Allah (Bəhailikdə)

Bəhailikdə Allah anlayışı monoteistikdir. Allah əbədidir, yaradılmamışdır və bütün mövcudatın mənbəyidir.[1] O, şüurludur, dərkedilməzdir, əlçatmazdır, bütün vəhylərin qaynağıdır, əzəli və əbədidir, hər şeyi bilən, hər yeri əhatə edən və qüdrətlidir.[2][3] İnsan idrakının fövqünə və birbaşa çıxış mümkün olmayan olsa da, Allah sifətləri bütün varlıq dünyasında təzahür edir. Yaradılışın məqsədi isə, yaradanı tanımaq və ona sevgi bəsləməkdir.[4] Allah öz iradə və məqsədini, məzhərlər adlanan şəxslər vasitəsilə bəşəriyyətə çatdırır, o kəslər ki, peyğəmbərlər və elçilərdirlər və tarixin əvvəlindən indiyə kimi öz dinlərini açıqlamaqla bunu həyata keçirirlər.[5]

Allah

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəhai təliminə görə Allah təkdir və onun mahiyyəti fiziki dünya üçün tamamilə əlçatmazdır, odur ki, onun varlığı tamamilə dərkedilməzdir. Buna görə də, bütün tarix boyu insanlığın ortalığa çıxartdığı bütün Tanrı konsepsiyaları sırf insan ağlının təzahürüdür və Allahın mahiyyətini tamlıqla əks etdirmir. Allahın mahiyyəti dərkedilməz olsa da, insan Allahı onun məzhəri (peyğəmbəri) vasitəsilə tanıya bilər. Allahın məzhərləri ilahi sifətləri əks etdirirlər, onlar insanları hazırlayırlar ki, maddi həyat çərçivəsində öz ruhani aydınlanma məqsədinə yetişsinlər.[6] İstənilən varlıq Allahın sifətlərindən (gözəllik, böyüklük, vericilik, möhtəşəmlik, dəyanətlilik və s.) heç olmasa birini əks etdirir, insan ruhunun potensialı isə onların hamısını əks etdirməyə qadirdir.[7] 20-ci əsrin birinci yarısında Bəhai dininin rəhbəri olmuş Şövqi Əfəndi Allahı əlçatmaz, hər şeyi bilən, qüdrət sahibi, vahid və rasional bir varlıq kimi təsvir edir, həmçinin onun haqqında panteistik, antropomorfik və inkarnasiya (hülul) inanclarını doğru saymır.[2]

Allahın təkliyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəhailər inanır ki, Allah konsepsiyasının xalqların mədəniyyətlərinə və dinlərinə görə fərqlənməsinə baxmayaraq, onlar bir və eyni varlığa istinad edirlər. Həmin fərqlər qarşılıqlı seçkin mədəniyyətlərin uyuşmaz konstruksiyalarının nəticəsi kimi yox, Müqəddəs vəhylərin göndərildiyi cəmiyyətlərin müxtəlif ehtiyaclarının məqsədyönlü təcəssümü kimi görünür.[8] Heç bir din və oradakı Allah haqqında təsvir özünün ilkin sosial konteksti çərçivəsində digər dinlərdəkindən daha fərqli deyil. Bununla belə, nisbətən son dövrlərin dinləri daha kamil Allah konsepsiyası öyrədirlər, hansı ki, yerli, regional və qlobal səviyyədə ehtiyacların tədricən dəyişilməsi ilə meydana çıxmışlar. Beləliklə, bəhailər yer üzündəki çoxlu dinləri tək bir din kimi qəbul edirlər, o din ki, proqressiv şəkildə hər dövrdə o dövrün tələbatına uyğun olaraq nazil olmuşdur və gələcəkdə də yeni peyğəmbərlər vasitəsilə bu proses Allah tərəfindən şüurlu şəkildə davam etdiriləcəkdir.[9] Bu mövzuda Bəhaullah yazır:

Hər dövrdə və hər mərhələdə O Öz ecazkar fitrətinin zühurlarının işığı ilə xilqəti yeniləşdirir ki, göylərdə və yerdə olan bütün şeylər — istər kainatda Onun şərəfli əlamətlərini əks etdirən varlıqlar, istərsə də Onun müqəddəs təzahürlərini daşıyan insanlar — Onun Birlik meyxanəsinin mərhəmət şərabından məhrum olmasınlar və Onun səxavət buludunun feyz damlalarından ümidlərini üzməsinlər.[10]

