Ateizm

Ateizm simvolu
Ateizm
  • Konseptlər
  • Tarixi
Tipləri
Ateizm arqumentləri
Tanrının varlığına qarşı
Şəxslər
Əlaqəli bölmələr
Aqnostisizm
Dinsizlik
Naturalizm
Sekulyarizm

Ateizm — fövqəltəbii varlıq və fenomenlərin varlığına dair iddiaların rəddi.[1][2][3][4] Daha az bir konsepsiyada ateizm hər hansı ilahi bir varlıq olduğuna dair inancın rəddidir.[5][6] Daha da dar bir mənada, ateizm fövqəltəbii yaradıcı fiqurlarının varlığına dair rəddir.[1][2][7][8] Ateizm ən ümumi şəkildə ən azı bir tanrının mövcudluğuna inam olan teizmlə ziddiyyət təşkil edir.[9][10][11][12]

Etimoloji kökə əsasən ateizm qədim yunan sözü olub — "ἄθεος" (ateos) mənası "tanrı yoxdur" deməkdir. Qədim dövrdə daha iri cəmiyyət tərəfindən[13] ibadət edilən tanrılara inanmayan və ya onlara ibadət etməktən imtina edənlər üçün alçaldıcı söz kimi istifadə edilirdi.[14] Ateizm termini ortodoks dindarlar tərəfindən dini inanclarını bölüşməyənlərin kateqoriyalaşdırılmasında istifadə edilirdi.[14] Ateizm termini aktual şəkildə 16-cı əsrdə meydana çıxdı.[15] Bununla bərabər, azad düşüncənin yayılması, skeptisist sorğulama və dini tənqidin artması ilə ateizm termininin tətbiq nöqtəsi daralmağa başladı. Ateist terminindən istifadə edərək özlərini təyin edən ilk şəxslər 18-ci əsrdə maarifçilik dövründə yaşayırdılar.[16][15] Fransız İnqilabı "Bənzəri görünməmiş ateizm" ilə insan ağlının üstünlüyünü müdafiə edən tarixin ilk böyük siyasi hərəkatına şahid oldu.[17]

Ateist arqumentlər fəlsəfi yanaşmadan sosial və tarixi yanaşmalara qədər uzanır. İlahi varlıqlara inanmamaq üçün empirik sübutların olmaması,[18][19] şər problemi, ziddiyyətli dini mətnlər, saxtalaşdırıla bilən anlayışların rədd edilməsi, inancsızlıq arqumentləri irəli sürülür.[18][20] Bəzi ateistlərin sekulyar fəlsəfəni mənimsəməsinə[21][22] baxmayaraq, bütün ateistlərin riayət etdiyi bir ideologiya və ya davranış dəsti yoxdur.[23] Ateizm teizmdən daha həssas bir mövqedədir, buna görə tanrının mövcud olmaması iddiasının sübut olunması ateistlər üzərinə şamil edilmir, lakin teizmin məntiqliliyini təmin etmək üçün teistlər tanrının mövcudluğunu sübut etməlidir.[24]

Ateizm konsepsiyaları fərqlilik göstərdiyindən, ateistlərin mövcud sayının dəqiq qiymətləndirilməsi çətindir.[25] Win-Gallup Beynəlxalq tədqiqatlarına görə, 2012-ci ilin əvvəlində keçirilən sorğuda respondentlərin 13 %-i "etiqadlı ateist" idi.[26] Bu göstərici 2015-ci ildə 11 %,[27] 2017-ci ildə isə 9 % idi.[28] Bununla yanaşı, digər tədqiqatçılar WIN/Gallup göstəriciləri ilə ehtiyatlı olmağı məsləhət görmüşlər. Çünki onilliklər ərzində eyni müşahidədən istifadə edən və daha böyük nümunə ölçüsünə malik olan digər tədqiqatlar ardıcıl olaraq aşağı göstəricilərə çatmışdır.[29] Britan Yayım Korporasiyası (BBC) tərəfindən 2004-cü ildə aparılan araşdırmada ateistlərin dünya əhalisinin 8 %-ni təşkil etdiyi qeyd edildi.[30] Digər köhnə təxminlər ateistlərin dünya əhalisinin 2 %-ni, dinsizlərin isə 12 %-ni təşkil etdiyini göstərmişdi.[31] Bu sorğulara görə, Avropa və Şərqi Asiya ən yüksək ateizm göstəricisi olan bölgələrdir. 2015-ci ildə Çin əhalisinin 61 %-nin ateist olduğu müəyyən edilmişdi.[32] Avropa İttifaqında keçirilən 2010-cu il Avrobarometr sorğusuna əsasən, AB əhalisinin 20 %-i "hər hansı bir ruh, tanrı və ya "həyat gücünə" inanmır.[33]

Təyini və növləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ateizmi necə ən yaxşı şəkildə təyin və təsnifləndirmək üzərində fikir ayrılıqları mövcudur;[34] hansı fövqəltəbii qüvvənin tanrı hesab edilməsi, öz-özlüyündə ixtiyari düşüncədirmi, yoxsa fəlsəfi mövqemi, ya da birinin olmaması, şüurlu imtinamı tələb etməsi, yoxsa açıq-aydın imtinamı tələb etməsi kimi mövzularda rəqabət aparılır. Ateizm aqnostisizmlə uzlaşma xüsusiyyətinə görə eyni qəbul edilir[35][36][37][38][39][40][41], həmçinin bir-biri ilə ziddiyyət təşkil etdiyi qeyd olunur.[42][43][44] Müxtəlif kateqoriyalar ateizmin müxtəlif formalarını ayırd etmək üçün istifadə edilir.

Diapozon

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ateizmin təyin edilməsi ilə əlaqədar qeyri-müəyyənliklərin bir qismi, "tanrı" və "ilah" kəlmələrinin tərifi ilə bağlı yaşanan çətinliklərlə əlaqədardır. Tanrı və ilah anlayışlarının çoxluğu ateizmin tətbiqi ilə bağlı fərqli düşüncələrə gətirib çıxarır. Roma papası xristianları ilahiləşdirilmiş bütlərə ibadət etmədiklərinə görə ateist olaraq günahlandırırdı. Teizmin hər hansı bir ilahi inancı əhatə etdiyi kimi başa düşülməsi ilə, tədricən bu aspekt xoşagəlməz hala düşdü.[45]

İnkar edilən fenomenlərin diapozonuna gəldikdə isə, ateizm hər bir ilahi varlığın, spiritual, fövqəltəbii ya da transsendental anlayışların, buddizm, hinduizm, caynizm və daosizm kimi bir çoxuna qarşı çıxa bilər.[46]

Örtülü və açıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ateizmin tərifi bir insanın ateist kimi qəbul edilməsi üçün ilahi varlıqların anlayışına yanaşma dərəcəsinə görə dəyişir. Ateizm bəzən hər hansı bir ilahi varlığın mövcud olduğuna dair sadə inamın olmaması ilə müəyyən edilmişdir. Bu geniş tərifə yeni doğulmuş və teokratik fikirlərə məruz qalmayan insanlar daxil edilir. Pol Anri Holbax deyirdi: "Hər uşaq ateist olaraq doğulur: onların tanrı haqqında fikirləri yoxdur."[47] Eyni şəkildə, Corc Smit (1979) bu fikri irəli sürür: "Teizm ilə tanış olmayan adam, bir tanrıya inanmadığı üçün ateistdir. Bu kateqoriyaya, bu məsələləri başa düşmək üçün konseptual qabiliyyəti olan, lakin bu məsələlərdən hələ xəbərsiz olan uşaqlar da daxildir. Bu uşağın tanrıya inanmaması onun ateist olması deməkdir."[48] Örtülü ateizm "şüurlu şəkildə rədd edilmədən teist inancının olmaması" və açıq ateizm isə inancın şüurlu şəkildə rədd edilməsidir. Ernest Naqel Smitin ateizm təriflərinin ziddiyətli olduğunu hesab edir və göstərir ki, sadəcə açıq ateizm "doğru ateizm"dir və örtülü ateizm yalnız "teizmin yoxluğudur".[49] Qraham Oppi bir tanrının nə olduğunu başa düşmək imkanından məhrum olanları günahsızlar olaraq təsnif edir. Oppiyə görə, bu təsnifə bir aylıq körpələr, ağır beyin travması olan insanlar və ya ağırlaşmış demansiya xəstələri daxildir.[50]

Pozitiv və neqativ

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Antoni Fliu və Maykl Martin kimi filosoflar pozitiv (güclü) ateizm ilə neqativ (zəif) ateizmin bir-biri ilə ziddiyət təşkil etdiyini hesab edirlər.[51][45] Pozitiv ateizm açıq şəkildə təsdiq edir ki, heç bir tanrı mövcud deyil. Neqativ ateizm isə daha çox qeyri-teizmin digər bütün formalarına daxildir. Bu təsnifata əsasən, kim bir teist deyilsə, ya neqativ ateist, ya da pozitiv ateistdir. Neqativ və pozitiv terminlərinin köhnə mənşəyə aid olmasına və fəlsəfi ədəbiyyatda[51] və katolik apologetikasında istifadə edilməsinə baxmayaraq, güclü və zəif terminləri nisbətən yenidir.[52] Ateizmin bu demarkasiyası əsasında, ən çox aqnostiklər neqativ ateist hesab olunur.

Misal olaraq, Martinin aqnostisizmin neqativ ateizmə yol açdığını[38] iddia etməsinə baxmayaraq, bir çox aqnostik, öz əqidəsini ateizmdən fərqli görür.[53][54] Onlar ateizmi teizmdən ya da eyni inanc bərabərliyi tələb edilməsindən daha haqlı olmadığını hesab edə bilərlər.[53] Biliyin etibarsızlığı iddiası və ya tanrıların varlığına qarşı çıxmaq bəzən ateizmin bir inanc sıçrayışı tələb etməsinin göstəricisidir.[55][56] Bu arqumentlərə qarşı ümumi ateist cavablara bunlar daxildir; isbatlanmamış dini təkliflər digər isbatsız təkliflər qədər etibarsız olmağa layiqdir[57] və bir tanrının varlığının isbat edilə bilməməsi bir və ya digər imkanlı ehtimalın bərabərliyi demək deyildir.[58] Şotlandıyalı filosof Con Smart hətta müdafiə edir ki, "bəzən bir ateist özünü hətta ehtirasla, fəlsəfi spektizmin əsasında bizə riyaziyyat və formal məntiqin həqiqətləri xaricində, hər şeyi bilə bilərik deməyi qadağan edən, məntiqsiz bir aqnostiq olaraq təsvir edə bilər."[59] Nəticədə, Riçard Dokinz kimi bəzi ateist müəlliflər teist, ateist və aqnostik mövqelərini teistik yəqinlik spektrumuna görə fərqləndirməyi təklif edir, hansı ki, hər birinin "tanrının varlığının" şərhi fərqli şəkildədir.[60]

Təyini mümkünsüz ya da qeyri-məhdud olaraq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

XVIII əsrin əvvəllərində qərb dünyasında tanrının varlığı belə qəbul edildi və hətta həqiqi ateizmin mümkünatı da sorğulandı ki, buna innatizm deyilirdi, hansı ki, insanların doğuşdan tanrı inancına sahib olduğunu və ateizmin sadəcə bu inancı sonradan inkar etdiyini qəbul edən bir düşüncə mövqeyidir.[61] Həmçinin ateistlərin tanrıya böhran vaxtı olan "ölüm döşəyi çevrilməsi" müddətində inandıqlarını iddia edən düşüncə mövqeyi də vardır və "səngərdə ateist olmaz" şəklində də adlandırılır.[62] Bununla birlikdə bu görüşün əksinə bir çox misallar gətirilir, onlardan biri hərfi mənası ilə "səngərdəki ateist" şəklindədir.[63]

Bəzi ateistlər "ateizm" termininin ehtiyaclılığı üzərində şübhəlidirlər. Sem Heyrisin özünün yazdığı Xristian ümmətinə məktub kitabında deyirdi.

