Ali Fethi Okyar

Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. Lütfən, məqaləyə etibarlı mənbələr əlavə edərək onu təkmilləşdirməyə kömək edin. Mənbəsiz məzmun problemlər yarada və silinə bilər. Problemlər həll edilməmiş şablonu məqalədən çıxarmayın. Daha ətraflı məlumat və ya məqalədəki problemlərlə bağlı müzakirə aparmaq üçün məqalənin müzakirə səhifəsinə diqqət yetirə bilərsiniz.

Əli Fəthi Okyar (29 aprel 1880, Pirlepe – 7 may 1943^[1], Ankara və ya İstanbul) — Türk hərbiçisi və siyasətçisi.

Fəthi Okyar
türk. Ali Fethi Okyar
Türkiyə Baş naziri[d]
22 noyabr 1924 – 3 mart 1925
Əvvəlki	İsmət İnönü
Sonrakı	İsmət İnönü
Türkiyənin ədliyyə naziri[d]
26 may 1939 – 12 mart 1941
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	29 aprel 1880(1880-04-29)
Doğum yeri	Pirlepe, Osmanlı imperiyası
Vəfat tarixi	7 may 1943(1943-05-07)[1] (63 yaşında)
Vəfat yeri	Ankara, Ankara ili, Türkiyə və ya İstanbul, İstanbul ili, Türkiyə
Dəfn yeri	Zəncirliquyu qəbiristanlığı
Partiya	Cümhuriyyət Xalq Partiyası, Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsi (1930–1930)
Təhsili	Monastır Hərbi Ali Məktəbi[d], Osmanlı Hərbi Məktəbi[d]
Fəaliyyəti	diplomat, siyasətçi
Dini	islam
Hərbi xidmət
Döyüşlər	İtaliya-Türkiyə müharibəsi, Balkan müharibələri
Rütbəsi	podpolkovnik[d]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Cümhuriyyəti quran qabaqcıl heyət içində iştirak etmiş, Baş nazirlik və TBMM Başçılığı idarə etmişdir. Atatürkün təlimatı ilə qurulan müxalifət partiyası Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsini idarə etmişdir. Həyatı boyunca Mustafa Kamal Atatürkün ən yaxın yoldaşlarından biri olmuşdur.

1880-ci ildə Makedoniyada olan Pirlepedə doğulmuşdur. 1898-ci ildə Hərbiyə Məktəbinə daxil olur və 1900-cü ildə Piyada Leytenant rütbəsi ilə məzun olur. 1904-cü ildə Qərargah Kapitanı olaraq Selanikdə olan 3-cü Ordu əmrinə verildi. Burada İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinə qatılaraq, 1908 İnqilabını hazırlayan heyət içində iştirak etdi. 1908-ci ildə mayorluğa yüksəldilərək Selanik Jandarma Subay Məktəbi Komandirliyinə gətirildi.

12 yanvar 1909-cu ildə Paris Hərbi Attaşesi oldu. 3 iyul 1911-ci ildə Albaniya hərəkatında İşkodra mürəttəb Qüvvələr Qərargah heyətinə təyin edildi. 6 oktyabr 1911-ci ildə Ənvər bəy və Mustafa Kamal ilə birlikdə Trablusqarpa gələrək müdafiə qüvvələrində vəzifə aldı.

Osmanlı Məclis-i Mebusanının II Dövrü üçün 13 aprel 1912-ci ildə keçirilən seçkidə Manastır Millət vəkili oldu. Məclisin bağlanılmasından sonra orduya dönərək 17 noyabr 1912-ci ildə Çanaqqala Boğazı mürəttəb Qüvvələr Qərargah Başçılığına təyin edildi. 13 oktyabr 1913-cü ildə Sofiya Elçisi oldu. Eyni dövrdə hərbi atası olaraq Sofiyada olan Mustafa Kamalla dostluğu burada möhkəmləndi. Məclis-i Məbusani III Dövrünün son ilində o, 8 dekabr 1917-ci ildə İstanbul Millət vəkili seçilərək elçilik vəzifəsindən ayrıldı.

İttihad və Tərəqqinin məğlubiyyətindən sonra 14 oktyabr 1918-ci ildə qurulan Əhməd İzzət Paşa hökumətində Terapiya Naziri oldu. 8 noyabrda köhnə rejim irəli gələnlərindən Talat, Ənvər, Camal və Səid Halim paşaların ölkə xaricinə qaçışına Daxili İşlər naziri olaraq mane ola bilməməklə günahlandırılması Əhməd İzzət Paşa kabinetinin istefasına səbəb oldu. 1 noyabr — 21 dekabr 1918 tarixləri arasında Mustafa Kamal ilə birlikdə Minbər qəzetini çıxardı. İttihadçı gizli təşkilata mənsub olduğu iddiası ilə 10 mart 1919-cu ildə həbs olundu, 2 iyun 1919-cu ildə Maltaya sürgünə göndərildi. Malta sürgünlüğü 30 may 1921-ci ildə sərbəst buraxılmasıyla sona çatdı.