Allahı tanımaq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəhai dininin təlimlərinə görə, Allah haqqında dəqiq konsepsiyanın ortaya çıxarılmasının mümkünsüzlüyü, Allahın hədsiz ali bir varlıq olması ilə bağlıdır. Bəhai anlayışlarına görə, biz Allahın sifətlərini tərif edərkən onu qüvvətli və sevgi dolu bir varlıq kimi təsəvvür edirik, lakin bilməliyik ki, bu zaman biz məsələyə özümüzün "qüvvət" və "sevgi" barədə məhdud anlayışımızla qiymət veririk. Bəhaullah deyirdi ki, Allahın sifət və keyfiyyətlərini qavramaq bizim öz potensialımıza müvafiqdir və Allahı birbaşa tanımaq isə mümkünsüzdür. O həmçinin deyirdi ki, Allahın tanınması Allahın özünü öz məzhərləri (peyğəmbərləri) vasitəsilə insanlığa açması ilə əlçatan olmuşdur və bizim Allahın tanımağımızın yeganə yolu onun məzhərləri (peyğəmbərləri) vasitəsilə mümkündür. Yəni, Allahı dərk etmək mümkün deyilsə də, onu tanımaq mümkündür.[11]

O Öz yaratdıqlarını elə əhatəli və kamil şəkildə xəlq edib ki, bütün ağıl və könül sahibləri Onun ən cılız məxluqunu olduğu kimi dərk etmək istəsələr, hamılıqla özlərinin aciz və gücsüz olduqlarını görərlər. Belə olan təqdirdə o Şərəfli həqiqət Günəşinin, o görünməz və bilinməz Mahiyyətin dərk olunmasından danışmağa dəyməz. Müdriklərin idrakı, natiqlərin nitqi, fəsahət əhlinin vəsfi bütünlüklə Onun yaratdıqlarına aid olmuş və olacaqdır.[10]

Əbdül-Bəha Abbas bu barədə yazır:

Bir halda ki, bizim şeylər haqqında - hətta onlar yaranmış və məhdud şeylər olsun - biliyimiz, onların keyfiyyətləri haqda bilikdirsə, onların mahiyyəti haqqında deyilsə, onda necə ola bilər ki, qeyri-məhdud olan biz İlahi Mahiyyəti dərk edə bilək?... Ona görə də, Allahı tanımaq, onun sifətlərinin tanınılması və dərk edilməsidir, Onun Mahiyyətini dərk olunması yox. Sifətlər haqqında bu anlayış da insanların qabiliyyətinə və gücünə uyğun olaraq qavranır; bu mütləq deyildir. Fəlsəfə bundadır ki, şeylərin mövcudluğu halında, onların mahiyyəti, insanın qabiliyyətinə və gücünün imkan verdiyi qədər dərk olunsun. Zira fani gerçəklik Əzəli sifətləri ancaq insanın qabiliyyəti çərçivəsində dərk edə bilər. Allahlığın sirri varlıqların dərkindən müqəddəs və ucadır, zira insanın xəyalına gələn o şeylərdir ki, insan onu başa düşür, insanın anlama gücü isə İlahi Mahiyyətin Gerçəkliyini əhatə edə bilmir. İnsanın dərk edə bildiyi ancaq İlahiliyin sifətləridir və bu sifətlərin şüası dünyada və insanların qəlbində zahir olur və görünür.[12]

Şüurlu Allah

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəhai yazıları şüurlu Allahdan danışarkən, onun bir persona kimi təqdim edir (hansı ki, düşünmək, sevmək kimi qabiliyyətləri var), lakin açıqca deyir ki, onun şəxsiyyəti bir insanla və ya fiziki bir forma ilə qarışdırılmamalıdır.[2] Şövqi Əfəndi yazır:

Şüurlu Allah ifadəsi ilə nəzərdə tutulan budur ki, Allah öz yaratmağında şüurludur, o kəs ki, idrak, iradə sahibidir, məqsədi var və bir çox alimlərin və materialistlərin irəli sürdüyü kimi şüursuz və kainat boyu yayılmış adi bir qüvvə deyil. Müqəddəs varlıq haqqında belə konsepsiya, ki Allah Alidir və dünyada əbədi mövcud olan Reallıqdır, antropomorfik deyil, insanın bütün məhdudiyyətlərini və təsəvvürlərini aşır və heç bir şəkildə ilahiliyin mahiyyəti müəyyənləşdirilməyə cəhd edilə bilməz, insanın hər hansı dərkindən aydın şəkildə uzaqdır. Allahın şüurlu varlıq olması və "şəxsiyyət"ə sahibliyi o demək deyil ki, Onun fiziki forması var və ya hər hansı bir şəkildə insan mövcudluğuna bənzərdir. Belə bir inancı qəbul etmək tam bir küfr olardı.[13]

Bəhai dininin təlimlərinə görə bir insan dua, təfəkkür, müqəddəs yazıların öyrənilməsi və insanlığa xidmət vasitəsilə Allahla daha yaxın əlaqəyə girə bilər.[14] Əbdül-Bəha yazır:

Beləliklə, biz öyrəndik ki, Allaha yaxınlaşmaq Ona dua etmək, Onun Səltənətinə daxil olmaq və insanlığa xidmət vasitəsilə mümkündür; Bu, insanlarla birlik olmaqla və hər kəsə sevgi və şəfqət göstərməklə əldə olunur; bu, həqiqətin araşdırılmasından, təqdirəlayiq məziyyətlərin tətbiqindən, ümumbəşəri sülh işinə xidmət və şəxsi paklıqdan asılıdır.[15]

Allahın məzhərləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəhailər inanırlar ki, Allah hər dövrdə bir çox yolla öz iradəsini ifadə edir, xüsusilə də, silsilə müqəddəs peyğəmbərlərini göndərməklə, hansı ki, bəhailər onları Allahın məzhəri və ya müqəddəs tərbiyəçilər adlandırırlar. "Məzhər" sözü, ərəbcədə "zahir" (izhar, zühur sözləri də bu sözdən törəyir) sözündən gəlir. Məzhər, yəni o şəxs ki, onun vasitəsilə Allah öz iradə və məqsədini insanlığa zahir edir.[16] Allahın vəhyini nazil etməklə, bu məzhərlər yeni bir dini təlim ortaya çıxartmış olurlar. Allah haqqında anlayış insanlar üçün həmişə dərkedilməz olacaq və biz onun haqqında təsəvvürümzdə nə canlandırsaq bu bizim xülyamız olacaq, həqiqi Allah yox. Bunun yerinə bəhailər bu məzhərlərin təlimində və şəxsiyyətlərində təcəlli edən ilahi sifətlərə baxmağı, Allah haqqında biliyi onun vasitəsilə açmağı məqbul sayırlar.[17] Bu ilahi sifətlər arasında "qüdrətli", "qüvvətli", "hər kəsi sevən", "mərhəmətli", "şəfqətli" və "cəlallı" və s. vardır. Məzhərlər Allahın özünün inkarnasiyası (hülulu) olmamaqla bərabər, Allahın sifətlərinin təcəlli etdiyi təmiz güzgü kimidirlər və bununla da Allahın xüsusiyyətlərini zahir etmiş olurlar. Bu müqəddəs məzhərlər vasitəsilə insanlar Allaha yaxınlaşa bilərlər və onlar vasitəsilə də Allahdan vəhy və hökmlər alırlar.[18]

Allahın adları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəhai yazıları Allaha tez-tez Qüdrətli, Qüvvətli, Müdrik, Bənzərsiz, Lütfkar, Yardım edən, Cəlallı və Hər şeyi bilən kimi müxtəlif ad və sifətlərlə müraciət edir.[11] Bəhailər inanırlar ki, Allahın ən uca adı, dilimizdə birbaşa tərcüməsi olmasa da, "ən cəlallı, ən izzətli" mənasını verən, ərəbcədə "Əbha" adlandırılan addır. Əbha ərəbcədə "Bəha"nın üstünlük dərəcəsidir. Bəhailər salamlaşarkən "Allah`u-Əbha" (Allah ən cəlallıdır), Allahı çağırarkən "Ya Bəha`ul-Əbha" (Ey cəlallıların ən cəlallısı) deyirlər. Həmçinin "Bəha`u`llah" — Allahın cəlalı, izzəti və "bəhai" isə Bəhaullahın ardıcılı mənası daşıyır. Bəhailərin ibadətləri öz dillərində olsa da, məhz bu ifadələri onlar ərəbcədə olduğu kimi səsləndirirlər.[19] Bundan başqa, bəhailər öz ölkələrində Allaha verilmiş digər adları işlətməkdə məhdudiyyət hiss etmirlər, məsələn Hindistanda "İşvar", Fransada "Dieu", İspaniyada "Dios", Rusiyada "Boq" və ya Türkiyədə "Tanrı".

