Şeyx Səid üsyanı

Şeyx Səid üsyanı (dövrün adı ilə: Gənc hadisəsi, fevral-aprel 1925) — Cənub-şərqi Anadoluda mərkəzi hakimiyyətə qarşı olan kürd və zaza tayfalarının dəstəklədiyi Xilafət[5] və kürd separatçı hərəkatı tərəfdarı üsyan.[6][7][8]

Şeyx Şəid üsyanı
Kürd üsyanları
1925-ci ildə çap edilmiş poster
Tarix 1925-ci il, fevral-aprel ayları[1]
Yeri Şərqi Anadolu
Səbəbi Kürd separatçı hərəkatı və şəriətçi hərəkatı
Nəticəsi Türkiyə Respublikasının zəfəri
Münaqişə tərəfləri

Türkiyə Respublikası

Kürd və Zaza tayfaları

Komandan(lar)

Mustafa Kamal Paşa, Mürsəl Paşa, Kazım Qarabəkir

Şeyx Səid, Şeyx Şərif, Şeyx Abdullah

Tərəflərin qüvvəsi

Mart ayı boyunca 12 min silahlı qüvvə[2], 14 min logistik qüvvə, aprel ayından 52 min silahlı qüvvə[3] (İngiliz istihbarat kaynaklarına göre[4])

15.000 üsyançı[3]

Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Ortada oturan ağ saqqallı Şeyx Səid, onun sağında Şeyx Şərif, arxada qalpaqlı polkovnik-leytenant Kasım Ataç, onun solunda qara saqqallı Melikanlı Şeyx Abdullah[9]

Üsyan

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şeyx Səidin tərəfdarı olan bəzi şəxslərin Diyarbəkirin Eğil nahiyəsinə bağlı Piran kəndində axtarış edən bir jandarma nəfərinə atəş açması (13 fevral 1925), qısa müddətdə alovlanan hadisələrin başlanğıcı oldu.

Gənc nahiyəsinin Darahin qəzasına hücum edən Şeyx Səid (16 fevral) valini və digər vəzifəli şəxsləri əsir aldı, xalqı İslam dini üçün üsyana çağıran bir bəyannamə ilə hərəkatı tək mərkəz altında birləşdirməyə çalışdı. Bu bəyannamədə "din uğruna savaşalnların lideri" mənasında olan möhüründən istifadə etdi. Başlanğıcda üsyan İslam şəriətinin bərpası üçün başladılsa da, sonraddan kürd üsyanına çevrildi.[10]

Mistan, Botan və Mihəlləmilər tayfalarının dəstəyini aldıqdan sonra Gənc və Çapaqçur (indiki Bingöl) üzərindən Diyarbəkirə hərəkət etdi. Madən, Siverek və Erqanini tutdu. Şeyx Abdullahın idarə etdiyi başqa bir üsyançılar da Varto üzərindən Muşa doğru hərəkət etdi. Vartonu ələ keçirən üsyançılar Muşa doğru irəliləsələr də. xalqdan toplanan könüllü qüvvələrin də yardımı ilə Murad körpüsündə məğlub edilib, Vartoya geri çəkildilər. 21 fevralda hökumət şərq əyalətlərində fövqəladə vəziyyət elan etdi. 23 fevralda üsyançıların üzərinə göndərilən ordu qüvvələri Qış Ovada Şeyx Səid qüvvələrinə qarşı çox duruş gətirə bilməyərk Diyarbəkirə doğru geri çəkilməyə məcbur oldu. Ertəsi günü Elazığa girən Gökdərəli Şeyx Şərif idarəsi altındakı başqa bir üsyançı qrupu şəhəri qısa müddətə də olsa hakimiyyəti altına aldı. Elazığ şəhəri bir necə gün üsyançılar tərəfindən yağmalandı.[11]