15 avqust 1921-ci ildə İstanbul millət vəkili olaraq TBMM 1-ci Dövrəyə qatıldı. 10 oktyabr 1921–4 oktyabr 1922 arasında Terapiya Vəkilliyi etdi. TBMM 2-ci dövrdə yenidən İstanbul Millət vəkili seçildi. 14 avqust 1923-cü ildən respublikanın elanına qədər İcra Vəkilləri Heyəti rəisliyi və Terapiya Vəkilliyi etdi. Fəthi bəy kabinetinin istefasına gətirib çıxaran siyasi hadisələr 29 oktyabr 1923-cü ildə bir konstitusiya dəyişikliyi ilə Respublikanın elanına səbəb oldu.

Respublikanın elanından dərhal sonra, 1 noyabr 1923-cü ildə TBMM sədri seçildi. 1 noyabr 1924-cü ildə yenə prezident seçildi. Ancaq eyni ay içində Kazım Qarabəkir və Əli Fuad Paşanın liderliyində bir qrup millət vəkilinin Tərəqqipərvər Cümhuriyyət Firqəsi adı ilə müxalif bir partiya qurmaları üzərinə 22 noyabr 1924-cü ildə İsmət Paşa yerinə Baş nazirliyə gətirildi. Bu zaman sərtliyi ilə tanınan İsmət Paşaya qarşılıq Fəthi bəyin mülayim və uzlaşmacı şəxsiyyəti rol oynadı. Ancaq üç ay sonra Şərqdə Şeyx Səid Üsyanının baş verməsi ilə uzlaşma siyasəti iflas etdi. 2 mart 1925-ci ildə hökumət istefa etdi, İsmət Paşa yenidən baş nazir oldu. Eyni gün elan edilən Takrir-i sakitlik Qanunu ilə ölkə səviyyəsində müxalifət susdurulub. Tərəqqipərvər Təriqət bağlanıldı. Fəthi bəy Paris Səfirliyinə təyin istəyərək Türkiyədən uzaqlaşdı.

9 avqust 1930-cu ildə Atatürkün təlimatı ilə səfirlikdən istefa edərək Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsini qurdu və partiyanın ümumi başçısı oldu. Gümüşxanə Millət vəkili olaraq təkrar Məclisə girməsi təmin edildi. Sabitlik məqsədi ilə qurulan partiyanın, İzmir Mitinqindən sonra irtica tərəfdarı bir hərəkətə çevrilməyə başlaması ilə günahlandırması üzərinə, öz istəyi və Atatürkün təlimatı ilə 17 noyabr 1930-cu ildə partiyasını ləğv etdi və yenidən ölkə xaricinə getdi.

31 mart 1934-cü ildə London Səfirliyinə təyin edildi. İkinci Dünya müharibəsinin əvvəlində Türkiyə ilə Böyük Britaniya arasında reallaşan diplomatik və hərbi yaxınlaşmada əhəmiyyətli bir rol oynadı; Montrö sazişinin memarlarından biri oldu. 1937-ci ildə Trakya Manevrlərinə qatılaraq xarici heyətlərə yoldaşlıq etdi. Atatürkün ölümündən qısa bir müddət sonra, prezidenti İsmət İnönünün köhnə rəqibləri ilə barışma siyasətinə uyğun olaraq 4 yanvar 1939-cu ildə Boludan deputat təyin olundu; səfirlik vəzifəsindən ayrılaraq yurda döndü. Eyni il seçilən 8-ci Məclisə də Bolu Millət vəkili olaraq daxil oldu. 2-ci Rafiq Şəffaf Kabinetində Ədalət naziri oldu və bu vəzifəsini 12 mart 1941-ci ildə qədər davam etdirdi.

7 may 1943-cü ildə İstanbulda vəfat etdi. Məzarı Zincirlikuyu qəbiristanlığındadır.

Fəthi Okyar diplomatik qabiliyyətləri və mülayim, ağıllı şəxsiyyətiylə hər dövrdə hörmət qazandı. Böyük Britaniya və Amerikadakı kimi, millətin iradəsinə söykənən demokratik, liberal və praqmatik bir siyasi görüşü müdafiə etdi.

İttihad və Tərəqqi içində əhəmiyyətli vəzifələr yerinə yetirdiyi halda partiyanın yuxarı rəhbərliyinin korrupsiya və cinnətlərindən uzaq dayandı; bunun sayəsində İttihad və Tərəqqinin süqutundan sonra da möhtərəmliyini qoruya bildi. Yaxın yoldaşı Rauf bəyin əksinə, siyasi karyerası boyunca Mustafa Kamala tərs olmamağı bacardı. Uzun müddət İsmət İnönünün başlıca rəqibi olaraq görüldüyü halda 1938-ci ildən sonra onunla barışdı və yenidən yüksək səviyyəli siyasi mövqelərə gətirildi.

1. ↑ ^{1 2} Bibliothèque nationale de France Ali Fethi Okyar // BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.