edirlər. "Bəylər" doyunca çalıb-oynayırlar. Axırda "oğlan şah"ını götürüb, bəyin evinə qayıdırlar. Aşığın maraqlı rəvayətlərinə qulaq asırlar. Şahların hər ikisini bəylə gəlin dərir. Onun üstündəkilər də bəylə gəlinə çatır. Konfetləri və meyvələri isə qonum-qonşuya paylayırlar.

Müasir dövrlərə qədər oğlan toyuna qızın ata və anası getməzdi. Ayıb sayılırdı. Oğlan toyu günü at çapardılardı, kimin atı birinci gəlsə, qız yengəsi nəmər verərdi.^[21]

Xalqımızın əski adət-ənənəsinə görə, oğlan və qız evlərindəki toy məclislərində canla-başla iştirak edərək toyun şən və intizamlı keçməsi üçün çalışan, ayrı-ayrılıqda şənliklərdə həm gəlin qız, həm bəy oğlanın sağ və sol tərəflərində əyləşən dörd şəxsə verilən ümumi ad.

Bir para yerlərin qaydasınca, qız sağdışı oğlan tərəfin, qız soldışı isə qız evinin adamı olmalıdır (burada artıq oğlan yengəsinə ehtiyac qalmır).

Bəzi yerlərdə bəy oğlanın toy yoldaşlarının hər ikisi subay olur.

Əslinə qalarsa, buradakı iki sağdış evli bəylə gəlinin daxil olacağı başıbağlılar, yəni arvadlı kişilər və ərli qadınlar zümrəsinin nümayəndəsi olduğu halda, o biri iki nəfər subay soldışlar, oğlanla qızın artıq tərk etdikləri "subaylar cərgəsi"ni təmsil edirlər.

Belə bir mülahizə də var ki, onlar, islam dininə görə insanın sağ və sol çiynində əyləşmiş iki gözəgörünməz qoruyucu mələyin canlı təcəssümüdürlər. Əslində isə, bu dördlüyün toyda iştirakı bəy oğlan və gəlin qızın rahatlığı və təhlükəsizliyi ilə bağlı olan zəruri bir tədbirdir. Əbəs yerə deyildir ki, vaxtilə toy günləri oğlanın "toy yoldaşları", bir adət olaraq, silahlanmışlar.

Bu şəxslər vəzifələrinin icrasına, qayda üzrə, qollarına qırmızı ipək parça bağlayaraq başlar, bütün toy şənlikləri zamanı təzə evlənənlərdən bir an belə ayrılmayıb hər yerdə, hər addımda onları müşayiət edərək qayğısına qalır, qoruyurlar.

Adət-ənənəyə görə, toydan sonrakı bəygörüşünə qədər oğlanın yalnız bu "toy yoldaşları" gəlinlik otağına çəkilmiş təzəbəylə ünsiyyətdə ola bilər, onunla ətraf bağ-bağçaya çıxıb gəzə bilərlər.

Onlar çəkdikləri təmənnasız zəhmətin müqabilində heç bir qarşılıq gözləmirlər. Buna baxmayaraq, toydan sonra oğlan və qız evləri bu dörd "fədakara" xələt verməklə onlara öz razılıq və minnətdarlığını bildirir.

Onların digər adları "bəyyanı", "vəzirlər", "yançılar" (Şəki), "saqqallar"dır. Bu deyimin "sağdöş-soldöş" tələffüz tərzi də mövcuddur.

Ərə veriləcək qız üzərində gəlinbəzəmə zamanı, evlənən adaxlı oğlan üzərində isə bəydurma mərasimində icra olunan kəmərtaxdı ayininin başqa adı.

Bəzi bölgələrdə təzəgəlinin ər evinə köçüb gəlməsi münasibətilə bəyin yaxın qohumlarının onun şərəfinə verdiyi qonaqlıq da belə adlanır. Çox vaxt belbağlama ayini də bu adla çağırılır.

Onun "qurşaqvurma / qurşanma" deyiliş şəkli də var.

Əsas məqalə: Kəmər

"Belbağ, qayışı" mənasındadır

Vaxtilə gəlinlik paltarında mühüm əhəmiyyət kəsb edib, ərə verilən gəlin qıza ata-anası tərəfindən cehiz əşyalarından biri tək bağışlanan belbağının adı. Onsuz qız köçürmək, bir adət olaraq, qeyrətsizlik hesab olunurdu. Onu qızın belinə, qayda üzrə, dədəsi taxırdı.

