Məcnun

Məcnun — bir çox Yaxın Şərq xalqlarının folklorunda yayılmış "Leyli və Məcnun" haqqında dastaların qəhrəmanıdır. Yazılı ədəbiyyatda Leyli obrazı ilk dəfə Nizami Gəncəvi tərəfindən tərəfindən istifadə edilmiş, daha sonra Nizaminin təsiri ilə həmin mövzuda əsərlər yazmış şairlər tərəfindən istifadə olunmuşdur.

Məcnun
ərəb. مجنون‎‎
Gəncə şəhərində "Leyli və Məcnun" heykəli
Əsər	Leyli və Məcnun
İlk görünmə	Leyli və Məcnun
Uyğunlaşdırma	Qeys ibn Muləvvəh
Canlandıranlar	Nodar Şaşıqoğlu (Leyli və Məcnun filmində) Əhməd Salahov (Nizami filmində)
Məlumat
Cinsi	kişi
Doğum tarixi	VII əsr
Doğum yeri	Yəmən
Ölüm tarixi	688[1][2] və ya VII əsr
Ölüm yeri	Nəcd, Səudiyyə Ərəbistanı
Yaşayış yeri	Ərəbistan
Milliyyəti	ərəb
Peşəsi	şair, yazıçı

Məcnun həm də, Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyov tərəfindən, Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun" poemasının motivləri əsasında yazılmış "Leyli və Məcnun" operasının əsas qəhrəmanlarından biridir. Operada tenor səs olan Məcnun rolunun ilk ifaçısı Hüseynqulu Sarabski olmuşdur.

Kinematoqrafiyada Leyli obrazını, 1961-ci ildə çəkilmiş Leyli və Məcnun filmində aktyor Nodar Şaşıqoğlu, 1982-ci ildə çəkilmiş Nizami filmində isə Əhməd Salahov canlandırmışlar.

2023-cü ildə Azərbaycan yazıçısı Vahid Məmmədlinin ilk dəfə nəsrlə yazılmış "Leyli və Məcnun" romanının baş qəhrəmanıdır.^[3]

Nizamiyə qədərki ərəb mənbələrində Məcnun haqqında verilmiş rəvayətlər çox vaxt dumanlı və ziddiyyətli şəkildə nəql olunur.^[4] Bu səbəbdən həmin rəvayətlərin heç birində Məcnunun tarixi şəxsiyyət olması təsdiq olunmur.^[4] İ. Y. Kraçkovski yazır ki, Məcnun haqqında mövcud olan zəngin material heç də onun tarixi şəxsiyyət olmasını təsdiq etmir, əskinə, onu bir az da dolaşıq vəziyyətə salır. "Nəğmələr kitabı"nda bəni-Üməyyə dövrünün poeziyasını toplayan Əyyub ibn Əbayənin dilindən bu rəvayət verilir: "Mən, Amir qəbiləsində bu qəbilədən olan Məcnun haqqında nəsilbənəsil sorudum və onu tanıyan bir adam tapmadım". Eyni fikri 787-ci ildə ölmüş İsa ibn Dəb də söyləmişdir: "Amir qəbiləsindən olan bir nəfərdən soruşdum: "Məcnunu tanıyırsanmı, hər hansı bir şerini söyləyə bilərsənmi? O cavab verdi: "Məgər, biz ağıllıların şerindən üz çevirmişik ki, ağılsızların şerləeini söyləyək. Onlar çoxdurlar…"^[5]

IX əsrin başlanğıcında İbn əl-Ərabi (844-cü ildə ölmüşdür) deyir ki, bəzi alomlərdən onlardan Məcnun haqqında soruşulduğunu eşitmişdir. Ancaq, onlar Məcnunu tanımamışlar və bildirmişlər ki, bütün bu şerləri onun adına yazmışlar.^[6] Əyyub ib Əbayə başqa bir yerdə deyir ki, Üməyyə nəslindən olan Mərvanilərdən hansısa bir gənc isə bu nəsildən olan bir qıızı sevmiş, ona şerlər həsr etmiş və onları Məcnun adıyla yazmışdır. Əvanə ibn əl-Kəlbi (764-cü ildə ölmüşdür) fikrini daha aydın bildirir: Məcnun həqiqətdə olmayan metaforik bir addır; Amir qəbiləsində onun nə kökü, nə əlaqəsi vardır."^[6] Eyni fikri Hişam ibn Əl-Kəlbinin (819-cu ildə ölmüşdür) müqasiri Əl-Əsməri də (828-ci ildə ölmüşdür) təsdiqləyir: "Dünyada iki nəfəri – bəni Amir qəbiləsindən Məcnunu və ibn əl-Kirrini tanıyırlar; ancaq onları ravilər uydurmuşlar". Əvanə, buna əlavə olaraq deyir ki, "Üç nəfər heç vaxt olmamış və məlum deyillər: döyüşlər haqqında qəsidələrin müəllifi İbn Əbul-Akib, İbn əl-Kirri və Amir qəbiləsindən olan Məcnun".^[7] IX əsrdə əl-Cahiz deyir: "Xalq, müəllifi bəlli olmayan Leyli adına deyilmiş bir şer qalmadı ki, onu Məcnun adına yazmasın…"^[8]