" Əslində, ateizm bir termindir hansı ki, mövcud olmamalıdır. Heç kimin özünü "qeyri-astroloq" ya da "qeyri-əlkimyaçı" şəklində müəyyənləşdirməsinə ehtiyacı yoxdur. Bizim, Elvisin hələ də həyatda olduğuna, ya da yad planetlilərin qalaktikamızdan keçib, sadəcə bir fermerə və onun mal-qarasına sataşdığına şübhə ilə yanaşanlar üçün onları təyin edəcək sözlərimiz yoxdur. Ateizm dərrakəli insanların əsassız dini inanclara qarşı çıxışının gurultusundan başqa bir şey deyil.[64] "

Praqmatik ateizm

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Praqmatik ateizm dini inancları, tanrı və ya tanrılara olan inancı rədd etməyi lazım bilən bir görüşdür. Bu görüşə əsasən, bu cür fenomenlər praqmatik həyat üçün lazımsızdır. Bu düşüncə növü apateizm və praktiki ateizmlə əlaqəlidir.[65]

Arqumentlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Pol Anri Holbax

Epistemoloji arqumentlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ateistlər, həmçinin, tanrının varlığının bilinəməyəcəyini və ya varlığının isbatlanamayacağını müdafiə edirlər. İkinciyə müxtəlif formalar alan aqnostisizm deyilir. İmmanent fəlsəfəsində ilahilik insan zehni də daxil olmaqla dünyanın özündən ayrılmazdır və hər bir insanın şüuru subyektə kilidlidir. Aqnostisizmin bu formasına görə, perspektivdə bu cür məhdudiyyət tanrıya olan inancdan onun mövcudluğunun iddialarına hər hansı bir obyektiv nəticə çıxarmanın qarşısını alır. Kantın rasionalistik aqnostisizmi və maarifçilik yalnız insan rasionallığı əsasındakı bilgiləri qəbul edir; bu növ ateizmə görə, tanrılar prinsipal olaraq müəyyən edilə bilən olmadıqlarına görə onların mövcudluqları bilinə bilməz. Yumun fikirlərinə əsaslanan skeptisizm hər şey haqqında əminliyin mümkün olmadığını iddia edir və buna görə də bir tanrının mövcud olub-olmadığı bilinə bilməz. Yum hesab edir ki, bu cür müşahidə edilə bilməyən metafizik anlayışlar "səfehlik və illüziya" olaraq rədd edilməlidir.[66]

İqnostisizm də daxil olmaqla ontoloji və epistemoloji olaraq təsnif edilən ateizmin arqumentlərinə görə, "tanrı" kimi əsas terminlər və "tanrı hər şeyə qadirdir" kimi ifadələr mənasız və ya aydın deyil. Teoloji qeyri-koqnitvizm "tanrı mövcuddur" ifadəsinin bir müddəa olmadığını, ancaq cəfəngiyat və ya idrak baxımından mənasız olduğunu söyləyir. Bu cür düşünən şəxslərin hansılarının ateist, hansılarının aqnostik olaraq təsnif edilməsi müzakirə edilmişdir. Alfred Ayer və Teoder Drenq hər iki kateqoriyani inkar edib, "Tanrı mövcuddur" ifadəsinin ateist və aqnostiklər tərəfindən müddəa olaraq qəbul edildiyini hesab edirlər: bunun əvəzinə qeyri-koqnitvizmi öz kateqoriyasına yerləşdirirlər..[67][68]

Metafizik arqumentlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Filosof Zofia Zdibika yazır:

"Metafizik ateizm … metafizik monizmə (gerçəkliyin homogenliyinə) əsaslanan bütün doktrinaları özündə cəmləşdirir. Metafizik ateizm bunlardan biridir : a) mütləq — Tanrı varlığının materialist monizmlə əlaqəli açıq şəkildə inkar edilməsi (həm materialist cərəyanlar, həm qədim, həm də müasir dövrdə); b) nisbi — bütün fəlsəfələrdə tanrının örtülü olaraq inkar edilməsi, mütləqin varlığını qəbul edərkən, mütləq olanın tanrıya uyğun atributlardan heç birinə sahib olmadığını düşünmək: transsendens, fərdi obraz və ya vəhdət. Nisbi ateizm idealist monizmlə əlaqələndirilir (panteizm, pananteizm, deizm)."[69]

Epikür ilk dəfə şər probleminə açıqlama gətirmişdir. Devid Yum, Təbii Dinə dair Dialoqlarında (1779) Epikürün arqumentindən sitat gətirir:[70] "Tanrı şərin qarşısını almaq istəyir, amma bacarmırmı? Elə isə o gücsüzdür. Bacarır, ancaq bunu istəmirmi? Onda şər tanrının özüdür. Həm bacarır, həm də istəyirmi? Elə isə onda şər haradan gəlir? Tanrı şərin qarşısını almağı nə bacarmır, nə də istəmirmi? Elə isə nəyə görə onu Tanrı adlandırırıq?"

Məntiqi arqumentlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəzi ateistlər hesab edir ki, xristianlıqdaki tanrı kimi müxtəlif tanrı anlayışları məntiqi ziddiyət təşkil edən keyfiyyətlərə sahibdir. Bu cür ateistlər tanrının varlığına qarşı onun mükəmməllik, yaradıcılıq statusu, dəyişməzlik, hər şeyi bilmə, hər şeyə qadir olma, hər yerdə birdən ola bilmə, üstünlük, transsendenslik, yeganəlik, qeyri-fizikilik, ədalətlilik və mərhəmətlilik kimi bəzi xüsusiyyətləri arasındaki təzadları irəli sürən deduktiv arqumentlər təqdim edirlər.[18]

Teodisik ateistlər hesab edir ki, yaşadıqları dünya ilahiyətçilər tərəfindən tanrı və ya tanrılara istinad edilən keyfiyyətlərlə uzlaşa bilməz. Onlar iddia edir ki, hər şeyi bilən, sonsuz güclü və hər şeyə qadir bir tanrı, şər və izdirabın olduğu və ilahi sevginin bir çox insandan gizlədildiyi bu dünya ilə uyğun deyil.[20] Bənzər bir arqument Buddizmin banisi Siddharta Qautamaya aid edilir.[71]

Dinə qarşı reduksionist yanaşmalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Filosof Lüdviq Feyerbax[72] və psixoanalist Ziqmund Freyd hesab edir ki, tanrı və digər dini inanclar insan uydurmaları olub müxtəlif psixoloji və emosional istəkləri və ya ehtiyacları qarşılamaq üçün yaradılmışdır. Bu, həmçinin, bir çox Buddistin də görüşüdür.[73] Feyerbaxın çalışmalarından təsirlənən Karl Marks və Fridrix Engels hesab edirlər ki, din və tanrı inancı hakimiyyətdəkilər tərəfindən fəhlə sinfini əzmək üçün istifadə olunan ictimai funksiyalardır. Mixail Bakuninin fikrincə, "Tanrı ideyası insanın məntiqi mühakiməsindən və ədalətliliyindən imtinanı nəzərdə tutur; insan azadlığının ən qətiyyətli inkarıdır və istər nəzəriyyədə, istərsə də praktikada mütləq olaraq bəşəriyyətin əsarəti ilə sonlanır." O, Volterin məşhur "tanrı mövcud olmasaydı, onu yaratmaq lazım gələrdi" aforizminə "əgər həqiqətən tanrı varsa, onu məhv etməliyik", şəklində cavab verir.[74] Artıq dövrümüzdə belə bəzi ateistlər tərəfindən "Yeni ateizm" adı altında bir hərəkat yaradıldı. "Yeni Ateizm" hərəkatının məqsədi xurafat, din və irrasionalizm kimi fikirlərin, xüsusilə dövlətdə, təhsildə, siyasətdə təsirinin hiss olunduğu hər dövrdə onlarla mübarizə aparmaq, tənqid etmək, yalanlarını ifşa etməkdən irəli gəlir. "Yeni Ateizm" termini ilk dəfə 2006-cı ildə Wired jurnalında dərc olunan məqaləsində Gary Wolf tərəfindən istifadə edilmişdir.

Ateizm, din və spirituallıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ateizm Hinduizm, Caynizm, Buddizm, Sinteizm, Raelizm[75] kimi dini və spiritual inanc sistemləri, Vikka kimi[76] neopaqanik cərəyanlarda[77] qəbul edilmişdir. Hinduizmdəki Astika məktəbi ateizmi moşka üçün etibarlı bir yol sayır, ancaq çətinlik var ki, ateist öz səyahətində ilahidən kömək gözləyə bilməz.[78] Caynizm kainatın əbədi olduğunu və yaradıcı bir tanrıya ehtiyacı olmadığını düşünür, halbuki, onlar zamanın və məkanın sərhədlərini aşan və İndradan daha güclü olan[79] Tirtankaralara ibadət edirlər.[80] Sekulyar buddizim tanrı inancını təbliğ etmir. Erkən buddizim ateistik idi, çünki Quatama Buddanın yolunda tanrıdan bəhs edilmir. Buddizmin sonraki konsepsiyalarında Budda tanrı hesab edilir.[81]

Ateizm və neqativ teologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Apofatik teologiya çox vaxt ateizmin və ya aqnostisizmin bir təzahürü kimi qiymətləndirilir, çünki tanrının mövcud olduğunu tam olaraq bilinə bilməyəcəyini düşünür.[82] "Lakin müqayisə çətindir, ateizm tanrının varlığını inkar edilə biləcək bir predikat olaraq hesab edir (tanrı mövcud deyil), halbuki, neqativ teologiya tanrının perdikatlarının inkarıdır."[83] "Tanrı və ya ilahi olan" "o nə olandır" ilə əlaqəli keyfiyyətləri göstərmədən neqativ teologiyada pozitiv teologiyanın ilkin şərti olaraq teizmi ateizmdən ayırır. "Neqativ teologiya pozitiv teologiyanın düşməni deyil, onun tamamlayıcısıdır."[84]

Ateistik fəlsəfələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aksioloji və ya konstruktiv ateizm tanrının mövcudluğunu insanlıq kimi "daha ali mütləq" lehinə inkar edir. Ateizmin bu forması insanlığı etika və dəyərlərin mənbəsi hesab edir və fərdin əxlaqi problemlərini tanrıya baş vurmadan həll edilə biləcəyinə imkan yaradır. Marks və Freyd bu arqumenti sərhədsiz xoşbəxtlik, tam inkişaf və azadlıq ideyalarını çatdırmaq üçün istifadə etmişdilər.[85] Ateizmin ən çox yayılmış tənqidlərindən biri odur ki, tanrının inkarı ya əxlaqi realtvizmə yol açır və insanı əxlaqi və ya etik əsasdan kənar tutur,[86] və ya onun həyatını mənasız edir və səfilləşdirir.[87] Blez Paskal bu görüşü özünün düşüncələr (Pensées) əsərində yazmışdır.[88]
Fransız filosofu Jan-Pol Sartr özünü "ateistik ekzistensializm"in nümayəndəsi kimi tanıtmışdı,[89] onu "insanın.. özünü tapması və heç bir şeyin, hətta tanrının varlığının keçərli bir sübutunun belə, onu özündən xilas etməyəcəyini anlaması lazımdır" [90]fikrini qurmaq tanrının varlığını inkar etməkdən daha çox narahat edirdi. Sartr deyir ki, onun ateizminin nəticəsi o idi ki, "əgər tanrı mövcud deyilsə, mövcudlğu mahiyyətindən əvvəl gələn heç olmasa bir varlıq mövcuddur, hər hansı bir konsept tərəfindən təyin edilənə qədər mövcud olan bir varlıq və … o varlıq insandır."[89] Bu ateizmin praktik nəticəsini məna olaraq Sartr belə təsvir edir; insan davranışını idarə etmək üçün qurulmuş a priori qanunlar və mütləq dəyərlər yoxdur və bu, insanları bunları yaratmağa "məhkum edir" və "insan" etdiyi hər şeydən tamamilə cavabdedir.[91]

Din və əxlaq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dünyagörüşü və sosial davranışlarla əlaqəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sosioloq Fil Zakerman sekulyarlıq və qeyri-inanc mövzusundakı əvvəlki sosial-elmi araşdırmalarını təhlil edərək cəmiyyətin rifahının dinsizliklə müsbət şəkildə əlaqəli olduğu nəticəsini çıxartdı. O, təsbit etdi ki, kasıb və az inkişaf etmiş ölkələrdə (xüsusilə Afrika və Cənubi Amerikada) zəngin sənayeləşmiş demokratiyalara nisbətən ateizmin və sekulyarlığın konsentrasiyası daha azdır.[92][93] ABŞ-də xüsusi olaraq ateizmə aid təsbitləri bu idi ki, ABŞ-dakı dindar insanlarla müqayisədə "ateistlər və sekulyar insanlar" daha az millətçi, qərəzli, antisemitik, irqçi, dogmatik, etnosentrik, qapalı fikirli və avtoritardırlar və həmçinin, ABŞ-də ateistlərin sayının faiz olaraq ən çox olduğu ştatlarda cinayət səviyyəsi orta göstəricidən aşağıdır. Ən dindar ştatlarda isə cinayət səviyyəsi orta göstəricidən yuxarıdır.[94][95]

Dinsizlik

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Buddizm bəzən yaradıcı tanrının yoxluğuna görə qeyri-teistik inanc sistemi hesab edilir, lakin bu, mümkündür ki, çox sadə bir görüş olsun.[96]

Özlərini ateist olaraq hesab edən insanlar çox vaxt dinsiz olduqlarını qəbul edirlər, lakin əsas dinlərdəki bəzi məzhəblər şəxsləşdirilmiş yaradıcı tanrı varlığını rədd edirlər.[97] Son illərdə müəyyən dini məzhəblər açıq şəkildə ateist ardıcılları topladılar, məsələn, ateistik və ya humanistik iudizm[98][99] və xristian ateizmi.[100][101][102]

Pozitiv ateizmin ən ciddi anlayışı hər hansı bir tanrıya inamsızlığın xaricində hər hansı spesifik bir inanca yol vermir; ateistlər hər hansı bir sayda spiritual inanca sahib ola bilərlər. Bu səbəblə, ateistlər əxlaq kodeksinin bütün insanlara ardıcıl olaraq tətbiq edilməsini vacib sayan humanizmin əxlaqi universalizmindən başlayan, əxlaqın mənasız olduğunu düşünən əxlaqi nihilizmə qədər genişlənən müxtəlif etik inanclara sahib ola bilərlər.[103] Ateizm Hinduizm, Caynizm və Buddizmin bəzi növləri içərisində etibarlı fəlsəfi mövqe olaraq qəbul edilir.[104]

Slavoy Jijek,[105] Alan de Botton,[106] Aleksand Bard və Jan Söderkvist[107] kimi filosoflar müdafiə edirlər ki, ateistlər dini teizmə qarşı dirəniş aktı kimi görməlidirlər; dinin teistlərə qarşı qanunsuz monopoliya kimi baxmasına yol verilməməlidir.