Sonralar bir para yerlərin adət-ənənəsinə görə, böyük nişantaxdı toyu mərasimində oğlan evinin qız üçün apardığı və gəlinapardı toyu günü gəlin qızın belinə taxılan "belbağı" da bu adı daşıdı.

Uzun dəri qayış və ya qırmızı məxmər zolağın üzərinə tikilmiş üç sıra gümüş və ya qızıl pullardan ibarət olan bu belbağının (ona xalq arasında "sikkəkəmər" və ya "kəsmə kəmər" deyilir) aşağı sırasındakı pullarına bəzən qısa və nazik qarmaqlardan gümüş "abbasüıq", yaxud xırda qəpik-quruş asılır ki, qadın yeridikdə və ya rəqs etdikdə cingildəsinlər. Bu növ belbağının özünəməxsus biçimli toqqası da olur.

Varlı ailələrdə isə o, zərgərlər tərəfindən büsbütün qızıl və ya gümüşdən hazırlanaraq "girvənkə toqqa" (Abşeron) və ya "suvalaq toqqa" adlanırdı. Bu cür belbağılar yalnız ərli qadınlara məxsus olub onların ailə vəziyyətini əks etdirən əlamət olmuşdur, subay qızlar onu əsla taxa bilməzdilər.

Xalqımızın əqidəsincə, bu xüsusi məna kəsb edən belbağı qeyri-adi gizli qüvvə, sehr-ovsunla bağlı idi. Qədim inanclara görə qırmızı rəng qoruyuculuq və uğur rəmzi sayılırdı. Bəzən gəlin bütövlüklə qırmızı örtüyə bürünür, bəzən isə sadəcə kəmər-lentlə bağlanırdı. Qırmızı həmçinin müqəddəs qoruyuculuq simvolu olub hər qadının ana bətnini bədxah qüvvələrdən hifz edən rəmzi bir vasitə, etibarlı bir sipər olmuşdur. Qədimdə onun üzərindəki metal əşyalar və onların cingiltisi, inama görə, cin-şəyatin və s. şər ruhları qorxuya salıb qadından uzaqlaşdırırmış.

Bəydurma mərasimində bəy oğlanın arxalıq üstündən taxdığı belbağı da belə adlanır. O, qadın belbağısından fərqli olaraq, üzəri metal əşyalarla bəzənmiş ensiz və uzun dəri zolağdan ibarət olub, adətən "çillik toqqa" adlanırdı. Bu belbağıdan, adətən, xüsusi dəridən və ya parçadan tikilmiş tütün və qov-çaxmaqdaşı kisələri, pul torbası, xəncər-bıçaq və s. asılırdı.

Keçmişdə varlı ailələrdə bəy oğlan belinə gümüş "təkbənd" (bir vaxtlar təkbənd bağlamayan kişini saymazdılar) ilə yanaşı, ipək və keçə qurşaq sarıyır, kasıblar isə adi qayışla kifayətlənirdilər. Bəzən isə bu qayışı bir parça qurşaq əvəz edirdi.

Toy və nişan məclislərində rəqs edənlərin başı üzərində havaya atılan, onların ayağı altına səpilən, yaxud ağzına, əlinə verilən, eləcə də xanəndə və çalğıçıları həvəsləndirmək üçün onların önünə atılan kağız pul.

Bir qayda olaraq, yığılan şabaş ya musiqiçilərə, ya da toy sahibinə çatır onlar bunu öz aralarında toydan əvvəl razılaşdırırlar.

Rəqs bitdikdə, oynayanlar əllərindəki pulları çalğıçıların qabağına, adətən, burada açıq qoyulmuş bir musiqi alətinin (dəfin, qarmonun) qabına atırlar. Yerə səpələnmiş pulları da bu vaxt yığıb həmin qutuya atırlar (bu iş, adətən, bir-iki gəncin öhdəsində olur). Bəzi qonaqlar onlara verilən şabaşı özlərində saxlayırlar. Bəzən də rəqs bitdikdə toyxananın ortasında "zirək" uşaqlar peyda olurlar: yerə səpələnmiş pullardan bir az yığıb tez aradan çıxmağa cəhd göstərirlər. Adətən, əli çubuqlu fərraşdan başqa bu uşaqları qovan olmur.