İ. Y. Kraçkovski Məcnunun şəxsiyyəti və onunla bağlı macəranın yayılmasını az çox aydınlaşdıra biləcək belə bir ehtimal irəli sürür ki, bəni-Üməyyə nəslindən Məcnun əhvalatını uyduran gənc həmin kor filoloq Əvanə ibn əl-Hikəm (764-cü ildə ölmüşdür) olmuşdur.^[9] O, Kufə mədrəsəsinin alimi olub, istila və poeziya tarixi sahəsində böyük nüfuza malik idi. Digər tərəfdən əl-Mütəz qeyd edir ki, Əvanə Üməyyə tərəfdarlarından idi və "Üməyyənin tarixini yazmışdı." "Əl-Fihrist"də onun "Müaviyyə və Üməyyəlilərin tərcümeyi-halı" adlı əsərinin adı çəkilir.^[10] Kraçkovski belə bir nəticəy gəlir ki, "Əvanənin sözünə görə, Məcnun əhvalatını uyduran, Üməyyə nəslinə məncub o gənci xatırlayaraq düşünmək lazımdır ki, bu romantik üməyyəlinin tarixinin yaradılmasında o özü iştirak etmirmi?" Bu fikri Əyyub ibn-Əbayə də təsdiq edir. İbrahim ibn əl-Münzir "Nəğmələr kitabı"nda onun dilindən belə bir əhvalat danışır ki, "mərvanilərdən hansı bir gənc isə özlərindən qızı sevmiş, onun haqqında şerlər demiş və onları Məcnun adıyla yazmışdır."^[10]

Qədim ərəb mənbələrinin heç biri Məcnunun real bir şəxsiyyət olduğunu təsdiq etmədiyinə^[8] görə, İ. Kraçkovski bu qənaətə gəlir ki, "Məcnunu mənbələrin təsdiq və inkarlarında deyil, onun haqqındakı hekayələrin və onun adına yazılan şerlərin izahında axtarmaq lazımdır."^[10] Alimin fikrincə, haqqında rəvayətlər yayılan Məcnunun şəxsiyyətinin bu cür müəmmalı qalmasına o zamankı ərəb həyatında Məcnun ləqəbi alanların sayca çox olması səbəb olmuşdur. Hətta Amir qəbiləsində də iki Məcnun vardı. "Belə Məcnunlar yığını içərisindən platonik eşqiylə məşhur olan Məcnunu ayırmaq isə olduqca çətindir."^[11]

Misir tarixçisi Əbu-l-Məhasin Məcnunun ölüm tarixini 68/687–688-ci illər kimi qəbul edir.^[11] Tarixçilərdən əl-Kutubi və əl-Eyni 70/689–690-cı ili Məcnunun ölüm tarixi üçün daha uyğun hesab edir. Kraçkovskinin məlumatına görə, bəzi mənbələrdə Məcnunun 718–719-cu illərdə ölməsi görstərilir. Hətta bu tarixi 823-cü ilə kimi uzadanlar da vardır. Kraçkovski, 602 Tədqiqatçı özü isə, bütün mənbələri ümumiləşdirərək, Məcnunun VII əsrin sonlarında öldüyünü qeyd edir.^[12]