İlahi əmr və etika

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Platonun Eutifro dilemmasına görə, tanrıların yanlışdan doğrunu ayırd etməsindəki rolu ya lazımsız, ya da ixtiyaridir. Əxlaqın tanrıdan qaynaqlandığını və müdrik bir yaradıcı olmadan mövcud ola bilməyəcəyi arqumenti, fəlsəfi olmasa da siyasi disskusiyanın daimi mövzusudur.[108][109][110] "Cinayətkarlıq yanlışdır" kimi əxlaqi qanunlar ilahi qanun kimi anlaşılır və ilahi qanunverici və hakim tələb edir. Lakin bir çox ateist hesab edir ki, əxlaqı leqalistik şəkildə gözdən keçirmək səhv analogiyadır və qanunların qanunvericidən asılı olmadığı kimi, əxlaq da qanunvericidən asılı deyildir.[111] Fridrix Nitsşe teistik inancdan asılı olmayan əxlaqa inanırdı və qeyd edirdi ki, tanrıya söykənən əxlaq "tanrı doğru isə doğrudur — o tanrı inamı ilə dayanır və ya çökür."[112][113][114]

Prinsip və qanunların tanrı tərəfindən verilməsini tələb etməyən normativ etik sistemlər mövcuddur. Onlardan bəziləri: ləyaqət etikası, sosial kontrakt, Kant etikası, utilitarizm və obyektizm. Sem Heyris əxlaqi reseptin (etik qaydalar qəbulu) yalnız fəlsəfə tərəfindən araşdırılmalı olan bir mövzu olmadığını, bizim mənalı bir əxlaq elmini tətbiq edə biləcəyimiz ideyasını irəli sürür. Bunun kimi istənilən elmi sistemlər naturalistik xətalarda yer alan tənqidlərə cavab verməlidir.[115]

Suzan Neiman[116] və Culian Baqqini[117] kimi filosoflara görə, yalnız ilahi mandata görə etik davranış həqiqi etik davranış deyil, sadəcə kor itaətdir. Baqqini ateizmin etika üçün üstün bir əsas olduğunu iddia edir, o, qeyd edir ki, dini imperativlərdən kənar bir əxlaqi əsas, imperativlərin öz əxlaqını qiymətləndirmək üçün lazımdır, məsələn, "oğurlamaq" qeyri-əxlaqidir, bunu din söyləsə belə və buradan belə çıxır ki, ateistlərin bu cür qiymətləndirmələrə daha meyilli olmalarının üstünlüyü vardır.[118] Müasir İngilis siyasi filosofu Martin Koen dini göstərişlərin sosial və siyasi ənənələrə necə əməl etdiyinin sübutu olaraq, bibliyadaki mövcud işgəncə və köləliyin tarixi misallarını gətirir, ancaq eyni zamanda qeyd edir ki, eyni tendensiya ehtimal ki, sakin və obyektiv filosoflar üçün də doğru görünsün.[119] Koen bu arqumentini Siyasi Fəlsəfə — Platondan Maoya adlı əsərində daha ətraflı şəkildə genişləndirir; o, hesab edir ki, sekulyar cəmiyyətə dəyişikliklərə baxmayaraq, 7-ci əsrin əvvələrindən etibarən Quran sosial kodların saxlanılmasında rol oynadı.[120]

Dinin tənqidi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəzi görkəmli ateistlər — ən son Kristofer Hitçens, Daniel Dennet, Sem Heyris və Riçard Dokinz və Bertran Rassel, Robert İnqersol və Volter kimi mütəfəkkirlər və romançı Joze Saramaqo dini əməllər və doktrinaların zərərli tərəflərini əsas gətirərək dinləri tənqid edirlər.[121]

Karl Marks

19-cu əsr Alman siyasi nəzəriyyəçisi və sosioloq Karl Marks dini belə adlandırırdı; "məzlum məxluqun ah çəkməsidir, qəlbsiz bir dünyanın qəlbidir və ruhsuz vəziyyətlərin ruhudur. O, xalqın tiryəkidir." Sonra dəvam edir; "xalqın həqiqətən xoşbəxt ola bilməsi üçün saxta xoşbəxtlik olan dinin məhv edilməsi lazımlıdır. Onları içində olduqları vəziyyətləri ilə əlaqəli illüziyalarından imtinaya çağırmaq, onları illüziya tələb edən şərtlərdən imtinaya çağırmaqdlır."[122] Lenin yazırdı ki, "hər dini ideya və hər tanrı ideyası ifadə olunmaz əclaflıqdır… ən təhlükəli növündən, ən iyrənc növündən olan "yoluxma"dır. Milyonlarla günah, çirkli işlər, zorakılıq aktları və infeksiyalı xəstəliklər… ən ağıllı ideoloji geyimlərlə bəzədilmiş Tanrının incə, mənəvi ideyasından daha az təhlükəlidir…"[123]

Sem Heyris qərb dininin ilahi hakimiyyətə olan bağlılığını onun özünü avtoritarizmə və doqmatizmə borc verməsi şəklində tənqid edir.[124] Dini fundamentalizm və xarici din[125] və avtoritarizm, dogmatizm və qərəzlilik arasında korrelyasiya vardır.[125] Səlib yürüşləri, inkvizisiya, cadugərlərin məhkəməsi və terrorist hücumları kimi dinin təhlükələrini nümayiş etdirmək üçün irəli sürülən tarixi hadisələr ilə birlikdə bu arqumentlər dinə etiqadın faydalı təsirləri iddialarına cavab olaraq istifadə edilmişdir.[126] Bu arqumentlərə cavab olaraq inanclılar SSRİ kimi ateizmi müdafiə edən bəzi rejimlərin də kütləvi qətliamlardan təqsirkar olduqlarını irəli sürürlər.[127][128] Bu iddialara cavab olaraq Sem Heyris və Riçard Dokinz kimi ateistlər deyir ki, Stalinin vəhşiliklərinə ateizm deyil, doqma marksizm zəmin yaratmışdı. Stalin və Mao ateist olduqları halda, öz əməllərini ateizm adına etməmişdilər.[129][130]

Etimologiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]
III əsrin əvvəllərində papirus üzərində yazılmış "Efeslilərə müraciət"də yunan dilindəki αθεοι (atheoi) (2:12) ifadəsi "tanrısız" mənasını verir.[131]

Erkən qədim yunan dilində átheos (ἄθεος, ἀ-inkar prefiksi + θεός "tanrı") "tanrısız" mənasına gəlirdi. Bu termin əvvəllər qınaq olaraq istifadə olunurdu və təxminən "tanrısız" və "günahkar" mənalarına gəlirdi. E.ə V əsrdə bu söz "tanrılarla münasibətləri kəsmək" və ya "tanrıları inkar etmək" mənasında daha qəsidli və aktiv tanrısızlığı göstərməyə başladı. Daha sonra ἀσεβής (asebes) termini ortaya çıxdı və hansı ki, digər tanrılara inansalar belə, yerli tanrıları hörmətsiz şəkildə inkar edən insanları ifadə edirdi. Klassik mətnlərin müasir tərcümələri bəzən "átheos" sözünü "ateistik" kimi göstərir. Abstrakt isim olan "atheotes" (ateizm) termini də istifadə olunurdu. Siseron yunanca sözü Latın dilinə "átheos" olaraq transliterasiya etdi. Ortaya çıxdı ki, bu termin erkən xristianlar və hellenistlər arasındaki debatlarda istifadə olunurdu, hansı ki, hər iki tərəf bunu bir-birilərinə qarşı təhqiramiz söz mənasında işlədirdi.[13]

Karen Armstronq yazır ki, "XVI-XVII əsrlərdə "ateist" sözü hələ sadəcə polemikanın mövzuzu olaraq qalırdı… Bu termin təhqir hesab olunurdu. Heç kim arzulamazdı ki, özünü ateist olaraq adlandırsın."

Ateizm ilk dəfə 18-ci əsrin sonlarında Avropaya məxsusi bir inancı təyin etmək üçün istifadə edildi, xüsusi ilə monoteistik İbrahimi tanrıya inamsızlığı ifadə edilirdi.[132] 20-ci əsrdə terminin mənasının genişlənməsində və bütün növ tanrılara inamsızlığın mənasını qazanmasında qloballaşma mühüm rol oynadı. Qərb cəmiyyətində ateizm sadəcə "tanrıya inamsızlığ"ı ifadə etmək üçün istifadə edilir.[45]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ateizm termininin ən erkən istifadəsi XVI əsrin Fransasında rastlanılsa da,[133][134] müasir dövrümüzdə ateistik olaraq hesab edilən ideyalar Vedik dövründən və klassik antik dövrdən qeydə alınmışdır.

Erkən hind dinləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ateistik məktəblər erkən hind düşüncəsində rastlanılır və və tarixi Vedik dini zamanından mövcuddur.[135] Hind fəlsəfəsinin altı ortodoks məktəbi arasında ən qədim fəlsəfi düşüncə məktəbi olan Sankhya tanrıyı qəbul etmir və həmçinin erkən Mimamsa da tanrı anlayışını rədd edir.[136] Eramızdan əvvəl 6-cı əsrdə Hindistanda meydana gələn əsaslı materialist və anti-teistik fəlsəfi Karvaka (və ya Lokayata) məktəbi, ehtimal ki, Hindistanda ən açıq şəkildə ateist fəlsəfə məktəbidir, o, Yunanıstandaki Kirena məktəbinin oxşarıdır. Hind fəlsəfəsinin bu qolu Vedaların avtoritetini imtina etdiyinə görə heterodoks olaraq təsnif edilir və buna görə də Hinduizmin altı ortodoks məktəbinin bir hissəsi hesab edilmir, lakin Hinduizmdəki materialist hərəkatın dəlili olaraq diqqətəlayiqdir.[137]

Çaterji və Datta izah edirlər ki, Çarvaka fəlsəfəsini anlayışımız tam deyil, əsasən digər məktəblər tərəfindən onların fikirlərinin tənqidinə əsaslanır:[138]

Baxmayaraq ki, Hindistanda bir və ya digər şəkildə materializm həmişə mövcud olmuşdur və ara-sıra istinadlara Vedalarda, Buddist ədəbiyyatında, dastanlarda, eləcə də sonrakı fəlsəfi əsərlərdə rast gəlinir, biz materializmlə əlaqəli nə hər hansı sistematik əsər, nə də digər fəlsəfi məktəblərin sahib olduğu kimi mütəşəkkil dəvamçılar məktəbi tapa bilmirik. Ancaq başqa məktəblərin demək olar ki, bütün əsərləri materializm dünyagörüşünü təkzib edici xarakter daşıyır. Bizim Hind materializmi haqqında biliklərimiz əsasən bunlara əsaslanır.

Ateistik olaraq qəbul edilən digər hind fəlsəfələrinə Klassik Sankhya və Purva Mimansa daxildir. Şəxsləşdirilmiş yaradıcı tanrının rədd edilməsi Caynizm və Buddizmdə də rast gəlinir.[139]

Klassik antik dövr

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Platonun Sokratın müdafiəsi əsərində Sokrat Meletos tərəfindən tanrılara inanmamaqla ittiham edilir.[140][141]

Qərb ateizminin kökləri Yunan fəlsəfəsinin Sokrataqədərki dövründə mövcuddur,[142][143] lakin müasir mənadaki ateizm qədim Yunanıstanda mövcud deyildi, və ya son dərəcə nadir idi.[143][144][145] Demokrit kimi Sokrataqədərki atomistlər dünyanı sırf materialist şəkildə izah etməyə çalışırdılar və dini təbiət hadisələrinə insanın reaksiyası kimi şərh edirdilər,[140] lakin tanrının varlığını açıq şəkildə inkar etmirdilər.[140] Lionlu İrineyin "ateist" adlandırdığı Anaksaqor[146] göy cisimlərinin ilahiliyinin inkarına təşəbbüsünün təsdiqi olan "günəş közərmə daşının bir növüdür" sitatına görə imansızlıqla günahlandırılmışdı.[147] Eramızdan əvvəl V əsrin sonlarında yunanıstanlı lirik şair Meloslu Diaqor Elevsin misteriyalarını lağa qoyduqdan sonra Afinada "tanrısız insan" (ἄθεος) olması ittihamı ilə ölüm cəzasına məhkum edilmişdi,[140][144][145] ancaq cəzadan xilas olmaq üçün şəhərdən qaçmışdı.[140][144][145] Daha sonra yazıçılar Diaqoru "ilk ateist" olaraq qeyd adlandırdılar,[148][149] lakin, o, sözün müasir mənasında ateist deyildi.[145]