Şabaş vermək məclisdə rəqs edən qohum-qardaşın, yaxın dost-tanışın və ya rəqqasın gözəl oyununu qiymətləndirmək, ona həmişə şadlıq içində yaşamağı arzulamaq hissindən ani doğan hərəkətdir. Hər iki tərəf onu həmişə sevinc və razılıq hissilə qarşılayır və əksinə, oynayan şəxsə heç kəs pul verməzsə, o çox pərt olub xəcalət çəkir.

Qaydaya görə, rəqs edən şəxs tanışının qabağında dayanıb bir müddət yerində oynayarsa, həmin "tanış" ona pul verməlidir.

Bəy oğlan və gəlin ayrı-ayrılıqda (ötən zamanlar onların bir yerdə rəqs etməsi qəbahət və hörmətsizlik sayılardı) öz toylarında oynadığı zaman bu adət ən yüksək zirvəyə çatır. Qız toyunda gəlin oynadıqda onun yengəsi: "ay şabaş, gəlin başına verin a…, toy yiyəsinin başına, ay şabaş, qız bacısının başına, verin a…bu oynayan gözəlxanımın başına, ay şabaş verin a…", yaxud "ay şabaş, gəl yavaş-yavaş! Sağ olsun şabaş verənlər, var olsun oynayanlar, ay şabaş" və s. sözlərlə hay-haray salaraq, məclisdəkiləri pul verməyə təhrik edir, sonra ucadan "qız anası gəlin başına beş manat, ay şabaş" deyərək, pulun kim tərəfindən veriidiyini bildirir.

Oğlan toyunda isə bəy oğlan oynamağa başladıqda onun ən əziz adamları, bir qayda olaraq, ona pul verməyə can atırlar. Bəziləri, hamı görsün deyə, bəyin papağını qaldırıb pulu onun alnına yapışdırır, digərləri isə onu öpüb pulu astaca cibinə basırlar. Bəy isə onları xanəndə və çalğıçıların üstünə atır, bəzən isə özünə götürür.

Keçmişdə bəyin boynuna xələt salmaqla kifayətlənmişlər. Ötən çağların varlı toylarında xanəndə və rəqqaslara pul atmaq təhqir sayılmışdır. Əski ədəbi mətnlərdə nisar adı ilə qeyd olunan bu tədbirdə metal pul (qəpik-quruş), çiçək yarpağı biçimində xırda və nazik qızıl təbəqələrdən istifadə olunmuşdur.

Ayrı-ayrı yeriərdə onun "şabbaş / şavaş / şeyşavaş" (Şəki) və "haşşabaş" deyiliş tərzləri də mövcuddur.

Türk deyimi olub "ev-eşiyi" (damata deməkdir) Toy şənliklərinə dəvət olunan toybəyinin xələflərindən biri kimi bizim günlər şəhər mühitində keçirilən ziyafət və qonaqlıqların başçısı, toy məclislərini idarə edən peşəkar sərəncamçı "masabəyi" yə verilən ad. Ona bəzən "süfrəbəyi" də deyilir.

Toy şənliklərinin üçüncü günü, gəlinapardı toyu mərasimi zamanı, qədim adət-ənənəyə uyğun olaraq, oğlan evi adamlarının, xüsusilə oğlan yengəsinin xəlvəti qızgilin əşyalarından götürməsi. Burada ələ bir şey düşməzsə, heç olmasa divardan bir mismar çıxarılır, yaxud ocaqdan bir çimdik kül aparılır.

Bir para yerlərdə oğlan evi qızgildən ancaq bir xoruz və bir çıraq, yaxud lampa "oğurlamağa" çalışır.

Erkən çağlar cehiz aparılan zaman icra olunan bu adət, sən demə, cehizin bir daha qızın dədəsi evinə qayıtmaması üçünmüş. Xalqımızın əqidəsincə, yola çıxanın çantasından, yaxud ev-eşikdən sahibinin xəbəri olmadan xəlvəti bir əşya aparılarsa, o bir daha həmin yerə qayıtmaz. Odur ki, gəlin qızın dədəsi evindən gizlicə götürülmüş hər bir şey qızın özünə çatır və sonralar onu təzəgəlinə qaytardıqda əvəzində xələt almaq mümkündür.

