Cumhuriyyət Xalq Partiyası


Cümhuriyyət Xalq Partiyası (türk. Cumhuriyet Halk Partisi) — 9 sentyabr 1923-cü ildə Mustafa Kamal Atatürkün rəhbərliyi ilə qurulan və Türkiyədə fəaliyyət göstərən siyasi partiyadır. Partiyanın nizamnaməsinə görə, onun rəsmi abreviaturası “CHP”dir. Onun simvolu Altı Oxdur. Türkiyə Böyük Millət Məclisində 133 deputatla ana müxalifəti təmsil edən partiyadır. Onun sədri Özgür Özəl.

Cümhuriyyət Xalq Partiyası

türk. Cumhuriyet Halk Partisi
CHP
Loqonun şəkli
Sədri Özgür Özəl
Qurucu Mustafa Kamal Atatürk[1]
Baş katib Selin Sayek Böke
Quruluş tarixi 9 sentyabr 1923 (1-ci quruluş tarixi)
9 sentyabr 1992 (2-ci quruluş tarixi)
Birləşən
Bölünmə
Sələfi
Xələfi Anadolu və Rumeli Müdafa-i Hüquq Cəmiyyəti
Baş qərargah
İdeologiya Atatürkçülük[1]
Sosial demokratiya (1965-ci ildən sonra)[1]
Sekulyarizm
Antikommunizm (tarixi)[2][3][4]
Üzvlüyü
Üzv sayı ▲ 1.224.847[5]
Parlamentdə
128 / 600
Bələdiyyədə
  • 14 / 30
    (Böyükşəhər)
  • 21 / 51
    (İl)
  • 316 / 922
    (İlçə)
  • 61 / 388
    (Bəldə)
Saytı http://www.chp.org.tr/
Bayrağı
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

22 may 2010-cu il tarixində CXP-nin XXXIII qurultayında CXP sədri Kamal Kılıçdaroğlu seçilmişdir. Onun namizədliyini 1200 qurultay nümayəndəsi dəstəkləmişdir ki, bu da CXP üçün rekord rəqəmdir. Qurultaydan əvvəl mətbuatın dili ilə ona "Qandi Kamal" (türk. Gandi Kemal) ləqəbi verilmişdir. CXP-nin 3 – 4 fevral 2018-ci ildə keçirilən XXXVI qurultayında Kamal Kılıçdaroğlu 1266 qurultay nümayəndəsinin 790-ının dəstəyi ilə 5-ci dəfə CXP-nin Sədri seçilmişdir.

Atatürkçülük və sosial demokratiya görüşlərini mənimsəyən və sol mərkəzçi siyasi partiyadır. Partiyanın nizamnaməsində və proqramında qeyd olunan bu fikirlərlə yanaşı, demokratik sosialist və sosial liberal meylləri də özündə ehtiva edir. Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucu və ilk qanuni siyasi partiyası olma xüsusiyyətlərini daşıyan Cümhuriyyət Xalq Partiyası 1923-cü ildən 1950-ci ilə qədər davamlı olaraq hakimiyyətdə qalmış və 1946-cı ilə qədər ümumilikdə təkpartiyalı üsul-idarəni həyata keçirmişdir. Türkiyədə ən uzun iqtidarda olan siyasi partiyadır. Atatürk tərəfindən "Xalq Partiyası" adıyla Anadolu və Rumeli Hüquqlarını Müdafiə Cəmiyyətinin davamı olaraq olaraq qurulan partiyanın adına 10 noyabr 1924-cü ildə "Cümhuriyyət" sözü əlavə edildi. 1935-ci ildə keçirilən 4-cü Qurultayda "fraksiya" sözü yerinə xarici aləmə daha çox uyğun gələn sözə üstünlük verilməsi qərara alındı ​​və bugünkü adı — “Cümhuriyyət Xalq Partiyası” qəbul edildi.

12 sentyabr çevrilişindən sonra o vaxt Bülənt Ecevitin sədri olduğu Cümhuriyyət Xalq Partiyası buraxıldı; sonra 3821 saylı qanuna əsasən 9 sentyabr 1992-ci ildə yaradılmasının 69-cu ildönümündə yenidən fəaliyyətə başlamışdır.

CHP həm də qurucusu və ilk sədri Mustafa Kamal Atatürkün öz vəsiyyətində əmanət hüquqlarını CHP-yə buraxdığı Türkiyə İş Bankının bir hissəsinin sahibidir. CHP-nin əmanət hüququna malik olduğu bu bankın səhmlərinin 28,1%-nin mənfəəti Türk Dil Qurumuna və Türk Tarix Qurumuna keçir.