Akademik İ. Y. Kraçkovski "Nəğmələr kitabı"nda toplanan Məcnun şerlərinə əsasən onun həyat sürdüyü coğrafi mühiti ətraflı müəyyənləşdirmişdir. Bu şerlərdə ona qədər coğrafi ad vardır. Həmin coğrafi adların bir çoxu Amir qəbiləsinə mənsub olmuş geniş ərazidə və bir qismi də ona qonşu olan qəbilələrin ərazisində yerləşir. Məcnunun ən çox dolaşdığı Nəcddəki əl-Batil dağları Amirilərə məxsus olmuşdur. Onun bəzi şerlərində Məkkə və Mədinə ətrafı yerlərin də adına rast gəlinir ki, bu şeirlərin də onun atası ilə Həccə getdiyi zaman yazıldığı güman edilir.^[13]

Qədim ərəb mənbələrində Məcnunun bütöv adı, atasının adı və Leyliyə olan məhəbbət macəraları, həyatı haqqında müxtəlif rəvayətlər mövcuddur. İbn Qüteybənin "Şer və şairlər" adlı əsərində Məcnun haqqında ayrıca fəsil vardır. Burada qeyd edilir ki, Məcnunun bütöv adı Qeyd ibn Muad, başqa varianta görə isə Qeys ibn Muləvvəhdir. Yaşadığı qəbilə bəni Cəd ibn Kəb ibn Rəbiə ibn Amir ibn Səsəə, başqa varianta görə bəni Uqəyl ibn Kəb ibn Rəbiədir.^[14]

İbn Qüteybənin məlumatına görə Məcnun və Leyli uşaq ikən bir yerdə dəvə otarmış, bir-birinə aşiq olmuş, lakin onların məhəbbəti uğursuz olduğuna görə Məcnun ağlını itirmişdir. Məcnun insanlardan səhraya qaçmış və vəhşilərlə gün keçirməyə başlamışdır. Nofəl ib Müsəhhih onun macəralarını eşidərək səhrada onu tapır, Leyli ilə evləndirməyə söz verərək elçi gedir, lakin, Leylinin ailəsi imtina edir.^[15]

Leylinin atası qızını başqa bir adama ərə verirə bəni Murra qəbiləsindən olan bir şüyx bu hadisəni Məcnunun atasına çatdırır. Bundan bir müddət sonra səhrada onun cəsədi tapılır.^[16]

Əbül Fərəc İsfahani özünün "Nəğmələr kitabı"nda Məcnunun eşq macəralarına dair çoxlu yeni materiallar toplamışdır ki, bunlar İbn Qüteybənin əsərində verilməmişdir. Bu əlavələr içərisində Məcnunun Leyli ilə ilk görüşü diqqət çəkir. İsfahani Leyli və Məcnunun təsadüfən küçədə tanış olmaları qeyd edilir. Bundan sonra Məcnun Leylinin evinə elçilərini göndərir, eyni zamanda Vərd ibn Məhəmməd əl-Uqəyli adlı biri də Leyli üçün elçilərini göndərir. Atası Leylini Vərdə ərə verir. Bundan sonra Məcnunun səhraya qaçması və digər hadisələr təsvir olunur.^[16]

Əl-Valibi "Divani Məcnun" adlı əsərində topladığı Məcnun şerlərinə şərhlər yazmışdır. İ. Kraçkovski yazır ki, ilk dəfə bu əsərdə Məcnunun təkcə Ərəbistanda deyil, "İran ölkələrində" də məşhur olması göstərilir.^[17] Ç. Sasanianın fikrincə, "Divani Məcnun"dakı rəvayətləri Nizaminin "Leyli və Məcnun"unda hadisələrin xronoloji təsvirilə müqayisə etdikdə aydın nəzərə çarpır ki, Nizami, poemanın yazılmasında başqa ərəb mənbələrinə nisbətən əl-Valibinin əsərindən daha çox faydalanmışdır.^[18]

Nizami Qeysi dövrün böyük alim-şairi kimi təqdim edir. O, adi hadisələri yoxsul şerində nəzmə çəkən cılız bədəvi şairi deyil, dünyanın çoxlarına bəlli olmayan sirrlərini, platonik eşqi tərənnüm edən qüdrətli şairdir. Nizamiyə görə təlim-tədris görməyən belə istedadları təsəvvür etmək olmaz. Şair poemaya "Qeysin məktəbə getməsi" fəslini artırmaqla, hadisələrə elmi-məntiqi boya vermiş və bəzi folklor-əsatir ənənələrinin gerçəklikdən uzaq olduğunu göstərməyə çalışmışdır.^[19] Məcnun müstəsna dərəcədə bilikli və nadir istedada malik bir şairdir. Məcnun poeziyanın ecazkar qüdrəti ilə Nizaminin insanpərvər ideallarını xalqın qulağına çatdırmaq, onun ruhuna təsir etməklə yeni əxlaqi keyfiyyətləri onda aşılamaq istəyir. Romantik, ideal eşqi tərənnüm edən Məcnunun şerləri tez bir azamanda xalqın arasında yayılır. Salam Bağdadi Məcnunun görüşünə gələrək onun şerlərini toplayır, özü ilə o dövrün elm və mədəniyyət mərkəzi olan Bağdada aparır.^[20] Ümumilikdə "Məcnun, cəmiyyətdən və insanlardan deyil, namərd, sədaqətsiz insanlardan, haqq və hüquqları tapdalayan cəmiyyətdən qaçmışdır."^[21]

