Leyli və Məcnun (Füzuli)

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Leyli və Məcnun (dəqiqləşdirmə).

Leyli və Məcnun (az.-əski. لیلی و مجنون‎) — XVI əsr şairi Məhəmməd Füzuli tərəfindən yazılmış və "Məcnun" ("Dəli") ləqəbi ilə tanınan Qeys adlı gənc oğlanın Leyli adlı gözələ sevgisindən bəhs edən liro-epik poemadır. Poema 1537-ci ildə[1] Azərbaycan dilində[1][2][3][4][5][6] yazılmışdır. Bu poema Füzulinin şah əsəri hesab edilir.[2] 3096 beytdən ibarət olan poema Bağdadın osmanlı hakimi Üveys Paşaya həsr olunmuşdur.[1] Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyov 1907-ci ildə Füzulinin "Leyli və Məcnun" poemasının motvləri əsasında ilk Azərbaycan operası olan "Leyli və Məcnun" operasını yazmışdır.

Leyli və Məcnun
az.-əski. لیلی و مجنون‎
Janr məsnəvi
Müəllif Məhəmməd Füzuli
Orijinal dili Azərbaycan dili
Yazılma ili 1537
Vikimənbənin loqosu Leyli və Məcnun Vikimənbədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Məzmunu

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Xəbərdarlıq Xəbərdarlıq: Yazının davamı əsərin məzmunu haqqında məlumat ehtiva edir.
Füzuli "Leyli və Məcnun"unun 1856-cı ildə Əskər ibn Hüseyn tərəfindən köçürülmüş Təbriz əlyazmasının titul səhifəsi.

Leyli və Məcnun məhəbbəti məktəbdən başlayır. Onlar bir-birini yalnız mədrəsədə görür və bu məhəbbətə, qarşılıqlı münasibətə burada daha da yaxınlaşırlar. Məcnunun iztirabı, həsrəti Leylinin məktəbdən getməsi ilə başlayır. Həm Məcnun, həm də Leyli eyni sosial statusa malikdirlər. Yəni hər ikisi qəbilə başçılarınının yeganə övladıdır, var-dövlət cəhətdən də eyni zənginliyə malikdirlər, amma Leylinin atası qızını belə bir imkanlı ailənin oğluna vermək istəmir. Burada əsas məsələ Qeysin insani münasibətlərə, məhəbbətə, ailə qurulmasına dair özünəməxsus keyfiyyətlərə malik olmasıdır. Onu başa düşmədikləri və qəbul etmədikləri üçün Qeys Məcnuna çevrildi. Bu "məcnunluq" insan sevgisindən, insanın insana olan münasibətindən irəli gəlir. Elə buna görədə o, özünü səhrada, heyvanlar arasında daha yaxşı hiss edirdi.

Məcnuna göndərdiyi bir məktubda Leyli öz hüquqsuzluğunu, qul, əşya kimi alınıb satıldığını bildirərək yazır:

" Мən gövhərəm, özgələr xiridar,
Məndə degil ixtiyari-bazar,
Dövran ki, məni məzada saldı,
Bilməm Kim idi satan Kim aldı,
Olsaydı mənim öz ixtiyarım,
Olmaz idi səndən özgə yazım. 		"

Leylinin Məcnuna olan məhəbbətini eşidən ana həyəcan və qorxu hiss edir və o, bunu Leyliyə etdiyi nəsihətlərdə açıq bildirir:

" Keyşux, nədir bu göftugulər?
Qılmaq sənə tənə eybculər?
Nəycün özünə ziyan edirsən?
Yaxşı adını yama edirsən?
Nəyçün sənə tənə edə bədyu?
Namusuna layiq işmidir bu? 		"

Qadın azadlığı həya, abır, namus, ismət cilovları ilə buxovlanmış olur. Əsərdə qadının öz istədiyini dilinə gətirməsi, sərbəst ailə qurmaq arzusu ilə yaşaması belə ədəb-ərkandan kənar sayılır. Əsas faciə ondadır ki, Leyli öz hüququ uğrunda qismən də olsa mübarizə aparsa da ətrafında özünə həmdəm tapılmaması üzündən nəticə əldə olunmur. O, ətrafdakılar tərəfindən anlanılmadığına görə dərdini şamla, pərvanə ilə, ayla, buludla, dəvə ilə bölüşməli olur. Leyli özünü cilovu başqasının əlində olan dəvəyə oxşadır:

" Mən kimi yox əldə İxtiyarin,
Bir özgə əlindədir Məharin. 		"
Məcnun səhrada. AMEA Əlyazmalar İnstitutu

Leyli ova gedərkən İbn Səlam onu görür, məftun olur və dərhal evinə qayıdır. İbn Səlam mötəbər adamdır, kübarlar içində məşhurdur, bəxtiyardır, zəngindir, mərifət əhlidir. Şair onu baş qəhrəmanı Məcnun ilə müqayisə edir. O, Leyli üçün elçi getməyə ən ağıllı, münasib bir adam tapır. Leyli İbn Səlamı sevməsə də, ondan kənar olmaq istəsə də, İbn Səlam nəcibliyində qalır. Leyli toy gecəsində öz dərdini ona danışandan sonra qızın bütün iztirablarına inanır, alicənablıq edir, fikrini tamam dəyişir, onunla yaxınlıq etmir, "vəsldən" əl çəkib hicranı özünə ruzi edir.

Poemanın axırlarına yaxın Leyli və Məcnunun üz-üzə gəldiyi yerdə gözlənilməyən bir hadisə baş verir, bir az əvvəl səhrada karvanı itirən, azıb sərgərdan gəzən Leyli, Məcnuna rast gələndə onu tanımamışdı. İndi İsə Məcnun Leylini tanımır və ya tanımaq istəmir. Leyli özünün hər bir qeyd və şərtdən uzaq olduğunu, Məcnunun ağuşuna girməyə hazır olduğunu deyəndə Məcnun kənara çəkilir, belə bir vüsala taqətsiz olduğunu iddia edir:

" Yaqmağa məni yetər xəyalın,
Yoxdur mənə taqəti-vüsalın!
Ol gün ki, gözümdə var idi nur,
Gözdən üzünü qaçırdın, ey hur...
Eşq etdi binayi-vəsli mohkəm,
Mənidə məni sənınlə həmdəm!..
Məndə olan aşikar sənsən,
Mən xud yoxam, ol ki, var sənsən!...
 		"

Məcnun uğursuz bir eşqin mücəssəməsi olaraq qalmaq, Leylinin bakir xəyalı ilə yaşamaq və ölmək istəyir:

" Mən eşq gazərgəhində xakəm,
Elcümlə bilirməniki, pakəm!... 		"
Xəbərdarlıq Xəbərdarlığın sonu.

Obrazlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Məcnun

[redaktə | mənbəni redaktə et]
"Leyli ilə Məcnun"a həsr edilmiş XVIII əsr miniatürləri
border=none Əsas məqalə: Məcnun

Füzuli Məcnunu cəmiyyətdən kənar, azad şəraitdə duyduğunu, gördüyünü və istədiyini yazırdı. Məcnun bir çox cəhətdən Füzulinin "Rindü-zahid" poemasındakı Rind obrazının xələfidir. O da, köhnə fikirli, hiyləgər, şöhrət ehtiraslı ataya qarşı çıxır. Rind də Məcnun kimi yeni dünyanın oğludur. Füzuli ata ilə oğulun görüşləri, münasibət və əlaqələri arasındakı ziddiyyətin daha da dərinləşdiyini onların bir sıra həyat və ictimai-siyasi hadisələrə münasibətlərində göstərmişdir.[7]

Poemada şair bir sıra münasibətlər kompleksi yaratmışdır ki, onlar da psixoloji-mənəvi aləmdə baş verən ziddiyyətlərin təcəssümüdür. Həmin cəhət poemada Məcnun surətində ifadəsini tapmışdır. Füzuli qəhrəmanı hiss adamıdır. O, dünyaya göz açdığı ilk anlardan həyatla qarşı-qarşıya durur, gələcəkdə keçirəcəyi faciəli günləri üçün ağlayır. Elə ilk günlərdən Füzuli qəhrəmanı ictimai mühitlə uyğunlaşa bilmir, onun həssas daxili aləmi belə həyat tərzi ilə təzadda olur. Hakim ictimai normalarla mənəvi mübarizəyə girişən Füzuli qəhrəmanı eçqi və sədaqəti həqiqi amal, kamal və qəhrəmanlıq səviyyəsinə qaldırır. O, fikrinin dürüstlüyünə, əqidəsinin saflığına inandırğı kimi, müasiri olduğu cəmiyyətin çürüklüyünü də aydın dərk edir. Məcnun bunu həm də adi romantik hisslərin aludəsi olmuş bir gənc kimi yox, Şərq fəlsəfəsini və mədəniyyətini mükəmməl bilən bir şair kimi başa düşür.[8]