Təsis edilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Cümhuriyyət Xalq Partiyasının institusional ortaya çıxması Sivas konqresində keçmiş İttifaqçı kadrların bəzi üzvlərinin iştirakı ilə baş tutdu. CHP-nin 1-ci Konqresi olaraq da qəbul edilən, 4-11 sentyabr 1919-cu il tarixlərində keçirilən Sivas Konqresində Türkiyənin müxtəlif bölgələrində işğallara müqavimət göstərmək üçün qurulan hüquq müdafiə cəmiyyətləri Anadolu və Rumeli Hüquq Müdafiə Cəmiyyəti (Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti) adı altında birləşdirilmişdir. 23 aprel 1920-ci ildə toplanan Türkiyə Böyük Millət Məclisi ARMHC nümayəndələrindən ibarət idi, lakin 1922-ci ildə Məclis Birinci Qrup və İkinci Qrup olaraq iki qrupa bölündü.[8]

Milli mübarizənin qələbəsindən sonra Mustafa Kamal Paşanın başçılıq etdiyi Birinci Qrup ölkə miqyasında siyasi təşkilata başladı və 28 iyun 1923-cü ildə [9] keçirilən seçkilərə vahid siyahı ilə daxil olaraq millət vəkillərinin birindən başqa hamısını qazandmışdı.

Lozanna müqaviləsinin qəbulu ilə bağlı Məclisdə başlayan gərgin müzakirələr üzərinə Mustafa Kamal Paşa 9 sentyabr 1923-cü ildə Dokuz Ümdə adlı siyasi proqramı açıqladı və iki gün sonra Daxili İşlər Nazirliyinə təqdim etdiyi ərizə ilə ona bağlı millət vəkillərindən ibarət Xalq Partiyasını qurdu. (Xalq Partiyasının rəsmi yaranma tarixi 11 sentyabr 1923-cü il olsa da, partiyanın yaranma tarixi partiyalaşmaq qərarının qəbul edildiyi 9 sentyabr 1923-cü il tarixi qəbul edilir.[10]) Partiyanın təsisçiləri: Refik Saydam, Cəlal Bayar, Sabit Sağıroğlu, Münir Hüsrev Göle, Cəmil Uybadın, Kazım Hüsnü, Saffet Arıkan və Mehmet Zülfü Tiqrel, birinci baş katib isə Rəcəb Pekər olub.

Mustafa Kamal Atatürk dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

29 oktyabr 1923-cü ildə Xalq Partiyasından olan 158 millət vəkili Cümhuriyyəti elan edərək Mustafa Kamal Paşanı prezident seçdi.[11] Qarşıdakı aylarda xilafətin ləğv edilməsi və 2-ci dövr Türkiyə Böyük Millət Məclisində müxalifət deputatlarının sayının azaldılması kimi bəzi məsələlərdən narahat olan Milli Mübarizənin lider və ziyalı kadrılarından Kazım Qarabəkir, Rauf Orbay, Adnan Adıvar, Əli Fuad Cəbəsoy, Hüseyn Avni Ulaş, Cəfər Təyyar Əyilməz, Refet Bele, Bəkir Sami Kunduh və Hüseyn Cahit Yalçın kimi bəzi millət vəkilləri parlamentdə ayrı bir qrup quraraq 17 noyabr 1924-cü ildə Tərəqqiçi Respublika Partiyasını (tr. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası) qurdular. Bu hadisədən bir həftə əvvəl Xalq Partiyasının adı dəyişdirilərək “Cümhuriyyət Xalq Partiyası” oldu. TCF-nın Şeyx Səid üsyanından sonra 5 iyun 1925-ci ildə bağlandıqdan və tanınmış üzvlərinin edam edilməsi və ya siyasətdən uzaqlaşdırıldıqdan sonra 1946-cı ilə qədər CHF/CHP parlament seçkilərində tək partiya olaraq iştirak etdi.

Respublika idarəsini yaradan mühüm islahatların bir çoxu 1927-ci il oktyabrın 15-də keçirilən II Qurultaydan əvvəl həyata keçirilmişdir. İkinci Qurultayda Qazi Mustafa Kamal Böyük Nitqini oxudu. Qurultayda qəbul edilən nizamnamədə CHF-nin cümhuriyyətçi, xalqçı və milliyyətçi bir siyasi cəmiyyət olduğu, partiyanın dəyişməz Baş sədrinin Qazi Mustafa Kamal olduğu yazılmışdı.[12] Millət vəkil İsmət İnönü isə qərərgah rəisi təyin edilib.