Füzuli Məcnunu cəmiyyətdən kənar, azad şəraitdə duyduğunu, gördüyünü və istədiyini yazırdı. Məcnun bir çox cəhətdən Füzulinin "Rindü-zahid" poemasındakı Rind obrazının xələfidir. O da, köhnə fikirli, hiyləgər, şöhrət ehtiraslı ataya qarşı çıxır. Rind də Məcnun kimi yeni dünyanın oğludur. Füzuli ata ilə oğulun görüşləri, münasibət və əlaqələri arasındakı ziddiyyətin daha da dərinləşdiyini onların bir sıra həyat və ictimai-siyasi hadisələrə münasibətlərində göstərmişdir.^[22]

Poemada şair bir sıra münasibətlər kompleksi yaratmışdır ki, onlar da psixoloji-mənəvi aləmdə baş verən ziddiyyətlərin təcəssümüdür. Həmin cəhət poemada Məcnun surətində ifadəsini tapmışdır. Füzuli qəhrəmanı hiss adamıdır. O, dünyaya göz açdığı ilk anlardan həyatla qarşı-qarşıya durur, gələcəkdə keçirəcəyi faciəli günləri üçün ağlayır. Elə ilk günlərdən Füzuli qəhrəmanı ictimai mühitlə uyğunlaşa bilmir, onun həssas daxili aləmi belə həyat tərzi ilə təzadda olur. Hakim ictimai normalarla mənəvi mübarizəyə girişən Füzuli qəhrəmanı eçqi və sədaqəti həqiqi amal, kamal və qəhrəmanlıq səviyyəsinə qaldırır. O, fikrinin dürüstlüyünə, əqidəsinin saflığına inandırğı kimi, müasiri olduğu cəmiyyətin çürüklüyünü də aydın dərk edir. Məcnun bunu həm də adi romantik hisslərin aludəsi olmuş bir gənc kimi yox, Şərq fəlsəfəsini və mədəniyyətini mükəmməl bilən bir şair kimi başa düşür.^[23]

Füzulinin ideal qəhrəmanı bədii bir obraz kimi diqqətəlayiq cəhətlərə malikdir. Məcnun surətində bədii ümumiləşdirmədən daha çox fərdi cizgilər vardır.^[23]

Əsas məqalə: Leyli və Məcnun (roman)

Vahid Məmmədlinin "Leyli və Məcnun"unda Məcnun bu əsərdə bir insanın gerçəkdə malik olduğu imkanları aşaraq, mahiyyətində daha mühüm, bəşəri, fövqəlgüc və məna daşıyan personajdır. Məcnunun yaşadığı dünya qəddarlıq və pisliklərlə doludur, onun meşəyə meyil etməsi də daha sivil, daha rahat həyat tərzini orda tapmasına işarədir. Müəllif iki mühitin — sakinləri başqa olan meşə ilə insanların yaşadığı aləmi qarşı-qarşıya qoymaqla bu ziddiyyəti ifadə edir. Bir simvolik çalar da sevginin dünyada getdikcə daralan roluna etirazla motivləşir. Günü-gündən sənayeləşən, modernləşən, hər şeyi robotların ixtiyarına buraxan yeni reallığa tabe olan, duyğularından könüllü imtina etməyi qəbullanan dünya, o biri tərəfdə isə dünyanın sevgi ilə xilasına ümid edən düşüncə adamları. Əsərdə bu etirazlar Nofəlin dili ilə verilir: "Qeysə "Məcnun" deyə gülüb sərsəri hesab edənlər, məgər hamınız başdan-ayağa günahkar deyilsinizmi? Fəttah qızını Qeysə vermədi, onlarsa meşədə də olsa, bir yerdə deyillərmi? Şad-xürrəm yaşamırlarmı? Kim qalib çıxdı? Sizin bu oyunbazlığınız, adət-ənənə deyə arxasında gizləndiyiniz kin-küdurətiniz, yoxsa ilahinin nuru olan eşq və aşiqlər?! Bu sevgilərinə sadiqliyə görə Allah onları mükafatlandırıb, yer üzündə cənnətdə yaşamağı nəsib edib. Sizin hər gün etdiyiniz ibadətlər, apardığınız gərəkli-gərəksiz mücadilələr əbədi həyatda qazanmaq istədiyiniz Cənnət üçün deyilmi? İçinizi küdurətdən təmizləyib sevgiyə qucaq açmaqla, başqalarının həyatına qarışmaqdan əl çəkib öz səadətinizin qayğısına qalmaqla siz elə bu dünyada da hüzurlu bir cənnət həyatı yaşayıb, daha az günah etməzsinizmi?"