Füzulinin ideal qəhrəmanı bədii bir obraz kimi diqqətəlayiq cəhətlərə malikdir. Məcnun surətində bədii ümumiləşdirmədən daha çox fərdi cizgilər vardır.[8]

Füzulinin ideal qəhrəmanı bədii bir obraz kimi diqqətəlayiq cəhətlərə malikdir. Məcnun surətində bədii ümumiləşmədən daha çox fərdi cizgilər vardır. Bu xüsusiyyət Nizami Məcnununa da aiddir.[9]

Füzuli dövrün mühüm ictimai hadisələrinə Məcnun obrazı ilə əlaqədar epizodlarda geniş şəkildə toxunmuşdur. Füzulinin yaratdığı Məcnun obrazını təhlil edən prof. M. Quluzadə qeyd edir ki, "bu obraz şairin müasiri kimi qarşımızda canlanır."[10] Q. Cahani isə qeyd edir ki, "…şair Məcnun surətini dövrünün canlı xarakteri səviyyəsinə qaldırmışdır, çoxcəhətli həyat dramı məhz bu surət vasitəsiylə əks olunmuşdur. Böyük sənətkar müasiri olduğu cəmiyyətin bütüm ziddiyyətlərini bu obraz vasitəsi ilə əks etdirməyə, ictimai mühitin qüsurlarına münasibətini bildirməyə çalışmışdır."[8]

Leyli

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Leyli
Elbəy Rzaquliyev - Leyli və Qeys mədrəsədə
Mikayıl Abdullayev - Füzulinin "Leyli və Məcnun" poemasına illüstrasiya

Füzuli Leyli ilə əlaqədar hadisələrə yeni məzmun verərək onu yaşadığı dövr ilə bağlayır. Bununla belə Leyli bütün varlığı ilə atalardan və bütünlüklə köhnə cəmiyyətdən ayrılmışdır. O da Məcnun kimi bayağı adət və qanunların mahiyyətini dərk etdiyindən həmin qanunların gözü bağlı qulları olan atalardan bizardır. Bu fikirləri şair belə təsvir edir:

" Girmişdi həsarə gənc manənd.
Urmuşdu əyaqə pənddən bənd.
Nə bir fərəhi, nə bir nişati,
Nə kimsə ilə ixtilati. 		"

Füzuli qəhrəmanları atalardan və ataları təmsil edən köhnə cəmiyyətdən o qədər ayrılmışdır ki, sonuncuların nəsihəti də onlara xoş gəlmirdi. Füzuli Leylisinin anasına verdiyi cavab bu baxımdan diqqətəlayiqdir:

" Həm sən dersən ki: “Məktəbə var!”
Həm dersən sən ki: “Getmə zinhar!”
Hansı sözə etiqadım olsun,
Sənə necə etimadım olsun. 		"

Leylinin fikrincə köhnə cəmiyyətə bağlı olan ana özü də nə etdiyini bilmir. O, bir tərəfdən adətlərin əsiridir, digər tərəfdən Leylinin hərəkət və tələblərində bir həqiqət və mədəniyyət hiss edir.[11]

Leyli ilə Məcnunun Füzulinin Bakıdakı heykəlinin postamentində təsviri

Nizami Leylisindən fərqli olaraq Füzuli Leylisi zəmanədən daha çox şikayətlənir, etirazlarını ardıcıl bəyan edir. Bu cəhətdən o, Nizaminin Məcnunu ilə müqayisə oluna bilər.[11] Füzuli lirik şair kimi yeni əlavə ricətlərlə Leyli surətinin fəaliyyətinə geniş meydan açdığını özü də qeyd edir. Əsərin bir yerində Leyli və Məcnunun məhəbbət atəşinə daha çox yandığını və tənə oxuna artıq giriftar olduğunu söyləyir. Ancaq əlavə edir ki, sevgilisi heç olmazsa "hicab məhbusu, ağzı bağlı deyil, başqaları ilə danışmaq, səhralara üz tutmaqla dərdini azaldır."[11] O isə daxili aləmini bəyan etmək, səhralara qaçmaq hüququndan da məhrum edilmişdir. Leylinin dörd divar arasında ağlamaqdan başqa imkanı yoxdur. Leyli çırağı məhz özünün bu vəziyyətinə uyğun gördüyü üçün ona müraciət edir:

" “Başdan ayağa nədir bu yanmaq,
Dudi-dilə dəmbədəm boyanmaq,
Nə cinsidir əslin ey bəlakeş
Kim abi-həyatın oldu atəş?
Mən həm sənə bənzərəm vəfadə,
Bəlkə neçə mərtəbə ziyadə
Sən gecə həmin yaparsan ey zar
Mən gecəvü gündüzəm giriftar.[12] 		"

Füzuli qəhrəmanı özünün tədbirliliyini, sədaqətini və kamalını İbn Səlamın evində də nümayiş etdirir. Nizamidə Leyli İbn Səlama şillə vurub onu özündən uzaqlaşdırır. Füzuli isə poemada konfliktin kluminasiya nöqtələrindən olan bu hissəni özünə məxsus inandırıcılıqla təsvir edir. Füzuli Leylisi İbn Səlama şillə vurmur. Burada Leyli İbn Səlamı xürafatla aldadır. Leyli İbn Səlama deyir:

" Bir şəxs mənə göründü nagah,
Oldum pəri olduğundan agah,
Cinnilər içində ol pərizad
Ülfət mənim ilə qıldı bünyad.
Hər ləhzə durar mənə bərabər,
Der kim: - “Bəni-adəm etmə həmsər." 		"

Tədqiqi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mövzular

[redaktə | mənbəni redaktə et]
"Leyli ilə Məcnun"un Britaniya Kitabxanasında saxlanılan əlyazmaları

Nizami ədəbi ənənə və ideyalarına yeni zirvə bəxş edən, onu yeni zirvə və zəmində möhkəmləndirən Füzuliyə cəmiyyət və şəxsiyyət problemi o qədər aktual görünmüşdü ki, şair bu məsələyə iki əsər həsr etmişdir. Şair, "Leyli və Məcnun" poemasında yarımçıq saxladığı və ya tam deyə bilmədiyi fikirlərinə "Rindü-zahid" əsərində yekun vurmuşdur. Cəmiyyət və şəxsiyyət, habelə əxlaq və məişət problemi Füzulinin "Leyli və Məcnun" poemasında şairin dühasına xas olan geniş əhatə və dərinliyi ilə öz poetik həllini tapmışdır. Şair poemanın ekspozisiyasını təşkil edən fəsillərin birində dünya haqqında görüşlərini belə ifadə etmişdir:

" Bundan dəxi yey məqam olmaz,
Zövqü bu yerin tamam olmaz. 		"

Bu misralar Füzulinin din xadimləri tərəfindən səsləndirilən "bu dünya murdarlar məskənidir, o, eyiblərlə doludur" kimi xürafat dolu fikirlərinə qarşı çıxdığını göstərir və bu müxalifət ruhu bütünlüklə "Leyli və Məcnun" poemasına hakimdir.[13]

Nizami "Leyli və Məcnun"unun təsiri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Füzulinin poeması təkcə məzmununa görə deyil, həm də formasına görə Nizaminin əsəri ilə yaxındır. Hər iki poema eyni fabulada, əruz vəzninin həzəc bəhrində yazılmışdır.

Füzuli Nizaminin əsas süjet xəttini saxlasa da, sələfinin bir çox epizod və personajlarına yeni məna və məzmun vermişdir. Filologiya elmləri doktoru Azadə Rüstəmova qeyd edir ki, "şair bəzən hadisələrin təfərrüatına qədər öz böyük müəlliminin yolu ilə gedir."[14] Füzuli əsərdə hadisələrin inkişafı, ziddiyyətlərin təsviri və onlara münasibətində də Nizami mövqeyində dayanır, lakin bütün bunlar təqlidçilik xarakteri daşımır. Belə ki, Füzuli bu mövzuya sələflərindən fərqli olaraq özünəməxsus motivlər, yeni fikir və mündəricə gətirmiş, dövrünün etik və estetik prinsiplərindən tənqidi şəkildə bəhs etməyi də unutmamışdır. Həm də əsərin ekspozisiyasında bəzi dəyişikliklər etmiş, onun məzmununa yeni epizodlar artırmış, Nizaminin bəzi epizodlarını və təhkiyə verilmiş hekayələri isə ixtisar etmişdir.[9]