1929-cu ildəki Böyük böhrandan sonra Türkiyə dövlətçi iqtisadi inkişaf siyasətinə əl atdı. Qərara alınıb ki, dövlət tərəfindən mühüm investisiyalar qoyulsun. 1930-cu ildə iqtisadi böhran dərinləşəndə və cəmiyyətdə ciddi iğtişaşlar başlayanda Mustafa Kamal yaxın dostu Fəthi bəyə müxalifət partiyası yaratmağı tapşırır. 1930-cu il avqustun əvvəlində Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsi yaradıldı.[13] İlk mərhələdə CHF-dən olan 15 deputat SCF-yə keçdi. Yeni partiya bütün ölkədə böyük ruh yüksəkliyi ilə qarşılandı. Sentyabrın 5-də keçirilən İzmir Toplantısı Egey bölgəsində rejimə qarşı ümumi üsyana çevrilmə meyli göstərdi. Oktyabr ayında keçirilən bələdiyyə seçkilərində SCF-nin səslərin əksəriyyətini topladığını, lakin CHF-nin seçki qutularını saxtalaşdırmaqla qazandığı barədə şayiələr yayıldı. Bu seçkidə SCF-ni seçdiyi üçün Silifke ilçəyə çevrildi.[14] Dekabr ayında Menemen hadisəsi nəticəsində SCF özünü ləğv etdi.[13]

SCF eksperimentinin uğursuzluğundan sonra CHF-nin təkpartiyalı hakimiyyəti kök saldı. 1931-ci ildə çağırılan III Qurultayda əsasnamə yeniləndi və partiyanın proqramı müəyyən edildi. Bu qurultayda; Cümhuriyyətçilik, dünyəvilik, millətçilik, dövlətçilik, populizm və inqilabçılıqdan ibarət altı prinsip partiyanın əsas proqramı kimi müəyyən edildi..[15] Xalqevləri adı altında CHF-yə bağlı yerli təşkilatın yaradılması qərara alındı.

CHP-nin altı prinsipini simvolizə edən altı oxlu emblem İsmayıl Hakkı Tonquç tərəfindən hazırlanmış və 1933-cü ildə istifadə olunmağa başlamışdır.[16] 1934-cü ildə Birinci Beşillik Plan qüvvəyə mindi. Dövlət tərəfindən ağır sənayenin yaradılmasını nəzərdə tutan plan üçün tələb olunan pul resursu əsasən sovet kreditləri hesabına təmin edilirdi. Dəmir yolunun tikintisinə önəm verildi.

1935-ci ilin may ayında 384 millət vəkili və 160 əyalət nümayəndəsi ilə toplanan IV Qurultayda Dil İnqilabının gətirdiyi yeni anlayışa uyğun olaraq partiyanın adı Cümhuriyyət Xalq Partiyası olaraq dəyişdirildi.[17] Kamalizm sözünün ilk dəfə partiya proqramına daxil edildiyi[18] bu qurultayda məhz “dövlətçilik” öz damğasını qoydu. “İnsanın edə bilmədiyi işləri dövlət görür” anlayışı əvəzinə “özəl sahibkarlığa nəzarət” mənası verilən etatizm prinsipi dərhal reaksiyalara səbəb oldu. Əskişəhərli böyük torpaq sahibi Emin Sazak dövlətçiliyin köhnə mənasının bərpasını tələb edəcək, baş katib Rəcəb Peker isə dövlətçiliyin ən sərt ifadələrini işlədəcəkdi.[19]

1936-cı ilin iyununda nəşr olunan sirkulyarla bütün vilayətlərdə partiyanın əyalət sədrliyi qubernatorluqla birləşdirildi və daxili işlər naziri rəsmi olaraq partiyanın baş katibi adını aldı. 1937-ci ilin fevralında edilən konstitusiya dəyişikliyi ilə CHP-nin “Altı ox”u Türkiyə Cümhuriyyətinin Konstitusiyasına rəsmi olaraq daxil edildi.[20] Bununla da “Tək Partiya”nın dövlətlə eyniləşdirilməsi prosesi başa çatmış oldu.