Nofəl də, Zeyd, Ayişə də özlərinə Qeys, Leyli kimi sevib-sevilməyi arzulayırlar: "Bəlkə də çoxları Qeysə dəli deməklə onu üstüörtülü təqdir edir, hər kişi özünə bir Leyli, qadınlar da ona heç nədən, heç kimdən çəkinmədən sarılacaq bir Qeys arzusunda idilər. Bir sözlə, hər kəs xoşu gəldiyinə, sevdiyinə bircə dəfə də olsa, sarılmaq istəyirdi, içlərindəki qorxu isə onları durdurur, əslində, Qeysə deyil, özlərinə dəli deyirdilər. Qeysə tənə edənlər şüuraltı düşünürdülər ki, min ildə, nə yaxşı, bir Qeys çıxdı meydana! Gizli sevgisini, xoşladığını nəinki dilə gətirməyə, düşünməyə belə qorxanlar ürəklənmişdilər. İndi hər kəs cünunluğu bəhanə edib ondan daha çox söz açır, Qeysdən danışılanlarda xəyalən özlərini təsəvvür edib rahatlanırdılar".

İ. Y. Kraçkovski göstərir ki, Məcnunun yaşadığı dövrdə poeziya iki istiqamətdə inkişaf edirdi. Şəhər mədəni mühitində meydana gələn şer real məhəbbəti, onun bütün emosiyalarını, ayrılıq və görüşlərini, əzab və sevinclərini özündə əks etdirirdi. Bu poeziyanın ən böyük nümayəndəsi məkkəli Ömər ibn Əbu Rəbiə idi. Ryukkert onu, "ərəblər içərisində ən görkəmli məhəbbət tərənnümçüsü" adlandırır.^[24] Orta əsrlər ərəb poeziyasının başqa və ən mühüm qolu platonçu məhəbbəti tərənnüm edən bədəvi şeri idi ki, ərəblər onu "uzri" adlandırırdılar. Bədəvi qəbilə həyatında böyük sürətlə inkişaf edən bu poeziya bir çox məşhur cüt aşiq qəhrəmanlar yetirmişdir. Bədəvi qəbilə həyatında yaranan şer, şəhərdə meydana gələn şerdən fərqli olaraq ideal məhəbbəti, bir sevgiliyə olan ideal ədəbi eşqi tərənnüm edirdi ki, Məcnunun şerləri də məzmunca poeaziyanın bu qoluna mənsub idi. Bu poeziyada tərənnüm olunan aşiq-məşuq həmişə nakamdır, çünki bədbəxt hadisələr daima onları izləyir. Belə aşiq-məşuqlar bir ənənə olaraq məhdud eşqdən ölürlər; bəzən də biri digərinin ölüm dərdinə dözməyərək ölür. Uzri şer məktəbinə mənsub olan bədəvi poeziya ərəb ədəbiyyatına Urva və Əfra, Qeys və Lubna, Cəmil və Buseynə kimi məşhur cüt aşiqlər bəxş etmişdir.^[24]

• Sasanian, Çingiz. Nizaminin "Leyli və Məcnun" poeması. Bakı: Elm. 1985.
• Бертельс, Э.Е. Низами и Фузули. Москва: Изд-во Восточной Литературы. 1962. səh. 553.
• Крачковский, И.Ю. Ранняя история повести о Меджнуне и Лейли в арабской литературе, (Изб. соч., том.II). М-Л. 1956.
• Cahani, Qasım, Azərbaycan ədəbiyyatında Nizami ənənələri, Bakı: Elm, 1979