Həm Kritius və həm Evripid aid olduğu düşünülən itirilmiş satira pyesi olan Sizifdən bir fraqmentdə ağıllı bir insanın insanları əxlaqi şəkildə davranmağa vadar etmək üçün "tanrı qorxusu"nu uydurduğunu iddia edir.[143][145][145][150][151] Ancaq bu ifadə, əslində, tanrıların mövcud olmadıqlarını deyil, güclərinin fırıldaq olduğunu ifadə edirdi.[143] Ateistik bəyanatlar, həmçinin, filosof Prodikusa da aid edilir. Filodemus bildirir ki, Prodikus inanırdı ki, "populyar inancın tanrıları mövcud deyil, ancaq primitiv insanlar, Yerin meyvələri və faktiki olaraq hər şey onların varlığına töhfə vermişlər". Protaqor bəzən ateist görüşlü bir filosof olaraq hesab edilsə də, o, daha çox aqnostik fikirləri müdafiə edir və qeyd edir ki, "tanrılarla əlaqəli olaraq mən onların mövcud olub olmadıqlarını və ya formada nəyə bənzədiklərini müəyyən edə bilmərəm, çünki bilgiyə bir çox şey məneə törədir: mövzunun "qaranlıq" olması və insan həyatının qısamüddətliliyi."[144][152] Afina ictimaiyyəti Sokratı Sokrataqədərki fəlsəfədəki naturalistik sorğulamalara və fenomenlərlə əlaqəli ilahi açıqlamaların inkarına meyilli olması ilə əlaqələndirdi.[140][141] Aristofan Buludlar adlı tamaşasında Sokratı tələbələrinə ənənəvi Yunan tanrılarının mövcud olmadıqlarını öyrətməsini canlandırır.[140][141] Daha sonra Sokrat dövlətin tanrılarına inanmamaq və əvəzində xarici tanrılara ibadət etmək ittihamı ilə mühakimə olundu və edam edildi.[140][141] Sokratın özü məhkəmədə ateizm ittihamlarını şiddətlə rədd etdi,[140][141][153] onun haqqında mövcud olan bütün mənbələr onun çıxan günəşə dua edən və Delfidəki oraklın Apollonun sözlərini danışdığına inan çox dindar bir adam olduğunu göstərir.[140] Euhemerus tanrıların keçmişin fəthçiləri və qurucuları olan yalnızca ilahiləşdirilmiş hökmdarlar olduğunu və onların məzhəbləri və dinləri mahiyyət etibarilə yox olmuş səltənətlərin və əvvəlki siyasi strukturların davamı olduğunu ifadə edən görüşlərini dərc etdi.[154] Tam olaraq ateist olmasa da, Euhemerus "tanrıları məhv edərək ateizmi məskunlaşmış bütün dünyaya yaydığına görə" tənqid olunmuşdu.[155]

Ateizmin inkişafında ən vacib Yunan mütəfəkkiri Epikür idi.[143] Demokrit və Atomistlərin fikirlərini əsas götürərək, o, materialist fəlsəfəni dəstəklədi hansı ki, bu görüşə görə, kainat ilahi müdaxiləyə ehtiyac olmadan təsadüfi qanunlar tərəfindən idarə olunur.[156] Ancaq Epikür tanrıların mövcudluğuna inansa da,[143][156][157] onların insanlara qarşı maraqsız olduğunu hesab edirdi.[156] Epikürçülərin məqsədi ataraksiyaya nail olmaq idi və bunun vacib yollarından biri ilahi qəzəb qorxusunu irrasional olduğunu göstərmək idi. Epikürçülər ölümdən sonraki həyatın mövcudluğunu və ölümdən sonra ilahi cəzadan qorxmaq ehtiyacını da rədd edirdilər.[156]

Eradan əvvəl III əsrdə yaşayan Yunan filosofları Kirenalı Teodorus[149][158] və Lampsakuslu Straton[159] tanrıların varlığına inanmırdılar. Pyrhonist filosofu Sesktus Empirikus tanrıların varlığına qarşı çox sayda qədim arqument tərtib etmişdi.[160] Onun əsərlərinin nisbətən böyük həcmi sonrakı filosoflara daim təsir göstərdi.[161]

Klassik antik dövr ərzində "ateist" sözünün mənası dəyişməyə məruz qaldı.[145] Erkən xristianlar Yunan-Roma tanrılarının varlığına inanmadıqlarına görə "ateist" olaraq adlandırılıb təhqir edilirdilər.[145][162][163][164] Roma İmperiyası dövründə xristianlar ümumən Roma tanrılarını və xüsusən də qədim Romanın İmperator kultlarını rədd etdiklərinə görə edam edilirdi.[164][165] Bununla birlikdə, xristianlarla bütpərəstlər arasında hər bir qrupun doğru hesab etdikləri dinə etiqad etmədikləri üçün bir-birilərini ateizmdə günahlandırdıqları ağır bir mübarizə var idi.[166] Xristianlıq 381-ci ildə I Feodosinin rəhbərliyi altında Romanın dövlət dininə çevrildiyi zaman bidət cəzalandırılan cinayətə çevrildi.[165]

Erkən orta əsrlərdən intibah dövrünə qədər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Erkən orta əsrlərdə İslam dünyası Qızıl çağını yaşayırdı. Elm və fəlsəfədə irəliləyişlərlə yanaşı, ərəb və fars torpaqları açıqsözlü rasionalistlər və ateistlər yetişdirdilər, bu şəxslərin arasına daxil idi: Məhəmməd əl-Vərraq (9-cu əsr), İbn əl-Ravəndi (827–911), əl-Razi (854–925) və əl-Müərri (973–1058). Əl-Müərri yazır və öyrədirdi ki, "dinin özü qədim xalqın ixtira etdiyi xurafatdır"[167] və "insanlar iki növdür: ağılları olan, lakin dinləri olmayan və dinləri olan, lakin ağılları olmayanlar."[168] Nisbətən çox məhsuldar yazıçı olmalarına baxmayaraq, əsərlərinin çox az hissəsi günümüzə qədər çatmışdır, qalanlarının isə böyük hissəsi onları təkzib etməyə çalışan müsəlman apologetiklərin sonraki əsərlərində sitatlar və çıxarışlar vasitəsilə qorunur.[169] Qızıl çağın digər görkəmli alimləri də rasionalist düşüncə tərzi və həmçinin ateizmlə əlaqələndirilmişlər, ancaq İslam dünyasındakı mövcud intellektual mühit və bu dövrdən qalan sübutların azlığı bu fikri şübhə altına alır.

Avropada ateist görüşlərin mənimsənilməsi erkən orta əsrlərdə və orta əsrlərdə nadir idi; metafizika və teologiya dinin dominant maraqları idi.[170] Halbuki, bu dövrdə xristian tanrısının heterodoks anlayışlarının, təbiətin fərqli qavranılması, transsendenslik və tanrını tanımaq da daxil olmaqla inkişaf etdirən hərəkətlənmələr oldu. İohan Skot Eriqena, Dinantlı David, Benalı Amalrik və Azad Ruhun Qardaşları kimi individuallar və qruplar xristian görüşlərini panteistik tendensiyaları ilə qorudular. Nikolay Kuzalı docta ignorantia ("öyrənilmiş cəhalət") adlandırdığı fideizmin bir formasını qurdu. O hesab edirdi ki, tanrı insanların kateqorizasiyasından kənardır və buna görə də onun haqqında bilgimiz yalnız zənnlə məhdudlaşır. Uilyam Okamlı insan biliyinin sinqulyar obyektlərə nominalistik şəkildə məhdudlaşdırması ilə anti-metafiziki tendensialardan ilham aldı və ilahi mahiyyətin insan ağlı tərəfindən intuitiv və ya rasional olaraq qavranamayacağını iddia etdi. Con Mayrkort və Otrekortlu Nikolas kimi Okamın ardıcılları bu görüşü daha da ilərilətdirdilər. İmanla ağıl arasındakı nəticə bölgüsü Con Uiklif, Yan Qus və Martin Lüter kimi sonrakı radikal və islahatçı teologlara təsir göstərdi.[170]

İntibah azad düşüncə və skeptik sorğulama sahəsinin genişləndirməsində böyük təsir göstərdi. Leonardo da Vinçi kimi şəxslər eksperimentləri izahat yolu kimi axtarırdılar və dini hakimiyyətin arqumentlərinə qarşı çıxırdılar. Bu dövrdə digər din və kilsənin tənqidçiləri arasında Nikkolo Makiavelli, Bonaventyur de Perie, Mişel de Monten və Fransua Rable var idi.[161]

Erkən müasir dövr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Cefri Bleini yazır ki, reformasiya ateistlərə Katolik Kilsəsinin nüfuzuna hücm etməyə imkan yaratdı, bu da öz növbəsində "digər düşüncə təriqətlərini yeni Protestant kilsələrinin nüfuzuna hücum etməyə ruhlandırdı."[171] Fransa, Prussiya və İngiltərədə deizm nüfuz qazandı. Bleiniyə görə, Barux Spinoza " müasir dövrdə xristian torpaqlarında özünü elan edən tanınmış ilk yarı-ateist idi." Spinoza təbiətin qanunlarının kainatın işləyişini izah etdiyinə inanırdı. O, 1661-ci ildə "Tanrı haqqında qısa traktat" adlı əsərini nəşr etdirmişdi.[172]

Müasir mənbələrə görə, 17–18-ci əsrlərdə xristianlığın tənqidləri getdikcə daha tez-tez baş verirdi, xüsusən də dinin öz təsirini itirdiyi Fransa və İngiltərədə. Tomas Hobbs kimi bəzi protestant mütəfəkkirlər fövqəltəbii hadisələrə qarşı materialistik fəlsəfəni və skeptisizmi mənimsəyir, Spinoza isə ilahi alınyazısını pananteistik naturalizmin lehinə inkar edirdi. 17-ci əsrdə "panteist" terminini meydana gətirən Con Toland kimi intellektuallar tərəfindən deizm açıq şəkildə mənimsənilməyə başlanılmışdı.[173]

İlk məlum açıq ateist, Almaniyanın din tənqidçisi Mattias Knutzen idi; o, bunu 1674-cü ildə yazdığı üç əsərində dilə gətirmişdi.[174] Onu digər iki açıq ateist yazıçı, Polşalı keçmiş Yezuit filosofu Kazimierz Liçzenski və 1720-ci illərdə Fransız keşişi Jan Melie izlədi.[175] 18-ci əsrdə Pol Anri Holbax, Jak Andre Nejon kimi ateist mütəfəkkirlər və digər fransız materialistləri ortaya çıxdı.[176] Bunlardan fərqli olaraq, Con Lokk tolerantlıq tərəfdarı olsa da, tanrının varlığının inkar edilməsinin ictimai nizamı pozacağına və xaosa səbəb olacağına inanaraq, hakimiyyəti ateizmə qarşı tolerantlıq göstərməməyə çağırırdı.[177]

Filosof Devid Yum empirizmə əsaslandırılmış skeptik epistemologiyanı inkişaf etdirdi. İmmanuel Kantın fəlsəfəsi metafizik biliyin mümkünlüyünü ciddi şəkildə şübhə altına aldı. Hər iki filosof teologiyanın metafizik əsaslarını sarsıtdı və tanrının varlığı üçün klassik dəlilləri tənqid etdi.

Lüdviq Feyerbaxın "Xristianlığın mahiyyəti" (1841) əsəri, Engels, Marks, David Strauss, Nitsşe və Maks Ştirner kimi filosoflara təsir göstərdi. Feyerbax hesab edirdi ki, tanrı insanın ixtirasıdır və dini fəaliyyətlər arzuların yerinə yetirilmə istəyidir. Feyerbax müasir dinin antropologiyasının qurucu atası hesab olunur.

Bleini qeyd edir ki, Volter inqilab dövründə ateistik düşüncəyə güclü töhfə vermiş hesab olunsa da, Volter "tanrı olmasaydı, onu yaratmaq lazım gələrdi", deyərək hesab edirdi ki, tanrı qorxusu gözlənilən "qarmaşa"nın qarşısını alır.[178]

Pol Anri Holbax ateizmi və anti-dini yazıları ilə Fransız Maarifçiliyinin tanınan görkəmli şəxslərindən idi, ən məşhur əsərlərindən biri "Təbiətin sistemi" və həmçinin "Xristianlıq açıqlandı"dır. Fransa İnqilabının məqsədlərindən biri din xadimlərinin Vətəndaş Konstitusiyası vasitəsilə dövlətə münasibətdə yenidən qurulması və tabeliyi idi. Buna qarşı İtaətsizlik cəhdləri antiklerikal zorakılığına və Termidor çevrilişinə qədər davam edən bir çox klerikin Fransadan qovulmasına səbəb oldu. Radikal Yakobinlər 1793-cü ildə hakimiyyəti ələ keçirdilər. Yakobinlər deist idilər və Ali Varlıq Kültünü yeni fransız dini olaraq təqdim etdilər. Bəzi ateistlər idrakın personfiksiya edilmiş ilahəsinə sahib ateistik psevdo-dini ağıl kültünü qurmağın tərafdarı idilər. Napoleon dövrü Fransa cəmiyyətinin sekulyarlığını daha da institusionallaşdırdı.