Atatürk dövründə üç böyük kürd üsyanı — Şeyx Səid üsyanı, Ağrı üsyanı və Dersim üsyanı baş verdi və üsyanlar hərbi əməliyyatlarla yatırıldı.

Atatürk dövründə qurulan CHP hökumətləri:

  • I. İsmet İnönü Hökuməti (30 oktyabr 1923 - 6 mart 1924)
  • II. İsmet İnönü Hökuməti (6 mart 1924 - 22 noyabr 1924)
  • Ali Fethi Okyar Hökuməti (22 noyabr 1924 - 3 mart 1925)
  • III. İsmet İnönü Hökuməti (3 mart 1925 - 1 noyabr 1927)
  • IV. İsmet İnönü Hökumətii (1 noyabr 1927 - 27 sentyabr 1930)
  • V. İsmet İnönü Hökuməti (27 sentyabr 1930 - 4 may 1931)
  • VI. İsmet İnönü Hökuməti (4 may 1931 - 1 mart 1935)
  • VII. İsmet İnönü Hökuməti (1 mart 1935 - 1 noyabr 1937)
  • I. Cəlal Bayar Hökuməti (1 noyabr 1937 - 11 noyabr 1938)

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 "CXP Proqramı" (PDF). 2011-01-24 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-19. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
  2. ↑ Demirci, Fatih Kadro Hareketi ve Kadrocular, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2006, sayı 15.
  3. ↑ Ergüder, J. 1927 Komünist Tevkifatı, "İstanbul Ağır Ceza Mahkemesindeki Duruşma", Birikim Yayınları, İstanbul, 1978
  4. ↑ Başvekalet Kararlar Dairesi Müdürlüğü 15 Aralık 1937 tarih, 7829 nolu kararname Arxivləşdirilib 2016-06-07 at the Wayback Machine. 16 fevral 2019 tarixində əldə edildi.
  5. ↑ "Cumhuriyet Halk Partisi". 16 Eylül 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 Eylül 2019.
  6. ↑ http://www.socialistinternational.org/viewArticle.cfm?ArticlePageID=931.
  7. ↑ http://progressive-alliance.info/2810-2/.
  8. ↑ CHP'nin kuruluşu Arxivləşdirilib 2013-12-26 at the Wayback Machine CHP Resmî İnternet Sitesi
  9. ↑ Osmanlı'dan bu güne Türkiye'de seçimlerin kısa tarihi Arxivləşdirilib 2012-11-19 at the Wayback Machine, Mehmet O. Alkan
  10. ↑ Encyclopædia Britannica Fifteenth Edition
  11. ↑ [1] Arxivləşdirilib 2013-12-28 at the Wayback Machine gulsunbilgehan.com.tr
  12. ↑ Atatürk'ün CHP Program ve Tüzükleri Doğu Perinçek, Kaynak Yayınları Arxivləşdirilib 2012-01-11 at the Wayback Machine, 2. Basım, sf. 81, ISBN 978-975-343-526-0
  13. ↑ 1 2 Serbest Cumhuriyet Fırkası Arxivləşdirilib 2010-01-30 at the Wayback Machine Ataturk.net
  14. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-05-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-23. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
  15. ↑ Atatürk'ün CHP Program ve Tüzükleri Arxivləşdirilib 2012-01-11 at the Wayback Machine, Doğu Perinçek, Kaynak Yayınları, 2. Basım, sf. 128, ISBN 978-975-343-526-0
  16. ↑ 1930’lar Türkiye’sinde Kemalizm Algılamaları Arxivləşdirilib 2014-02-11 at the Wayback Machine, Hakkı Uyar
  17. ↑ Atatürk'ün CHP Program ve Tüzükleri Arxivləşdirilib 2012-01-11 at the Wayback Machine, Doğu Perinçek, Kaynak Yayınları, 2. Basım, sf. 171, ISBN 978-975-343-526-0
  18. ↑ Atatürk'ün CHP Program ve Tüzükleri Arxivləşdirilib 2012-01-11 at the Wayback Machine, Doğu Perinçek, Kaynak Yayınları, 2. Basım, sf. 172, ISBN 978-975-343-526-0
  19. ↑ CHP 1919-2009, Hikmet Bila, Doğan Kitap, 4. Baskı, sf. 62, ISBN 978-605-111-003-5
  20. ↑ CHP ve Kurultaylar tarihi... (1919-1950) Belgenet.net
 Siyasi partiya haqqında olan bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.