Bəhailər inanırlar ki, Bəhaullah Allahın bütün adları və sifətlərinin təzahür etdiyi ən ali məzhərdir.[20]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "William S. Hatcher, The Baha'i Faith: The Emerging Global Religion (1984), p. 74". 2022-03-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-30.
  2. ↑ 1 2 3 "Smith, Peter (2008). An Introduction to the Baha'i Faith. p. 106, Cambridge: Cambridge University Press". 2021-05-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-30.
  3. ↑ "Effendi, Shoghi (1944). God Passes By, p. 139, Wilmette, Illinois, USA: Bahá'í Publishing Trust". 2011-01-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-30.
  4. ↑ "Smith, Peter (2008). An Introduction to the Baha'i Faith. p. 111, Cambridge: Cambridge University Press". 2021-05-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-30.
  5. ↑ "Smith, Peter (2008). An Introduction to the Baha'i Faith. pp. 107–108, Cambridge: Cambridge University Press". 2021-05-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-30.
  6. ↑ "William S. Hatcher, The Baha'i Faith: The Emerging Global Religion (1984), pp. 123–126". 2022-03-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-30.
  7. ↑ Saiedi, Nader (2008). Gate of the Heart.pp. 163–180, Waterloo, Ontario, Canada: Wilfrid Laurier University Press
  8. ↑ "Bahá'í Faith". Britannica Micropaedia. Chicago: Encyclopaedia Britannica. 2005. p. 797.
  9. ↑ "Smith, Peter (2000). A Concise Encyclopedia of the Bahá'í Faith. pp. 276–277 Oxford, UK: Oneworld Press". 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-30.
  10. ↑ 1 2 "Bahá'u'lláh (1976). Gleanings from the Writings of Bahá'u'lláh. Wilmette, Illinois, USA: Bahá'í Publishing Trust". 2021-02-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-30.
  11. ↑ 1 2 Adamson, Hugh (2007). Historical Dictionary of the Bahá'í Faith. pp. 186–188, Oxford, UK: Scarecrow Press
  12. ↑ "`Abdu'l-Bahá (1981) [1904-06]. Some Answered Questions. pp. 220–21, Wilmette, Illinois, USA: Bahá'í Publishing Trust". 2019-10-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-30.
  13. ↑ From a letter written on behalf of Shoghi Effendi to an individual believer, April 21, 1939. published in Hornby, Helen (Ed.), ed. (1983). Lights of Guidance: A Bahá'í Reference File. Bahá'í Publishing Trust, New Delhi, India.
  14. ↑ "Smith, Peter (2008). An Introduction to the Baha'i Faith. pp. 117–118, Cambridge: Cambridge University Press". 2021-05-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-30.
  15. ↑ "`Abdu'l-Bahá (1982) [1912]. The Promulgation of Universal Peace (Hardcover ed.). p. 148. Wilmette, Illinois, USA: Bahá'í Publishing Trust". 2020-11-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-22.
  16. ↑ Hutter, Manfred (2005). "Bahā'īs". In Ed. Lindsay Jones. Encyclopedia of Religion 2 (2nd ed.). Detroit: Macmillan Reference USA. pp. 737–740.
  17. ↑ "Cole, Juan (1982). "The Concept of Manifestation in the Bahá'í Writings". pp. 1–38, Bahá'í Studies. monograph 9". 2019-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-30.
  18. ↑ "William S. Hatcher, The Baha'i Faith: The Emerging Global Religion (1984), pp. 115–123". 2022-03-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-30.
  19. ↑ Smith, Peter (2000). "greatest name". A concise encyclopedia of the Bahá'í Faith. Oxford: Oneworld Publications. pp. 167–168.
  20. ↑ McLean, Jack; Lee, Anthony A. (1997), Revisioning the Sacred: New Perspectives on a Baha'i Theology, Kalimat Press, p. 66