Poemanın quruluşu və ekspozisiyasındakı bu dəyişikliklər müəllifin mövqeyi və dövrün ictimai hadisələrinə münasibətindən doğmuşdur. Burada şair bir sıra münasibətlər kompleksi yaratmışdır ki, onlar da obrazların psixoloji-mənəvi aləmlərində baş verən ziddiyyətlərin təcəssümüdür.[9]

Nizami ideal qəhrəmanlarını – Xosrovu, Bəhramı və başqalarını həmişə dünya görmüş qocaların və alimlərin himayəsinə verir, ideal qəhrəman surətini o zaman tam hesab edirdi ki, o, xalq müdrikliyi ilə zənginləşsin, amma Məcnun surətində bu prinsip dəyişir. Burada cəmiyyət bir filosofun himayəsinə verilir. Füzuli də öz əsərində bu prinsipə sadiq qalır.[8]

Füzuli poemasında atalar ilə oğullar, yeni nəsillərlə köhnə cəmiyyət arasında təzad Nizami əsərinə nisbətən daha qabarıq verilmişdir. Füzuli sələfinə nisbətən həmin təzadı ailə daxilinə keçirib daha da dərinləşdirmişdir və ona daha ciddi xarakter vermişdir.[8]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 "FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD. Iranica". 2012-01-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-12.
  2. ↑ 1 2 Лейли и Меджнун (Физули) — статья из Большой советской энциклопедии.
  3. ↑ Peter Rollberg. The modern encyclopedia of Russian and Soviet literature (including Non-Russian and Emigre literatures) / Edited by Harry B. Weber. — Academic International Press, 1987. — Т. 8. — С. 77.

    Fuzuli was the author of some fifteen works, the most important of which are, in Turkic: A Divan, Hashish and Wine (Beng u Bade), Leila and Mejnun (Leila ve Mecnun), The Garden of the Blessed (Hadikat al-suada), and The Book of Complaints (Sikayetname); in Arabic: A Divan; and in Persian: A Divan.
  4. ↑ Charles van der Leeuw. Azerbaijan: A Quest for Identity. — Palgrave Macmillan, 2000. — С. 85. — 256 с. — ISBN 9780312219031. (ing.)

    Nevertheless, Füzuli has left us one of the finest divans in Azeri literature (he wrote with equal ease in Azeri, Arabic and Persian), as well as the oldest preserved piece of prose in Azeri, The Book of Plants, a contemplative poem The Rise of Religion and an epic (the first to be written in Azeri) that told the tale of Leyla and Majnun.
  5. ↑ Лейли и Меджнун Arxivləşdirilib 2020-02-25 at the Wayback Machine — статья из Краткой литературной энциклопедии
  6. ↑ Colin P. Mitchell. ṬAHMĀSP I Arxivləşdirilib 2015-05-17 at the Wayback Machine (ing.) // Encyclopædia Iranica. — 15 июля 2009.

    In the poetic arts, we have Moḥammad b. Solaymān Foẓuli, the greatest lyric poet in Azeri Turkish, who composed a version of Leyli o Majnun in that language…
  7. ↑ Cahani, 1979. səh. 128-129
  8. ↑ 1 2 3 4 5 Cahani, 1979. səh. 131
  9. ↑ 1 2 3 Cahani, 1979. səh. 130
  10. ↑ Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, I cild, Bakı, 1960, səh. 411
  11. ↑ 1 2 3 Cahani, 1979. səh. 132
  12. ↑ Füzuli – Əsərləri, II cild, səh.104
  13. ↑ Cahani, 1979. səh. 127
  14. ↑ R. Azadə — Füzuli və Nizami "Leyli və Məcnunları", "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzaeti, 12 aprel 1958

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Cahani, Qasım, Azərbaycan ədəbiyyatında Nizami ənənələri, Bakı: Elm, 1979
  • Füzuli, Məhəmməd, «Leyli və Məcnun» poeması., Bakı: Maarif, 1991

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]