XIX əsrin ikinci yarısında ateizm rasionalist və azaddüşüncəli filosofların təsiri ilə irəliləşdi. Bu dövrün bir çox görkəmli Alman filosofu Lüdviq Feyerbax, Artur Şopenhauer, Maks Ştirner, Karl Marks və Fridrix Nitsşe tanrıların varlığını inkar edir və dinə qarşı tənqidi fikirlər söyləyirdi.[179]

Corc Holioake ateist görüşlərinə görə Böyük Britaniyada həbs edilən (1842) sonuncu şəxs idi. Stiven Lou deyir ki, Holioake "sekulyarizm" anlayışını istifadə edən ilk şəxs idi.[180][181]

1900-cü ildən bəri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ateizm, xüsusilə, praktiki ateizmin forması, 20-ci əsrdə bir çox cəmiyyətdə inkişaf qazandı. Ateist düşüncə, ekzistensializm, obyektivizm, sekulyar humanizm, nihilizm, anarxizm, məntiqi pozitivizm, marksizm, feminizm[182] və ümumi elmi və rasionalist hərəkət kimi bir çox müxtəlif geniş fəlsəfələrdə geniş şəkildə tanındı.

İbrahimi dinlərin tanrılarının Kommunist 5 illikplan tərəfindən əzildiyini göstərən 1929-cu il SSRİ Milis Ateistlər Liqası jurnalının örtüyü.

Bundan əlavə, dövlət ateizmi Şərqi Avropa və Asiyada xüsusən, Vladimir Lenin və İosif Stalinin hakimiyyəti aldındaki Sovet İttifaqında, həmçinin, Mao Tszedunun hakimiyyəti altındaki Kommunist Çində ortaya çıxdı. Sovet İttifaqında ateistik və din əleyhinə siyasət çoxsaylı qanunvericilik aktlarını, məktəblərdə dini tədrisin qadağan edilməsini və Hərbçi Ateistlər Birliyinin yaranmasını ehtiva edirdi.[183][184] Maodan sonra Çin Kommunist Partiyası ateist bir təşkilat olaraq qalır və materik Çində dini praktikasını tənzimləyir, amma qadağan etmir.[185][186][187]

Avstraliyalı tarixçi Cefri Bleini yazır ki, "İkinci Dünya Müharibəsindəki ən amansız liderlər yəhudiliyə və xristianlığa düşmənlik göstərən sekulyaristlər və ateistlər idi."[188] Sosioloq Riçard Medsen isə qeyd edir ki, "Hitler və Stalin hər biri siyasi məqsədləri üçün kilsələri açdı və bağladı. Müharibə dövründə rejimin ictimai qəbulunu yaxşılaşdırmaq üçün Stalin xristianlığa qarşı müxalifətini yumşaltdı."[189] Blekford və Şüklenk yazır ki, "SSRİ, şübhəsiz, ateist dövləti idi, həmçinin, Maoistik Çin və Pol Potun 1970-ci ilin Kambocasındakı fanatik qırmızı kxmerlər rejimi də. Lakin bu totalitar diktaturaların törətdikləri vəhşiliklərin ateistik etiqadının nəticəsi olduğunu, ateizm adı ilə həyata keçirildiyini, və ya ilk növbədə kommunizmin müvafiq formalarının ateist aspektlərindən qaynaqlandığını göstərmir."[190]

İngilis filosofu Bertran Rassell

Məntiqi pozitivizm və ssientizm neopozitivizm, analitik fəlsəfə, strukturalizm və naturalizm üçün yol açdı. Neopozitivizm və analitik fəlsəfə klassik rasionalizmi və metafizikanı sərt empirizm və epistemoloji nominalizmin lehinə rədd etdi. Bertran Rassel kimi tərəfdarları tanrı inancını qəti şəkildə rədd etdi. Lüdviq Vitgenşteyn ilk əsərlərində metafizik və fövqəltəbii dili rasional diskursdan ayırmağa çalışırdı. Alfred Ayer empirik elmlərə sadiqliyini əsas gətirərək, dini ifadələrin yersiz və mənasız olduğunu bildirirdi. Con Findley və Con Smart tanrının varlığının məntiqi olaraq zəruri olmadığını müdafiə edirdilər. Con Dyui kimi təbiətşünaslar və materialist monistlər tanrının varlığını, və ya əbədiliyi inkar edərək, təbii dünyanı hər şeyin əsası hesab edirdilər.
[59][191]

Digər inkişaflar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hindistanın görkəmli ateist lideri Periyar Ramasami kimi digər liderlər Hinduizm və Brahmanlara qarşı insanları kasta və din adı ilə ayırdığına və böldüyünə görə mübarizə aparırdı.[192]

Ateist Vaşti Makkollum 1948-ci ildə ABŞ dövlət məktəblərində dini təhsili ləğv edən Ali Məhkəmə işində şikayətçi idi.[193] Madalin Murrey Oheir, mümkün ki, Amerikanın ən nüfuzlu ateistlərindən biri idi; o, 1963-cü ildə Ali Məhkəməyə verdiyi şikayət ilə dövlət məktəblərində məcburi ibadəti qadağan etdirdi.[194] 1966-cı ildə Time jurnalı "Tanrı öldümü?" sualını verdi,[195] tanrının ölümünün teoloji hərəkatına cavab olaraq; hesablamalara istinadən, dünyadakı bütün insanların təxminən yarısı anti-dini bir gücün təsiri altında yaşayır və Afrika, Asiya və Cənubi Amerikada milyonlarla insan xristian teologiyası görüşü haqqında məlumatlı deyil.[196] "Dindən Azadlıq Fondu" Anne Nikol Qeylor və qızı Anni Lori Eylor tərəfindən 1976-cı ildə ABŞ-də təsis edildi. Bu təşkilat kilsə ilə dövlətin ayrılmasını təşviq edir.[197][198]

Berlin divarının sökülməsindən bəri fəal anti-dini rejimlərin sayı xeyli dərəcədə azaldı. 2006-cı ildə Pew Tədqiqat Forumundan Timoti Şah qeyd edir ki, "bütün əsas dini qruplar arasında dünya miqyasında bir tendensiya, hansında ki, tanrıya və inanca əsaslanan hərəkatlar, ümumiyyətlə, sekulyar hərəkatlar və ideologiyalar qarşısında artan inam və təsir qazanır."[199] Ancaq Qriqori Pol and Fil Zakerman bunu bir mif hesab edir və faktiki vəziyyətin daha mürəkkəb və nüanslı olduğunu düşünür.[200]

2010-cu ildə aparılan bir araşdırma özlərini ateist və ya aqnostik olaraq tanıdanların orta hesabla böyük dinlərin ardıcıllarına nisbətən həmin dinlər haqqında daha məlumatlı olduğunu göstərdi. İnancsızlar protestant və katolik dinlərinin əsas şərtləri ilə bağlı suallara dahas yaxşı cavab verərək çox xal topladılar. Yalnız mormon və yəhudi dindarları ateistlər və aqnostiklərlə bərabər miqdarda xal topladılar.[201]

2012-ci ildə Virciniya ştatının Arlington şəhərində ilk "Sekulyarizmdə qadınlar" konfransı keçirildi.[202] "Sekulyar Qadın" 2012-ci ildə dinsiz qadınlara yönəlmiş milli bir təşkilat olaraq quruldu.[203] Ateist feminist hərəkat ateist hərəkatın içində seksizm və cinsi təcavüzə qarşı mübarizəyə getdikcə daha çox diqqət yetirməyə başladı.[204] 2012-ci ilin avqust ayında Cennifer Makkreyt ("Boobquake"in təşkilatçısı) ateizmin daxilində Ateizm Plus və ya A + adı ilə tanınan "hər şeyə, o cümlədən seksizm, irqçilik, siyasət, yoxsulluq və cinayət kimi sosial problemlərə skeptisizmi tətbiq edən" bir hərəkat qurdu.[205][206][207]

2013-cü ildə Florida ştatındakı Bradford Ədliyyəsində Amerika hökumətinin əmlakına aid ilk ateist abidə açıldı: üzərinə Tomas Cefferson, Franklin və Madalin Murrey Oheirin sitatları yazılmış 680 kiloqramlıq skamya və qaidə.[208][209]

Yeni ateizm

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Məhşərin dörd atlısı:(yuxarı soldan saat oxu istiqamətində): Riçard Dokinz, Kristofer Hitçens, Deniel Dennett və Sem Heyris

Yeni ateizm 21-ci əsrin əvvəllərində "dinə asanca tolerantlıq göstərilməməli, təsiri yarandığı yerdə rasional dəlil ilə qarşılanmalı, tənqid edilməli və ifşa edilməlidir" görüşünü müdafiə edən ateist müəlliflər arasındakı hərəkata verilən addır.[210] Hərəkat Sem Heyris, Deniel Dennett, Riçard Dokinz, Viktor Stinqer, Kristofer Hitçens və müəyyən dərəcədə Ayaan Hirsi Əli ilə əlaqələndirilir.[211][212] Bu müəlliflərin 2004–2007-ci illər arasında nəşr olunan bestseller kitabları Yeni Ateizmin çox hissəsinin əsasını təşkil edir.[212] Xüsusilə yeni ateistlər və Dokinz "saman adam cəfəngiyat"ını törətməkdə[213] və yeni bir din yaratmaqda "günahlandırılır": Ssientizm.[214]

Bu ateistlər özlərini XX əsrdə müxtəlif ölkələrdə meydana gələn kütləvi siyasi ateizmə aid etmirlər. 11 sentyabrda baş verən terror hadisələri, "Discovery institute"un Amerika elm tədris planına kreatsionist ideyaları daxil etmək üçün qismən uğurlu cəhdləri və bu ideyaların Corc Buşun 2005-ci ildəki dəstəyini, bestseller kitablarında Dennett, Dokinz, Stinqer, Heyris və Hitçens qeyd edərək daha sekulyar bir cəmiyyətə doğru irəliləməyə ehtiyac dəlili olaraq hesab etdiklərini ifadə edirlər.[215]

Demoqrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dünya üzrə ateistlərin və aqnostiklərin proporsiyası. (2007)

Dünyadakı ateistlərin sayını müəyyən etmək çətindir. Dini etiqad sorğularında iştirak edən resbodentlər "ateizmi" fərqli şəkildə təyin edə bilərlər və ya ateizmi qeyri-dini inanclar və qeyri-teistik dini və spiritual inanclar arasında müxtəlif fərqlənmələr qoya bilərlər.[216] Hindu ateist özünü Hindu elan edə bilər baxmayaraq ki, eyni zamanda ateistdir.[217] Britannika Ensiklopediyasında 2010-cu ildə dərc edilmiş bir araşdırmaya əsasən, qeyri-dini nüfuz dünya əhalisinin təxminən 9,6 %-ni, ateistlər isə 2,0 %-ni təşkil edir və çox böyük əksəriyyəti Asiyada yaşayır. Bu göstəricilərə Buddistlər kimi ateistik dinlərin mənsubları daxil edilmir.[218] Ateizm üçün orta illik dəyişiklik 2000 ilə 2010 arasında −0,17 % idi.[218] Tanrıya inamı olmayanların nüfuzu dünya üzrə 500 milyondan 1.1 milyard insana qədər dəyişir.[219][220]

Qlobal Win-Gallup Beynəlxalq tədqiqatlarına görə, 2012-ci ildə aparılan sorğuda respondentlərin 13 %-i,[221] 2015-ci ildəki sorğuda 11 %-i,[27] 2017-ci ildəki sorğuda isə 9 %-i "etiqadlı ateist" idi.[28] 2012-ci ildə ilk aparılan sorğuda özlərini "etiqadlı ateist" olaraq görən insanların ilk 10 ölkəyə görə faiz göstəricisi: Çin (47 %), Yaponiya (31 %), Çexiya (30 %), Fransa (29 %), Cənubi Koreya (15 %), Almaniya (15 %), Hollandiya (14 %), Avstriya (10 %), İslandiya (10 %), Avstraliya (10 %) və İrlandiya Respublikası (10 %).[222]

Avropa

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Müxtəlif Avropa ölkələrində "hər hansı bir ruhun, tanrının və ya həyat qüvvəsinin mövcud olduğuna inanmıram" deyən insanların faiz göstəricisi (2010)[223]

2010 Eurobarometer Sorğusuna görə, "hər hansı bir ruhun, tanrının və ya həyat qüvvəsinin mövcud olduğuna inanmırsınız" ifadəsi ilə razılaşan respondentlərin faiz göstəricisi Fransa (40 %), Çexiya (37 %), İsveç (34 %), Hollandiya (30 %) və Estoniyada (29 %) yüksək idi; orta yüksək faiz göstəricisi qeydə alınan ölkələr: Almaniya (27 %), Belçika (27 %), Böyük Britaniya (25 %); ən aşağı faiz göstəricisi olan ölkələr: Polşa (5 %), Yunanıstan (4 %), Kipr (3 %), Malta (2 %) və Rumıniya (1 %) və bütövlükdə Avropa Birliyi 20 % təşkil edirdi.[33] 2012-ci ildə Avropa İttifaqında ayrı-seçkiliklə bağlı keçirilən Eurobarometer sorğusunda, sorğuda iştirak edənlərin 16 % -i özünü inancsız / aqnostik, 7 % -i isə ateist hesab edirdilər.[224]

Pew Araşdırma Mərkəzinin 2012-ci ildə apardığı bir araşdırmaya görə, dinsizlər (aqnostiklər və ateistlər də daxil olmaqla) avropalıların təxminən 18 %-ni təşkil edir.[225] Eyni araşdırmaya görə, dinlə əlaqəsiz olanlar (aqnostiklər və ateistlər) yalnız iki Avropa ölkəsində əhalinin əksəriyyətini təşkil edir: Çexiya (75 %) və Estoniya (60 %).[225]

Asiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin Asiyanın üç ölkəsində və Çinin bir xüsusi inzibati bölgəsində dinlə əlaqəsi olmayanlar əhalinin əksəriyyətini təşkil edir: Şimali Koreya (71 %), Yaponiya (57 %), Honkonq (56 %) və Çin (52 %).[225]

Avstraliya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Avstraliya Statistika Bürosunun məlumatına görə, avstraliyalıların 30 %-i "qeyri-dindardır", bu kateqoriyaya ateistlər də daxildir.[226] 2013-cü il siyahıyaalınmasında Yeni Zelandiyalıların 42 %-nin hər hansı bir dinə etiqad etmədiyi müəyyən olundu.[227] Kişilər qadınlardan daha çox dinin olmadığını bildirirdilər.