Martın əvvəllərində Şeyx Səidin əmrindəki təxminən 10 min nəfərlik bir qüvvə Diyarbəkirə hücum etdi[11] və şəhəri tuta bilməyərək mühasirəyə aldı.[11] Mürsəl Paşanın komandanlığında olan kiçik bir qarnizon hücumları dəf etməyi bacarırdı. Lakin gecə bir qrup üsyançı şəhərin kürd kökənli sakinlərinin köməkliyi ilə şəhərə girməyi bacardı. Martın 6-7-si davam edən döyüşlərdə hökumət qüvvələri qələbə qazandı.[11] Şəhərə daxil olmağı bacaran üsyançılardan sadəcə bir necə nəfəri qaça bildi. Şəhəri ala bilməyəcəyini görən Şeyx Səid mühasirəni ləğv etdi və Diyarbəkir həndəvərindən geri çəkildi.

Şeyx Səidin üsyanından əvvəl İstiqlal savaşının rəhbərlərindən olan Paşaları, Mustafa Kamal Atatürkün dünyəvi siyasətindən narazı qalmış və bu səbəblə 17 noyabr 1924-cü ildə, Türkiyə Cümhuriyyətinin ilk müxalif partiyası olan Tərəqqipərvər Cümhuriyyət Firqəsinin quruluşunu elan etmişdilər.[12] Rəhbərliyini Kazım Qarabəkirin etdiyi partiyanın programına "maddə 6: Partiya dini düşüncə və inanclara hörmətlidir" formasında bir maddə salınmışdı. Partiya rəhbərlərindən olan Fəthi Bəy:"Tərəqqipərvərlər dindardır. Xalq Partiyası dini batırırş Biz dini qurtaracağıq və mühafizə edəcəyik." deyə açıqlama verdi.[13]

Şeyx Səid "Əmir ül Mücahidin Muhammed Səid əl-Nəqşibəndi" imzası ilə xalqa yönəldilən müxtəlif bəyannamələr yayımladı. Bundan əlavə, üsyana dəstək verməli üçün Ələvi Zaza tayfa rəisləri, kürd ağa, bəy və tayfa rəisləri ilə Erqanidəki Türk bəy və ağalarına imza ilə məktublar göndərdi və onları kəmalist idarəçiliyə qarşı ortaq mübarizəyə dəvət edərək, kömək istədi.[14]

Digər tərəfdən Dərsim (indiki Tunceli) millətvəkili və ələvi-zaza olan Həsən Hayrı Əfəndi, Şeyx Səidin Elazığ cəbhə komandanı olaraq təyin etdiyi Şeyx Şərif ilə birlikdə hazırladığı ortaq məktubu, 6 mart 1925-ci ildə Dərsimdəki bütün tayfa və oba rəislərinə göndərdi

Üsyanın yatırılması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hadisənin əvvəlləridə Mustafa Kamal Atatürk Heybeliadada xəstəliyi ilə əlaqədar istirahət edən İsmət İnönünü təcili Ankaraya gətizdirdi. İsmət İnönü və ailəsini Ankara vağzalında qarşılayan Mustafa Kamal Atatürk onu Çankaya sarayına götürdü. İsmət paşaya "Şərqdə din əldən gedir bəhanəsi ilə ingilis dəstəkli araqızışdıran amma ciddi bir üsyanın başlamışdır." dedi. Dövrün baş naziri Əli Fəthi Okyar hadisələri üsyan olaraq dəyərləndirməmiş və fövqəladə vəziyyətin elan olunması ilə həll ediləcəyini gözləyirdi. Mustafa Kamal Atatürkün istəyi ilə Əli Fəthi Okyar istefa verdi və yeni hökumət İsmət İnönü rəhbərliyi ilə yenidən təşkil edildi. Bir gün sonra TBMM-də "Takrir-i Sükün" qanunu qəbul edildi və hökumətə fövqəladə səlahiyyətlər verildi. Bu zaman Diyarbəkiri mühasirəyə alan Şeyx Səidin qüvvələri hökumət qüvvələri tərəfindən məğlub edilərək geri çəkilməyə məcbur edildi. Geniş miqyaslı top-yekun hücuma keçən hökumət qüvvələri üsyançıların çoxunu təslim olmağa məcbur etdi. İrana keçməyə hazırlaşan üsyan rəhbərlərini Boğanda (indiki Solhan) həbs edildi. Şeyx Şərif və bəzi tayfa rəisləri Paluda həbs edildi. Şeyx Səid siə Varto yaxınlarında yaxln bir qohumunun yerini deməsi nəticəsində Çarpux körpüsündə həbs edildi (15 aprel 1925).

Cəzalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Takrir-i Sükün" qanunu əsasında Ankara və Diyarbəkirdə İstiqlal məhkəmələri yaradıldı. Diyarbəkir İstiqlal Məhkəməsində mühakimə edilən üsyan rəhbərlərindən Şeyx Səid də daxil olmaqla 47 nəfər ölüm hökmünə məhkum edildi. Hökm məhkəmənin ertəsi günü gerçəkləşdirildi (28 iyun 1925).

Üsyanı dəstəkləyən əvvəlki Şura-i Dövlət rəhbərlərindən Kürd Təali Cəmiyyət rəisi Seyid Əbdülqadir və 12 tərəfdaşı İstanbulda həbs edilərək İstiqlal Məhkəməsində mühakimə edilmək üçün Diyarbəkirə gətirildilər. Sonda Şeyid Əbdülqadir və 5 dostu edama məhkum edildilər (27 may 1925).

Səbəbləri barədə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu üsyanın çıxmasında Lozan Sülh Konfransı zamanı, İngiltərə ilə razılıq əldə edilməyən Mosul probleminin təsiri olduğunu göstərən bir sıra sənədlər vardır. Mustafa Kamal Atatürk hələ 1923-cu il, 14 yanvarda Eskişehirdə etdiyi çıxışda, Mosul-Kərkük probleminə toxunarkən bu problemə bağlı olaraq kürd dövləti probleminin olduğunu da bildirdi.

" Mosul-Kərkük qədər əhəmiyyətli olan ikinci bir mövzu kürdlük problemidir. İngilislər orada (Şimali İraqda) bir kürd dövləti qurmaq istəyirlər. Bunu edərlərsə bu düşüncə bizim sərhədlərimiz daxilində yaşayan kürdlərə də yayılar. Buna mane olmaq üçün sərhədi daha da cənuba çəkmək lazımdır.[15] "

İngiltərənin səfiri Kidston 29 noyabr 1919-cu ildə Londona göndərdiyi raportda yazırdı[16]:

" "Kürdlərə nə qədər güvənməsəy də, onlardan istifadə etməyimiz mənfətimizə uyğun olar." "

İngiltərə Baş Naziri Lloyd Corc, 19 may 1920-ci ildə, San-Remodakı konfransda deyirdi[17]:

" Kürdlərin arxalarında böyük bir dövlət olmadıqca varlıqlarını davam etdirə bilməzlər. Türk rəhbərliyinə vərdiş etmiş olan kürdlərə yeni bir rəhbəri qəbul etdirmək çətin olacaqdır... ingilis mənfətlərini dağlıq hissələrində kürdlərin yaşadığı Mosul və içində olduğu Şimali İraq maraqlandırır. Mosulun bu bölgədən alınaraq yeni və müstəqil kürd ddövlətinə verilə bilinəcəyi düşünülür. Lakin onu danışıq yolu ilə həll etmək çox çətindir. "

Lozanna konfransında Mosul probleminin İngiltərə və Türkiyə arasında ikili görüşmələrdə həll edilməsi, bu alınmasa da məsələnin Millətlər Cəmiyyətinə aparılmasına qərar verilmişdi. 19 may 1924-cü ildə edilən görüşmələrdə nəticə əldə edilməmiş və İngiltərə məsələni 6 avqust 1924-cü ildə Millətlər Cəmiyyətinə aparmışdı. Şeyx Səid üsyanı, ingilis işğal qüvvətlərinin Şimali İraqda fövqəladə vəziyyət elan etdiyi, zabit məzuniyyətlərini ləğv etdiyi, bölgədəki qüvvələrini gözlənilmədən və səbəbsiz yerə anidən artırması zamanı meydana çıxdı. Bu zaman Müstəmləkələr Naziri anidən Mosula qədər gəlmiş, güclü bir ingilis donanması isə Bəsrə limanına yan almışdı.[18] Üsyanın yatırılmasından bir ay sonra imzalanan Ankara müqaviləsi ilə Mosul ingilislərin mandat əsasında idarəetməsində olan İraq hökumətinə buraxıldı.

