Leyli və Məcnun (Qaracadaği)

"Leyli və Məcnun" — XIX əsr Azərbaycan şairi Əndəlib Qaracadaği tərəfindən yazılmış lirik-realistik poemadır.

Sadələşdirilmiş süjetə malik əsərdə bir-birinə bağlı, düyümlü, müxtəlif intriqalar doğuracaq hadisələr və ikinci planda duran köməkçi personajlar yoxdur. Şair, yalnız Məcnunun dili ilə danışır, iztirablarını təsvir edir. Leylinin qəlbi və sevgisi isə məchul qalır. Birinci görüşlərində Leyli Məcnunu

Ki ey, könlü siyah, fikri batil, Divanə sifət, cünuni cahil, Kimsən ki, bu sözləri deyirsən, Gər bir də desən kötək yeyərsən. Divanə bu xülqü xüdən əl çək, Bəsdir belə göftgudən əl çək.[1]

deyə rədd edirsə də, az keçmədən onun iztirabına acıyır və ümidverici bir ahənglə deyir:

Ki ey, cəvani risva, Nəjmürdeyi ruzigar olubsan, Çoxlar mənə ərz-hal edərlər, Çoxlar bu sözü xiyal edərlər, Sən heyfsən ey qəribi deyar Olma belə möhnətə giriftar, Eşqin çox olur qəmü cəfası Bihudə sözün nə intihası. Bir mərhələdə müraciət qıl, Bundan sonra qədri-afiyət qıl Qasid yola sal nəyam göndər Şayəd ola vüsalətin miyəssər.[1]

Oxucu qızla, onun sevgi macərası ilə tanış olmağa imkan tapmamış qasiddən onun başqasına ərə verilməsi xəbərini öyrənir. Əvvəlki "Leyli və Məcnun"larda bu hadisə hər iki aşiqin romantik ölümü ilə bitsə də, burada çox real fonda, birisinin başqasına ərə verilməsi, digəriin isə qürbətə düşməsi ilə yekunlaşır.^[2]

H. Səmədzadə Əndəlibin poemasını Füzulinin "Leyli və Məcnun"unun təsiri ilə yazdığını qeyd edir və bunun ilk növbədə poemanın bəhrində özünü göstərdiyini vurğulayır. Poemanın ilk misrası olan "Məşşateyn-feyz sünbari" Füzuli "Leyli və Məcnun"unun başlanğıcındakı "Meşşateyn növərus-aləm" misrasını xatırladr.^[3]Bu xatırlatmaların getdikcə dərinləşməsinə baxmayaraq, Əndəlibin "Leyli və Məcnun"u bir çox maraqlı xüsusiyyətlərinə görə daha əvvəl bu mövzuda yazılmış əsərlərdən fərqlənir.^[3]

Həcm etibarilə böyük olmayan bu poema ərəb folkloru əsasında deyil, sadəcə təsir nəticəsində yazılmışdır.^[3] Bu orijinallıq ilk növbədə poemadakı romantik və realistik məqamların münasibətindədir. Əndəlibə qədər yazılmış bütün "Leyli və Məcnun"larda romantizm bir yaradıcılıq metodu olaraq hakim metod və stil olsa da, Əndəlibin "Leyli və Məcnun"u əsl əfsanəyə əsaslanmadığı kimi, onun bi vaxta qədər necə yazıldığını da nəzərə almır.^[4] O, sadə bir insanın real və təbii hisslərindən, sevgisindən, nəticəsiz qalan eşqindən danışır.

Əndəlibin "Leyli və Məcnun"u klassik ənənələrə zidd olaraq tövhid, minacat və nət kimi girişlərdən məhrumdur. Əndəlib əsərinə müxtəsər bir bahariyyə ilə giriş edir. Saqinamə ilə saqisinə müraciət edərək kömək istəyir, dərdlərinin dağıdılmasını arzulayır.

Əsərin REA Şərq Əlyazmaları İnstitutunda (daha əvvəl SSRİ Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutunun Əlyazmaları Fondu) saxlanan yeganə əlyazması 1936-cı ildə H. Səmədzadə tərəfindən aşkara çıxarılmışdır.^[5] Tədqiqatçının məlumatına görə, "Leyli və Məcnun" və Əndəlibin başqa əsərləri "Б 332" nömrəli nazik, boz cild içərisindədir. Cildin içərisində Əndəlibin əsərlərindən başqa müxtəlif həcmli və məzmunlu kağızlara yazılmış beş müxtəlif əlyazması vardır. Cild əlyazmalarına yapıdırılmadığı kimi, əlyazmalar da bir-birinə bərkidilməmişdir. Cildə yeddi Azərbaycan xalq nağılının toplandığı əlyazma, Əndəlibin 46 səhifəlik əsərləri, Füzuli, Vaqif və Koroğlunun şerləri, Osmanlı dilində yazılmış türkülər, "İsayi Məsihin çobanlıq havadarlığı" adlı Azərbaycan nağılının əlyazması daxildir.^[6]

Vikimənbədə Leyli və Məcnun (Əndəlib Qaracadaği) ilə əlaqəli mətnlər var.

• Səmədzadə, H. Azərbaycan dilindəki axırıncı "Leyli və Məcnun" haqqında (“Nizami” (I kitab)). Bakı: Azərnəşr. 1940. 222.

• Leyli və Məcnun
• Azərbaycan ədəbiyyatı