Amerika Birləşmiş Ştatları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dünya Dəyərləri Araşdırmasına görə, 2014-cü ildə amerikalıların 4,4 % -i özünü ateist olaraq tanıtdırdı.[228] Ancaq eyni sorğu göstərdi ki, respondentlərin 11,1 % -i tanrıya inandıqlarını soruşduqda "yox" dedilər.[228] 1984-cü ildə bu göstəricilər müvafiq olaraq 1,1 % və 2,2 % idi. Pew Araşdırma Mərkəzinin 2014-cü il hesabatına görə, ABŞ-nın yetkin əhalisinin 3,1 % -i özünü ateist olaraq tanıyırdı, 2007-ci ildən 1,6 % artıb; və hər hansı dinə mənsub olmayan demoqrafiya içərisində ateistlər 13,6 % təşkil edirdi.[229] 2015-ci il Ümumi Sosioloji Araşdırmasına görə, ABŞ-dakı ateistlərin və aqnostiklərin sayı son 23 ildə nisbətən sabit qalmışdır, 1991-ci ildə nüfuzun yalnız 2 %-i ateist, 4 %-i isə aqnostik və 2014-cü ildə yalnız 3 %-i ateist, 5 %-i isə aqnostik olaraq müəyyən olunmuşdu.[230]

Dinlə əlaqəsiz/dini olmayan

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Amerikan Ailə Tədqiqatına görə, 2017-ci ildə dinlə əlaqəsiz nüfuz 34 % idi.[231][232] Pew Araşdırma Mərkəzinin məlumatına görə, 2014-cü ildə Amerika əhalisinin 22,8 %-i özünü hər hansı bir dinə aid etmir, bu göstəricidə ateistlər 3,1 % və aqnostiklər isə 4 % təşkil edirdi.[233] PRRI araşdırmasına görə, nüfuzun 24 %-i özünü dinlə əlaqəsiz hesab edir. Ateistlər və aqnostiklər bu "dinlə əlaqəsiz" demoqrafiyanın dörddə birini təşkil edirlər.[234]

Ərəb dünyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Son illərdə ateizmin profili ərəb dünyasında xeyli dərəcədə yüksəldi.[235] Qahirə kimi bölgədəki böyük şəhərlərdə, avtoritar hökumətlərin müntəzəm basqınlarına baxmayaraq ateistlər kafelərdə və sosial mediada təşkilatlanırlar.[235] "Gallup International" tərəfindən 2012-ci ildə edilən bir sorğuda müəyyən olundu ki, səudiyyəlilərin 5 %-i özlərini "etiqadlı ateist" olaraq hesab edir.[235] Ancaq ərəb dünyasında çox az gəncin dost və ya tanış çevrələrində ateist var. Bir araşdırmaya görə, 1 %-dən azı Mərakeşdə, Misirdə, Səudiyyə Ərəbistanında və ya İordaniyada; Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində, Bəhreyn, Küveyt və Fələstində yalnız 3 % -dən 7 % -ə qədərdir.[236] Onlardan "yerlərində, icmada və cəmiyyətdə ateizmin izlərini görüb-eşitmədiklərini" soruşduqda sorğu edilən ölkələrin hamısında yalnız 3 %-dən 8 %-ə "bəli" cavabı müəyyən olundu. Yeganə istisna 51 % göstəricisi ilə BƏƏ idi.[236]

Ateizm, rifah, təhsil

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müxtəlif tədqiqatlar ateizm ilə təhsil səviyyələri, rifah və IQ arasında müsbət korrelyasiya olduğunu müəyyən etdi.[94][237] Təkamülçü psixoloq Nigel Barberin sözlərinə görə, ateizm əhalinin əksəriyyətinin iqtisadi cəhətdən yaxşı olduğu bölgələrdə, xüsusən Avropanın sosial demokratiyalarında çiçəklənir, çünki geniş sosial təhlükəsizlik şəbəkələri və daha yaxşı həyat keyfiyyəti və daha yüksək ömür uzunluğu ilə nəticələnən daha yaxşı sağlamlıq xidməti ilə gələcəyə dair daha az qeyri-müəyyənlik var. Bunun əksinə olaraq, inkişaf etməmiş ölkələrdə ateistlər demək olar ki, yoxdur.[238]

Dini təhqirə görə cəza verilən ölkələr.
  Ləğv edilib
  Lokal məhdudiyyətlər
  Cərimələr və məhdudiyyətlər
  Həbs cəzaları
  Ölüm cəzaları

Ateizm və IQ arasındakı əlaqə statistik baxımdan əhəmiyyətli olsa da, böyük deyil və əlaqənin səbəbi yaxşı bilinmir.[239] Bir fərziyyə görə, IQ ilə dindarlıq arasındakı mənfi əlaqənin uyğunsuzluqdakı fərdi fərqlərdən qaynaqlanır; bir çox ölkədə dini inanc konformist seçimdir və daha ağıllı insanların uyğunlaşma ehtimalının az olduğuna dair dəlillər mövcuddur.[240] Digər bir nəzəriyyəyə görə, daha yüksək IQ səviyyəli insanların analitik düşünmə ehtimalı daha yüksəkdir və dinə olan inamsızlıq dini iddiaların qiymətləndirilməsi üçün daha yüksəksəviyyəli analitik əsaslandırma tətbiq edilməsindən qaynaqlanır.[239]

Təkamülçü psixoloq Niqel Barber ateistlərin dindarlardan daha ağıllı olmasının, dini inancın itirilməsi ilə də əlaqəli olan sosial, ətraf mühit və rifah amilləri ilə daha yaxşı izah edildiyini söyləyir. O, dinin axmaqlığa səbəb olduğuna şübhə edir və bəzi yüksək zəkalı insanların da dindar olduqlarını qeyd edir, lakin daha yüksək zəkanın ağlasığmaz dini inancların rədd edilməsi ilə əlaqəli olmasının inandırıcı olduğunu və zəka ilə dini inancların rəddi arasındakı vəziyyətin olduqca mürəkkəb olduğunu söyləyir.[241] 2017-ci ildə aparılan bir araşdırma dindarlara nisbətən ateistlərin daha yüksək düşünmə qabiliyyətinə sahib olduqlarını göstərdi və bu fərq yaş, təhsil və mənşə ölkəsi kimi sosyodemoqrafik amillərlə əlaqəli deyildi.[242] 2015-ci ildə aparılan bir araşdırmada tədqiqatçılar ateistlərin koqnitiv refleksiya testlərində teistlərdən daha yüksək nəticə əldə etdiklərini aşkar etdilər. Müəlliflər yazır ki, "Ateistlərin daha yüksək bal toplaması, inancın ağılın və onun defolt rejiminin avtomatik təzahürü olduğunu göstərən ədəbiyyatlarla uzlaşır. Belə görünür ki, inanmamaq koqnitiv qabiliyyət tələb edir."[243]

Ateizmə münasibət

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dindən çıxmağa görə ölüm cəzası verilən ölkələr[244]