Üsyanın nəticələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şeyx Səid üsyanının yatırılması Cümhuriyyət idarə üsulunun şərqi və cənub-şərqi Anadoluda idarəçiliyi tam təmin etməsininin mühum bir dönüş nöqtəsi oldu. Digər tərəfdən üsyan nəticəsində bir müddət əvvəl yaradılmış çox partiyalı sistem ləğv edildi. Tərəqqipərvər Cümhuriyyət Firqəsi qapadıldı. Üsyana qalxmış kürd və zaza tayfaları sürgün edildi.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Sait Aşgın, Atatürk Döneminde Doğu Anadolu (1923-1938) Arxivləşdirilib 2011-12-10 at the Wayback Machine, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi (Sayı 50, Cilt: XVII, Temmuz 2001), dipnot 32.
  2. ↑ The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880-1925 Arxivləşdirilib 2012-11-03 at the Wayback Machine, Robert W. Olson, University of Texas Press, 1989, sayfa 107-108.  (ing.)
  3. ↑ 1 2 a.g.e. Olson, 1989, sayfa 116.
  4. ↑ Université de Paris. Institut d'Etudes Turques, Université de Strasbourg. Institut de Turcologie, Turcica: revue d'études turques, Éditions Klincksieck., 1992, Cilt 24-25, sayfa 264.  (ing.)
  5. ↑ "Said dinçi naksibendi ayaklanamsı idi". 2014-11-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-07.
  6. ↑ "Şeyh Said'in torunundan ilginç iddia". 2019-01-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-07.
  7. ↑ "Şeyx Said". 2013-12-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-07.
  8. ↑ Şeyh Said kürd devletinin başına türk keçirecekdi[ölü keçid]
  9. ↑ Uğur Mumcu, Kürt-İslam Ayaklanması 1919-1925, (1993; 9. basım), Tekin Yayınevi, İstanbul. ISBN 975-478-088-9
  10. ↑ "I Cihan Harbi sonrası". 2014-11-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-07.
  11. ↑ 1 2 3 4 János M. Bak, Gerhard Benecke, Religion and rural revolt" Arxivləşdirilib 2012-11-03 at the Wayback Machine, Manchester University Press ND, 1984, ISBN 0719009901, sayfa 289-290. (İngilizce)
  12. ↑ Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatıralar, Vatan Neşriyat, İstanbul 1957; Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler, İstanbul 1952, sayfa 606.
  13. ↑ Nurşen Mazıcı, Belgelerle Atatürk döneminde Muhalefet (1919-1926), Dilem Yayınları, İstanbul 1984, sayfa 82.
  14. ↑ M. Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, Halep 1952, sayfa 180.
  15. ↑ “Eskişehir İzmir Konuşmaları” Kaynak Yay., İst.-1993, sf.95
  16. ↑ “İngiliz Belgelerinde Türkiye Arxivləşdirilib 2022-10-10 at the Wayback Machine” Erol Ulubelen, Çağdaş Yay., 1982, sf.195; ak. U.Mumcu, “Kürt-İslam Ayaklanması” Tekin Yay., 19. Bas., 1995, sf.24
  17. ↑ “Sevr Anlaşmasına Doğru” Osman Olcay, SBF Yay., Ank.-1981, sf.121; ak. U. Mumcu, “Kürt-İslam Ayaklanması” Tekin Yay., 19.Bas. 1995, s. 28
  18. ↑ “Türkiye Cumhuriyetinde Anlaşmalar 1924-1938” Genelkurmay Yay., Nak.-1972, sf.43-44; ak. U.Mumcu, “Kürt-İslam Ayaklanması” sf.53