Qız tərəf bunu yaxşı bildiyi üçün, oğlan adamları lap zarafatla da olsa, evdən bir şey aparmasınlar deyə, toy günü göz qabağında "oğurlanmalı" əşya qoymur.

Bəzən, oğlan yengəsi bir şey aparmasın deyə, qızın anası sinidə bir stəkan şərbəti qaşığı ilə bərabər onun qabağına tutur. Yengə şərbəti içərək stəkanı və qaşığı cibinə qoyur, sinini isə çadrasının altına basır. Bunlara baxmayaraq, yenə fürsət düşərsə, oğlan yengəsi xalça-palaz, qazan və bu kimi şeyləri də xəlvəti götürüb apara bilər.

Bəzən isə, qızın ata-anası gəlini aparmağa gələnləri qabaqcadan xəbərdar edərək: "arxayın olun, biz qızımızı çörəklə yola salırıq" deyə, övladlarını xeyirlik adlanan bir çörək altından keçirib çörəyi ona verirlər. Bu da qızın bir daha geri dönməməsi və toydan sonra bir müddət "ata çörəyi" ilə qidalanması üçündür.

Bəzi yerlərdə qızın anası çörək əvəzinə gəlinə bir çimdik ocaq külü verir. Bütün bunlara baxmayaraq, toy alayı oğlan evinə tərəf yönələn kimi, qız evindən "oğurlanmış" əşyalar ətrafdakılara göstərilir.

Bu özünəməxsus adətin başqa adları "şeyoğurluğu", "xəspuşluq", "xəkrizdəmə" (Ağdam, Füzuli, Şuşa, Tərtər), "çıpıtma" (Laçın, Cəbrayıl), "xırsızlıq", "sirqət"dir.

Təzə gəlin qayınatasından yaşınır və onun gözünə görünmür. Toydan üç gün sonra qayınana süfrə hazırlayır. Ailənin bütün üzvlərini çağırırlar. Hamı gəlib oturur, gəlindən başqa. Belə olanda qayınata gəlini səsləyir və özü onu gedib gətirir. Sonra gəlinə qiymətli bir hədiyyə verib ona, bu ailənin ən əziz üzvü olduğunu deyir. Bundan sonra gəlin heç kimdən yaşınıb çəkinmir.^[22].

Masallı, Lənkəran və Sabirabad bölgələrində gəlingətirdi toyundan üç gün sonra çağırılan üzəçıxdı toyuna verilən ad.

Bu gün təzəgəlinin doğma bacıları və bacılığı onun yanına gəlib üçüncü günün anapayısını və dədəsi evində ayaqqabıdan başqa nə qalıbsa, hamısını yığıb ona gətirirlər. Təzəgəlinlə hal-əhval tutub onun anasına xəbər aparırlar.

Qubada bunu "üzə çıxdı", Ağdamda isə "üçgünlük" və ya "duvaq alma" adlandırırlar.

Toy mərasimi zamanı ər evinə gətirilib arzu-kamına çatmış və bəy oğlanla ailə qurmuş nişanlı qıza toydan bir az sonra üzəçıxdı toyu zamanı verilən ad. O, bu adı ilk övladı olana kimi daşımalıdır.

Ötən çağlarda yurdumuzun bəzi yerlərində ona, adətən, "novərus" demişlər. Bu deyimin "tazəgəlin" tələffüz şəkli də var.

Toydan sonra təzəgəlini gözlə görünən və görünməyən bədxah qüvvələrdən və pis nəzərdən xüsusi qayğı ilə qorumağı tələb edən qırx günlük müddət.

Dədə-baba adətincə, bu müddət ərzində sonsuz gəlin, uşaqları bir-birinin ardınca ölmüş "həmzatlı arvad", qırxı çıxmamış zahı, yas saxlayan qadın və toyu onunla bir gecədə çaldırılmış gəlin qız təzəgəlininlə üz-üzə gəlməməlidirlər. Bu vaxt ərzində o, toy, yas və digər məclislərə getməməlidir, əks təqdirdə gəlin başqasnın "çillə"sinə düşə bilər.

Əski inama görə o, həmçinin ölü, heyvan, axar su, köklü ağac, daş-qaya, yeddi yolayrıcı və s.-dən də çilləyə düçar ola bilər. Odur ki, bu qırxgünlük "çillə" ərzində təzəgəlin özünü hər vəchlə gözləməli, hava qaralandan sonra eşiyə, çölə tək buraxılmamalı, onun tutulmuş dırnaqları və baş tükü yeddi dəfə suya çəkilib əskiyə bükülərək torpağa basdırılmalıdır. Bu tövsiyələrə nəzarət və riayət etmək oğlan yengəsinə tapşırılır.