Statistik məlumatlara görə, ateistlərə qarşı dünyada pis rəftar mövcuddur. Qeyri-ateistlər və bəlkə də digər ateistlər, ateistlərə kütləvi qətldən tutmuş restoranda pul verməməyə qədər olan əxlaqsız davranışlara meyilli kimi baxırlar.[245][246][247] Bundan əlavə, 2016-cı il Pew Araşdırma Mərkəzinin bir nəşrinə görə, fransızların 15 %-i, amerikalıların 45 %-i və indoneziyalıların 99 %-i açıqca inanır ki, bir insanın əxlaqlı olması üçün tanrıya inancı olmalıdır. Pew bundan əlavə, ABŞ-də keçirilən sorğuda, ateistlər və müsəlmanlar əsas dini nüfuz arasında "təəssürat termometri"nin ən aşağı reytinqinə sahibdirlər.[248] Həmçinin dini üniversitet tələbələri ilə əlaqəli bir tədqiqat onların ölümlərini düşündükdən sonra ateistlərə qarşı mənfi təsəvvür və münasibət qurma ehtimalının daha yüksək olduğunu müəyyən etdi və bu münasibətlərin ölüm narahatlığının nəticəsi ola biləcəyini irəli sürdü.[249]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Harvey, Van A. Agnosticism and Atheism, in Flynn, 2007. səh. 35: "The terms ATHEISM and AGNOSTICISM lend themselves to two different definitions. The first takes the privative a both before the Greek theos (divinity) and gnosis (to know) to mean that atheism is simply the absence of belief in the gods and agnosticism is simply lack of knowledge of some specified subject matter. The second definition takes atheism to mean the explicit denial of the existence of gods and agnosticism as the position of someone who, because the existence of gods is unknowable, suspends judgment regarding them ... The first is the more inclusive and recognizes only two alternatives: Either one believes in the gods or one does not. Consequently, there is no third alternative, as those who call themselves agnostics sometimes claim. Insofar as they lack belief, they are really atheists. Moreover, since absence of belief is the cognitive position in which everyone is born, the burden of proof falls on those who advocate religious belief. The proponents of the second definition, by contrast, regard the first definition as too broad because it includes uninformed children along with aggressive and explicit atheists. Consequently, it is unlikely that the public will adopt it."
  2. ↑ 1 2 Simon Blackburn, redaktoratheism // The Oxford Dictionary of Philosophy (2008). Oxford University Press. 2008. ISBN 978-0-19-954143-0. 2021-03-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-21. Either the lack of belief that there exists a god, or the belief that there exists none. Sometimes thought itself to be more dogmatic than mere agnosticism, although atheists retort that everyone is an atheist about most gods, so they merely advance one step further.
  3. ↑ Most dictionaries (see the OneLook query for "atheism" Arxiv surəti 30 sentyabr 2007 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 30 sentyabr 2007 at the Wayback Machine) first list one of the more narrow definitions.
    • Runes, Dagobert D., redaktorDictionary of Philosophy. New Jersey: Littlefield, Adams & Co. Philosophical Library. 1942. ISBN 978-0-06-463461-8. İstifadə tarixi: 2011-04-09. (a) the belief that there is no God; (b) Some philosophers have been called "atheistic" because they have not held to a belief in a personal God. Atheism in this sense means "not theistic". The former meaning of the term is a literal rendering. The latter meaning is a less rigorous use of the term though widely current in the history of thought – entry by Vergilius Ferm
  4. ↑ Atheism // OxfordDictionaries.com. Oxford University Press. 11 September 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-04-23.
  5. ↑ Nielsen, 2013: "Instead of saying that an atheist is someone who believes that it is false or probably false that there is a God, a more adequate characterization of atheism consists in the more complex claim that to be an atheist is to be someone who rejects belief in God for the following reasons ... : for an anthropomorphic God, the atheist rejects belief in God because it is false or probably false that there is a God; for a nonanthropomorphic God ... because the concept of such a God is either meaningless, unintelligible, contradictory, incomprehensible, or incoherent; for the God portrayed by some modern or contemporary theologians or philosophers ... because the concept of God in question is such that it merely masks an atheistic substance—e.g., "God" is just another name for love, or ... a symbolic term for moral ideals."
  6. ↑ Edwards, 2005: "On our definition, an 'atheist' is a person who rejects belief in God, regardless of whether or not his reason for the rejection is the claim that 'God exists' expresses a false proposition. People frequently adopt an attitude of rejection toward a position for reasons other than that it is a false proposition. It is common among contemporary philosophers, and indeed it was not uncommon in earlier centuries, to reject positions on the ground that they are meaningless. Sometimes, too, a theory is rejected on such grounds as that it is sterile or redundant or capricious, and there are many other considerations which in certain contexts are generally agreed to constitute good grounds for rejecting an assertion."
  7. ↑ Rowe, 1998: "As commonly understood, atheism is the position that affirms the nonexistence of God. So an atheist is someone who disbelieves in God, whereas a theist is someone who believes in God. Another meaning of 'atheism' is simply nonbelief in the existence of God, rather than positive belief in the nonexistence of God. ... an atheist, in the broader sense of the term, is someone who disbelieves in every form of deity, not just the God of traditional Western theology."
  8. ↑ J.J.C. Smart. Atheism and Agnosticism // Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University. 2017. 11 December 2016 tarixində arxivləşdirilib.
  9. ↑ "Definitions: Atheism". Department of Religious Studies, University of Alabama. 2011-06-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-12-01.
  10. ↑ Oxford English Dictionary (2nd). 1989. Belief in a deity, or deities, as opposed to atheism
  11. ↑ "Merriam-Webster Online Dictionary". 14 May 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09. ...belief in the existence of a god or gods...
  12. ↑ Smart, J.J.C. Zalta, Edward N. (redaktor). "Atheism and Agnosticism". The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2013 Edition). 9 March 2004. 2 December 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 April 2015.
  13. ↑ 1 2 Drachmann, A.B. Atheism in Pagan Antiquity. Chicago: Ares Publishers. 1977 [1922]. ISBN 978-0-89005-201-3. Atheism and atheist are words formed from Greek roots and with Greek derivative endings. Nevertheless, they are not Greek; their formation is not consonant with Greek usage. In Greek they said átheos and atheotēs; to these the English words ungodly and ungodliness correspond rather closely. In exactly the same way as ungodly, átheos was used as an expression of severe censure and moral condemnation; this use is an old one, and the oldest that can be traced. Not till later do we find it employed to denote a certain philosophical creed.
  14. ↑ 1 2 Whitmarsh, Tim. 8. Atheism on Trial // Battling the Gods: Atheism in the Ancient World. Knopf Doubleday. 2016. ISBN 978-0-307-94877-9.
  15. ↑ 1 2 Wootton, David. 1. New Histories of Atheism // Hunter, Michael; Wootton, David (redaktorlar ). Atheism from the Reformation to the Enlightenment. Oxford: Clarendon Press. 1992. ISBN 978-0-19-822736-6.
  16. ↑ Armstrong, 1999
  17. ↑ Hancock, Ralph. The Legacy of the French Revolution. Lanham, Massachusetts: Rowman and Littlefield Publishers. 1996. səh. 22. ISBN 978-0-8476-7842-6. 30 September 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-30. Extract of page 22 Arxivləşdirilib 29 sentyabr 2015 at the Wayback Machine
  18. ↑ 1 2 3 Various authors. "Logical Arguments for Atheism". The Secular Web Library. Internet Infidels. 2012-11-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-10-02.
  19. ↑ Shook, John R. "Skepticism about the Supernatural" (PDF). 2012-10-18 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-10-02.
  20. ↑ 1 2 Drange, Theodore M. "The Arguments From Evil and Nonbelief". Secular Web Library. Internet Infidels. 1996. 2007-01-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-10-02.
  21. ↑ Honderich, Ted (Ed.) (1995). "Humanism". The Oxford Companion to Philosophy. Oxford University Press. p. 376. ISBN 0-19-866132-0.
  22. ↑ Fales, Evan. Naturalism and Physicalism, in Martin, 2006. səh. 122–131.
  23. ↑ Baggini, 2003. səh. 3–4.
  24. ↑ Stenger, 2007. səh. 17–18, citing Parsons, Keith M. God and the Burden of Proof: Plantinga, Swinburne, and the Analytical Defense of Theism. Amherst, New York: Prometheus Books. 1989. ISBN 978-0-87975-551-5.
  25. ↑ Zuckerman, Phil. Martin, Michael T (redaktor). The Cambridge Companion to Atheism. Cambridge: Cambridge University Press. 2007. səh. 56. ISBN 978-0-521-60367-6. OL 22379448M. 31 October 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09.
  26. ↑ "Religiosity and Atheism Index" (PDF). Zurich: WIN/GIA. 27 iyul 2012. 21 oktyabr 2013 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 oktyabr 2013.
  27. ↑ 1 2 "New Survey Shows the World's Most and Least Religious Places". NPR. 13 April 2015. 6 May 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-04-29.
  28. ↑ 1 2 "Wayback Machine" (PDF). 2017-11-14. 2017-11-14 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-27.
  29. ↑ Keysar, Ariela; Navarro-Rivera, Juhem. 36. A World of Atheism: Global Demographics // Bullivant, Stephen; Ruse, Michael (redaktorlar ). The Oxford Handbook of Atheism. Oxford University Press. 2017. ISBN 978-0-19-964465-0.
  30. ↑ "UK among most secular nations". BBC News. 26 February 2004. 2 September 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-14.
  31. ↑ "Worldwide Adherents of All Religions by Six Continental Areas, Mid-2007". Encyclopædia Britannica. 2007. 12 December 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-21.
    • 2.3% Atheists: Persons professing atheism, skepticism, disbelief, or irreligion, including the militantly antireligious (opposed to all religion).
    • 11.9% Nonreligious: Persons professing no religion, nonbelievers, agnostics, freethinkers, uninterested, or dereligionized secularists indifferent to all religion but not militantly so.
  32. ↑ "Gallup International Religiosity Index" (PDF). Washington Post. WIN-Gallup International. April 2015. 1 February 2016 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 9 January 2016.
  33. ↑ 1 2 Social values, Science and Technology (PDF). Directorate General Research, European Union. 2010. 207. 30 April 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09.
  34. ↑ Wikisource Kisholm, Hyu, redaktorAtheism // Britannika Ensiklopediyası (XI). Cambridge University Press. 1911. The term as generally used, however, is highly ambiguous. Its meaning varies (a) according to the various definitions of deity, and especially (b) according as it is (i.) deliberately adopted by a thinker as a description of his own theological standpoint, or (ii.) applied by one set of thinkers to their opponents. As to (a), it is obvious that atheism from the standpoint of the Christian is a very different conception as compared with atheism as understood by a Deist, a Positivist, a follower of Euhemerus or Herbert Spencer, or a Buddhist.
  35. ↑ Martin, 1990. səh. 467–468: "In the popular sense an agnostic neither believes nor disbelieves that God exists, while an atheist disbelieves that God exists. However, this common contrast of agnosticism with atheism will hold only if one assumes that atheism means positive atheism. In the popular sense, agnosticism is compatible with negative atheism. Since negative atheism by definition simply means not holding any concept of God, it is compatible with neither believing nor disbelieving in God."
  36. ↑ Flint, 1903. səh. 49–51: "The atheist may however be, and not unfrequently is, an agnostic. There is an agnostic atheism or atheistic agnosticism, and the combination of atheism with agnosticism which may be so named is not an uncommon one."
  37. ↑ Holland, Aaron. Agnosticism, in Flynn, 2007. səh. 34: "It is important to note that this interpretation of agnosticism is compatible with theism or atheism, since it is only asserted that knowledge of God's existence is unattainable."
  38. ↑ 1 2 Martin, 2006. səh. 2: "But agnosticism is compatible with negative atheism in that agnosticism entails negative atheism. Since agnostics do not believe in God, they are by definition negative atheists. This is not to say that negative atheism entails agnosticism. A negative atheist might disbelieve in God but need not."
  39. ↑ Barker, 2008. səh. 96: "People are invariably surprised to hear me say I am both an atheist and an agnostic, as if this somehow weakens my certainty. I usually reply with a question like, "Well, are you a Republican or an American?" The two words serve different concepts and are not mutually exclusive. Agnosticism addresses knowledge; atheism addresses belief. The agnostic says, "I don't have a knowledge that God exists." The atheist says, "I don't have a belief that God exists." You can say both things at the same time. Some agnostics are atheistic and some are theistic."
  40. ↑ Besant, Annie. Why Should Atheists Be Persecuted?. in Bradlaugh və b. 1884. səh. 185–186]: "The Atheist waits for proof of God. Till that proof comes he remains, as his name implies, without God. His mind is open to every new truth, after it has passed the warder Reason at the gate."
  41. ↑ Holyoake, George Jacob. "Mr. Mackintosh's New God". The Oracle of Reason, Or, Philosophy Vindicated. 1 (23). 1842: 186. 30 October 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 August 2015. On the contrary, I, as an Atheist, simply profess that I do not see sufficient reason to believe that there is a god. I do not pretend to know that there is no god. The whole question of god's existence, belief or disbelief, a question of probability or of improbability, not knowledge.
  42. ↑ Nielsen, 2013: "atheism, in general, the critique and denial of metaphysical beliefs in God or spiritual beings. As such, it is usually distinguished from theism, which affirms the reality of the divine and often seeks to demonstrate its existence. Atheism is also distinguished from agnosticism, which leaves open the question whether there is a god or not, professing to find the questions unanswered or unanswerable."
  43. ↑ Atheism // Encyclopædia Britannica Concise. Merriam Webster. 21 January 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-15. Critique and denial of metaphysical beliefs in God or divine beings. Unlike agnosticism, which leaves open the question of whether there is a God, atheism is a positive denial. It is rooted in an array of philosophical systems.
  44. ↑ Wikisource Kisholm, Hyu, redaktorAtheism // Britannika Ensiklopediyası (XI). Cambridge University Press. 1911. But dogmatic atheism is rare compared with the sceptical type, which is identical with agnosticism in so far as it denies the capacity of the mind of man to form any conception of God, but is different from it in so far as the agnostic merely holds his judgment in suspense, though, in practice, agnosticism is apt to result in an attitude towards religion which is hardly distinguishable from a passive and unaggressive atheism.
  45. ↑ 1 2 3 Martin, 2006
  46. ↑ Atheism as rejection of religious beliefs // Encyclopædia Britannica. 1 (15th). 2011. səh. 666. 0852294735. 12 May 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09.
  47. ↑ d'Holbach, P.H.T. Good Sense. 1772. 23 June 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-07.
  48. ↑ Smith, 1979. səh. 14.
  49. ↑ Nagel, Ernest. Philosophical Concepts of Atheism // Basic Beliefs: The Religious Philosophies of Mankind. Sheridan House. 1959. I must begin by stating what sense I am attaching to the word "atheism," and how I am construing the theme of this paper. I shall understand by "atheism" a critique and a denial of the major claims of all varieties of theism.  ... atheism is not to be identified with sheer unbelief, or with disbelief in some particular creed of a religious group. Thus, a child who has received no religious instruction and has never heard about God is not an atheist – for he is not denying any theistic claims. Similarly in the case of an adult who, if he has withdrawn from the faith of his father without reflection or because of frank indifference to any theological issue, is also not an atheist – for such an adult is not challenging theism and not professing any views on the subject.  ... I propose to examine some philosophic concepts of atheism ... reprinted in Critiques of God, edited by Peter A. Angeles, Prometheus Books, 1997.