Qırx gündən sonra, həmçinin Novruz bayramı günü, təzəgəlinin qayınanası onu axar sular kənarına aparıb "çilləsini kəsir", sonra qolundan tutub su üzərindən üç dəfə adladır. Bu zaman təzəgəlin "dərd-azarımı verdim məni istəmiyənlərə" deməlidir. Adət daha çox Astara bölgəsi üçün səciyyəvidir. Digər yerlərdə ona "gəlinin çilləsi", "çillə" deyilir ki, bu da elə "qırx gün" deməkdir.

Nikah bağlandıqdan sonra toy çaldırmaqla gəlini öz evinə gətirib təzə ailə qurmuş cavan kişiyə toydan sonra xalq arasında verilən ad.

"Evlənmə yolu"nda ilk əvvəl adaxlı oğlan 1, sonra isə bəy və ya bəy oğlan toy adları daşımış şəxsin üzəçıxdı toyundan sonra daşıdığı ad.

Cənub bölgəsində onu "novdamad" və "şah" da çağırırlar.

Toydan bir müddət sonra qız evi oğlan evinə xəbər göndərir ki, "filan gün gəlirik gəlini görməyə". Oğlan evi hazırlıq görür. Yaxın qonum-qonşular da dəvət edilir.

Qızın anası yaxın adamlardan bir neçəsi ilə qudasıgilə gəlir. Məclisdə qızın anası gəlinə və bəyə gətirdiyi hədiyyələri verir.

Gəlini gördükdən sonra gəlinin anası qızını və kürəkənini evinə qonaq çağırır. Buna "ayaqaçdı" deyirlər. Ayaqaçdıda kişilər də gəlir. Böyük məclis qurulur. Qızın anası oğlana və qıza aldığı hədiyyəni verir. Həmin gün qızı evdə qonaq saxlayırlar. 1–2 gündən sonra əri gəlib aparır. "Ayaqaçdı"dan sonra bəylə gəlin istədikləri vaxt ora gedib gəlirlər.

"Ayaqaçdı"dan sonra həm oğlan, həm də qız tərəfdən ən yaxın qohumlar bəylə gəlini qonaq çağırırlar. Bu da bir növ "ayaqaçdı"ya bənzəyir. Qonaq çağırdıqdan sonra bəylə gəlin onların evinə gedib-gəlirlər. Qonaq çağırarkən onlara hədiyyə verirlər. Bəylə gəlin kimin evinə ilk dəfə qədəm qoysa, o zaman onlara hədiyyə verirlər.

Gənc ailədə ilk övladın dünyaya gəlməsi toy-bayrama çevrilir. İlk nəvənin yorğan-döşəyini qız anası salır. Ən gözəl ipəkdən ona yorğan-döşək salınır, beşik alınır. Nəvəni görməyə "qırx" çıxdıqdan sonra gedirlər. Övlad gördüsünə gəlinin ata-anası, bacısı-qardaşı, gəlinləri yığılıb gəlirlər. Bu zaman gəlin üçün nişanda gətirilən kəllə qənd bölünərək gələn qohum əqrabaya paylanar. Körpəyə paltar alırlar. Bu şeylərin hamısını qırmızı lentlə bağlayırlar. Körpəni görəndə isə hamı qundağına nəmər qoyur.

• Sizi, kiçik toy məclisinə dəvət edirik (film, 1979)
• Toy (film, 2005)
• Şəkidə toy (film, 2002)
• Bəyin oğurlanması (film, 1985)
• Kişiləri qoruyun (film, 2006)
• Evləri köndələn yar (film, 1982)

• Azərbaycan toyu. "Tutu" nəşriyyatı, Bakı, 2003-cü il.
• Milli toy adətlərimiz. Biz onları yaşadırıqmı? Arxivləşdirilib 2012-03-21 at the Wayback Machine

• Toy
• Xonça
• Vağzalı

• TOY ADƏTLƏRİMİZ HAQQINDA ^{[ölü keçid]}
• Azərbaycanın Evlilik Portalı
• Azərbaycanın Milli Adətləri ^{[ölü keçid]}