  50. ↑ Oppy, 2018. səh. 4: Agnostics are distinguished from innocents, who also neither believe that there are gods nor believe that there are no gods, by the fact that they have given consideration to the question of whether there are gods. Innocents are those who have never considered the question of whether there are gods. Typically, innocents have never considered the question of whether there are gods because they are not able to consider that question. How could that be? Well, in order to consider the question of whether there are gods, one must understand what it would mean for something to be a god. That is, one needs to have the concept of a god. Those who lack the concept of a god are not able to entertain the thought that there are gods. Consider, for example, one-month-old babies. It is very plausible that one-month-old babies lack the concept of a god. So it is very plausible that one-month-old babies are innocents. Other plausible cases of innocents include chimpanzees, human beings who have suffered severe traumatic brain injuries, and human beings with advanced dementia
  51. ↑ 1 2 Flew, 1976. səh. 14ff: "In this interpretation, an atheist becomes: not someone who positively asserts the non-existence of God; but someone who is simply not a theist. Let us, for future-ready reference, introduce the labels 'positive atheist' for the former and 'negative atheist' for the latter."
  52. ↑ Maritain, Jacques. "On the Meaning of Contemporary Atheism". The Review of Politics. 11 (3). July 1949: 267–280. doi:10.1017/S0034670500044168. ISSN 0034-6705. 13 November 2005 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  53. ↑ 1 2 Kenny, Anthony. Why I Am Not an Atheist // What I believe. Continuum. 2006. ISBN 978-0-8264-8971-5. The true default position is neither theism nor atheism, but agnosticism ... a claim to knowledge needs to be substantiated; ignorance need only be confessed.
  54. ↑ "Why I'm Not an Atheist: The Case for Agnosticism". Huffington Post. 28 May 2013. 9 December 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-26.
  55. ↑ O'Brien, Breda. "Many atheists I know would be certain of a high place in heaven". Irish Times. 7 July 2009. 20 May 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09.
  56. ↑ Warner, Matthew. "More faith to be an atheist than a Christian". 8 June 2012. 3 June 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-26.
  57. ↑ Baggini, 2003. səh. 30–34. "Who seriously claims we should say 'I neither believe nor disbelieve that the Pope is a robot', or 'As to whether or not eating this piece of chocolate will turn me into an elephant I am completely agnostic'. In the absence of any good reasons to believe these outlandish claims, we rightly disbelieve them, we don't just suspend judgement."
  58. ↑ Baggini, 2003. səh. 22. "A lack of proof is no grounds for the suspension of belief. This is because when we have a lack of absolute proof we can still have overwhelming evidence or one explanation which is far superior to the alternatives."
  59. ↑ 1 2 Smart, J.C.C. "Atheism and Agnosticism". Stanford Encyclopedia of Philosophy. 9 March 2004. 30 January 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09.
  60. ↑ Dawkins, 2006. səh. 50
  61. ↑ Cudworth, Ralph. The True Intellectual System of the Universe: the first part, wherein all the reason and philosophy of atheism is confuted and its impossibility demonstrated. 1678.
  62. ↑ See, for example: Pressley, Sue Anne. "Atheist Group Moves Ahead Without O'Hair". The Washington Post. 8 September 1996. 8 October 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-22.
  63. ↑ Lowder, Jeffery Jay. "Atheism and Society". 1997. 2011-05-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09.
  64. ↑ Harris, 2006. səh. 51
  65. ↑ "What is a Pragmatic Atheist?". 24 November 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 November 2016.
  66. ↑ Hume, 1748, Part III: "If we take in our hand any volume; of divinity or school metaphysics, for instance; let us ask, Does it contain any abstract reasoning concerning quantity or number? No. Does it contain any experimental reasoning concerning matter of fact and existence? No. Commit it then to the flames: for it can contain nothing but sophistry and illusion."
  67. ↑ Drange, Theodore M. (1998). "Atheism, Agnosticism, Noncognitivism Arxivləşdirilib 23 iyul 2013 at the Wayback Machine". Internet Infidels, Secular Web Library. Retrieved 2007-APR-07.
  68. ↑ Ayer, A. J. (1946). Language, Truth and Logic. Dover. pp. 115–116. In a footnote, Ayer attributes this view to "Professor H. H. Price".
  69. ↑ Zdybicka, 2005. səh. 19.
  70. ↑ Hume, 1779
  71. ↑ V. A. Gunasekara, "The Buddhist Attitude to God". 2 January 2008 tarixində arxivləşdirilib. In the Bhuridatta Jataka, "The Buddha argues that the three most commonly given attributes of God, viz. omnipotence, omniscience and benevolence towards humanity cannot all be mutually compatible with the existential fact of dukkha."
  72. ↑ Feuerbach, Ludwig (1841) The Essence of Christianity
  73. ↑ Walpola Rahula, What the Buddha Taught. Grove Press, 1974. pp. 51–52.
  74. ↑ Bakunin, Michael. "God and the State". New York: Mother Earth Publishing Association. 1916. 2011-05-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09.
  75. ↑ The Raelian Foundation. Intelligent Design. 2005. səh. 312. 7 July 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 July 2014.
  76. ↑ Matthews, Carol S. New Religions. Chelsea House Publishers. 2009. ISBN 978-0-7910-8096-2. There is no universal worldview that all Neo-Pagans/Wiccans hold. One online information source indicates that depending on how the term God is defined, Neo-Pagans might be classified as monotheists, duotheists (two gods), polytheists, pantheists, or atheists.
  77. ↑ Johnson, Philip; və b. Claydon, David; və b. (redaktorlar ). Religious and Non-Religious Spirituality in the Western World ("New Age"). A New Vision, A New Heart, A Renewed Call. 2. William Carey Library. 2005. səh. 194. ISBN 978-0-87808-364-0. Although Neo-Pagans share common commitments to nature and spirit there is a diversity of beliefs and practices ... Some are atheists, others are polytheists (several gods exist), some are pantheists (all is God) and others are panentheists (all is in God).
  78. ↑ Chakravarti, Sitansu. Hinduism, a way of life. Motilal Banarsidass. 1991. səh. 65. ISBN 978-81-208-0899-7. 13 April 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 August 2015. For the thoroughgoing atheist, the path is extremely difficult, if not lonely, for he can not develop any relationship of love with God, nor can he expect any divine help on the long and arduous journey.
  79. ↑ Muni Nagraj. Āgama and Tripiṭaka: A Comparative Study : a Critical Study of the Jaina and the Buddhist Canonical Literature, Volume 1. Today & Tomorrow's Printers and Publishers. 1986. səh. 203. ISBN 978-81-7022-730-4.
  80. ↑ Pattanaik, Devdutt. "63 worthy beings". Mid-day. 18 August 2009. 27 September 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-07-15.
  81. ↑ Kedar, Nath Tiwari. Comparative Religion. Motilal Banarsidass. 1997. səh. 50. ISBN 978-81-208-0293-3. 24 December 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 September 2016.
  82. ↑ Jacobs, Jonathan D. 7. The Ineffable, Inconceivable, and Incomprehensible God. Fundamentality and Apophatic Theology // Kvanvig, Jonathan (redaktor). Oxford Studies in Philosophy of Religion. Volume 6. Oxford University Press. 2015. səh. 168. ISBN 978-0-19-872233-5. 23 April 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 April 2017.
  83. ↑ Fagenblat, Michael, redaktorNegative Theology as Jewish Modernity. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. 2017. səh. 3. ISBN 978-0-253-02504-3. 16 April 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 April 2017.
  84. ↑ Bryson, Michael E. The Atheist Milton. Abingdon-on-Thames: Routledge. 2016. səh. 114. ISBN 978-1-317-04095-8. 16 April 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 April 2017.
  85. ↑ Zdybicka, 2005. səh. 20.
  86. ↑ Gleeson, David. "Common Misconceptions About Atheists and Atheism". 10 August 2006. 31 December 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-21.
  87. ↑ Smith, 1979. səh. 275. "Perhaps the most common criticism of atheism is the claim that it leads inevitably to moral bankruptcy."
  88. ↑ Pascal, Blaise (1669). Pensées, II: "The Misery of Man Without God".
  89. ↑ 1 2 Sartre, 2004. səh. 127
  90. ↑ Sartre, 2001. səh. 45
  91. ↑ Sartre, 2001. səh. 32
  92. ↑ Norris, Pippa; Inglehart, Ronald. Sacred and Secular: Religion and Politics Worldwide. Cambridge University Press. 2004.
  93. ↑ Bruce, Steve. Religion and Politics. Cambridge. 2003.
  94. ↑ 1 2 Zuckerman, Phil. "Atheism, Secularity, and Well-Being: How the Findings of Social Science Counter Negative Stereotypes and Assumptions" (PDF). Sociology Compass. 3 (6). 2009: 949–971. doi:10.1111/j.1751-9020.2009.00247.x. 8 June 2015 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 June 2015.
  95. ↑ "Societies without God are more benevolent". The Guardian. 2 September 2010. 25 February 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-21.
  96. ↑ Wallace, B. Alan Ph.D. "Is Buddhism Really Non-Theistic?" (PDF). National Conference of the American Academy of Religion lectures. Boston. November 1999. səh. 8. 4 March 2016 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-07-22."Thus, in light of the theoretical progression from the bhavaºga to the tath›gatagarbha to the primordial wisdom of the absolute space of reality, Buddhism is not so simply non-theistic as it may appear at first glance."
  97. ↑ Winston, Robert, redaktorHuman. New York: DK Publishing, Inc. 2004. səh. 299. ISBN 978-0-7566-1901-5. Nonbelief has existed for centuries. For example, Buddhism and Jainism have been called atheistic religions because they do not advocate belief in gods.
  98. ↑ "Humanistic Judaism". BBC. 20 July 2006. 16 April 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09.
  99. ↑ Levin, S. "Jewish Atheism". New Humanist. 110 (2). May 1995: 13–15.
  100. ↑ "Christian Atheism". BBC. 17 May 2006. 2 March 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09.
  101. ↑ Altizer, Thomas J.J. The Gospel of Christian Atheism. London: Collins. 1967. 102–103. 29 September 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09.
  102. ↑ Lyas, Colin. "On the Coherence of Christian Atheism". Philosophy. 45 (171). January 1970: 1–19. doi:10.1017/S0031819100009578.
  103. ↑ Smith, 1979. səh. 21–22
  104. ↑ Chakravarti, Sitansu. Hinduism, a way of life. Motilal Banarsidass Publ. 1991. səh. 71. ISBN 978-81-208-0899-7. İstifadə tarixi: 2011-04-09. According to Hinduism, the path of the atheist is very difficult to follow in matters of spirituality, though it is a valid one.
  105. ↑ Slavoj Žižek: Less Than Nothing (2012)
  106. ↑ Alain de Botton: Religion for Atheists (2012)
  107. ↑ Alexander Bard and Jan Söderqvist: The Global Empire (2012)
  108. ↑ Smith, 1979. səh. 275. "Among the many myths associated with religion, none is more widespread [sic] – or more disastrous in its effects — than the myth that moral values cannot be divorced from the belief in a god."
  109. ↑ In Dostoevsky's The Brothers Karamazov (Book Eleven: Brother Ivan Fyodorovich, Chapter 4) there is the famous argument that If there is no God, all things are permitted.: "'But what will become of men then?' I asked him, 'without God and immortal life? All things are lawful then, they can do what they like?'"
  110. ↑ For Kant, the presupposition of God, soul, and freedom was a practical concern, for "Morality, by itself, constitutes a system, but happiness does not, unless it is distributed in exact proportion to morality. This, however, is possible in an intelligible world only under a wise author and ruler. Reason compels us to admit such a ruler, together with life in such a world, which we must consider as future life, or else all moral laws are to be considered as idle dreams …" (Critique of Pure Reason, A811).
  111. ↑ Baggini, 2003. səh. 38
  112. ↑ Human Rights, Virtue, and the Common Good. Rowman & Littlefield. 1996. ISBN 978-0-8476-8279-9. İstifadə tarixi: 2011-04-09. That problem was brought home to us with dazzling clarity by Nietzsche, who had reflected more deeply than any of his contemporaries on the implications of godlessness and come to the conclusion that a fatal contradiction lay at the heart of modern theological enterprise: it thought that Christian morality, which it wished to preserve, was independent of Christian dogma, which it rejected. This, in Nietzsche's mind, was an absurdity. It amounted to nothing less than dismissing the architect while trying to keep the building or getting rid of the lawgiver while claiming the protection of the law.
  113. ↑ The Blackwell Companion to Natural Theology. Wiley-Blackwell. 11 May 2009. ISBN 978-1-4051-7657-6. İstifadə tarixi: 2011-04-09. Morality "has truth only if God is truth–it stands or falls with faith in God" (Nietzsche 1968, p. 70). The moral argument for the existence of God essentially takes Nietzsche's assertion as one of its premises: if there is no God, then "there are altogether no moral facts".
  114. ↑ Victorian Subjects. Duke University Press. 1991. ISBN 978-0-8223-1110-2. İstifadə tarixi: 2011-04-09. Like other mid-nineteenth-century writers, George Eliot was not fully aware of the implications of her humanism, and, as Nietzsche saw, attempted the difficult task of upholding the Christian morality of altruism without faith in the Christian God.
  115. ↑ Moore, G.E. Principia Ethica. 1903. 2011-05-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09.
  116. ↑ Susan Neiman. Beyond Belief Session 6 (Conference). Salk Institute, La Jolla, California: The Science Network. 6 November 2006.
  117. ↑ Baggini, 2003. səh. 40
  118. ↑ Baggini, 2003. səh. 43
  119. ↑ 101 Ethical Dilemmas, 2nd edition, by Cohen, M., Routledge 2007, pp 184–185. (Cohen notes particularly that Plato and Aristotle produced arguments in favour of slavery.)
  120. ↑ Political Philosophy from Plato to Mao, by Cohen, M, Second edition 2008
  121. ↑ Harris, 2005, Harris, 2006, Dawkins, 2006, Hitchens, 2007, Russell, 1957
  122. ↑ Marx, K. 1976. Introduction to A Contribution to the Critique of Hegel's Philosophy of Right. Collected Works, v. 3. New York.
  123. ↑ Martin Amis(2003). Koba the Dread; London: Vintage Books; ISBN 978-0-09-943802-1; pp. 30–31.
  124. ↑ Moreira-almeida, A.; Neto, F.; Koenig, H.G. "Religiousness and mental health: a review". Revista Brasileira de Psiquiatria. 28 (3). 2006: 242–250. doi:10.1590/S1516-44462006005000006. PMID 16924349.
  125. ↑ 1 2 See for example: Kahoe, R.D. "Intrinsic Religion and Authoritarianism: A Differentiated Relationship". Journal for the Scientific Study of Religion. 16 (2). June 1977: 179–182. doi:10.2307/1385749. JSTOR 1385749. Also see: Altemeyer, Bob; Hunsberger, Bruce. "Authoritarianism, Religious Fundamentalism, Quest, and Prejudice". International Journal for the Psychology of Religion. 2 (2). 1992: 113–133. doi:10.1207/s15327582ijpr0202_5.
  126. ↑ Harris, Sam. "An Atheist Manifesto". Truthdig. 2005. 16 May 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09. In a world riven by ignorance, only the atheist refuses to deny the obvious: Religious faith promotes human violence to an astonishing degree.
  127. ↑ Feinberg, John S.; Feinberg, Paul D. Ethics for a Brave New World. Stand To Reason. 2010. ISBN 978-1-58134-712-8. İstifadə tarixi: 2007-10-18. Over a half century ago, while I was still a child, I recall hearing a number of old people offer the following explanation for the great disasters that had befallen Russia: 'Men have forgotten God; that's why all this has happened.' Since then I have spent well-nigh 50 years working on the history of our revolution; in the process I have read hundreds of books, collected hundreds of personal testimonies, and have already contributed eight volumes of my own toward the effort of clearing away the rubble left by that upheaval. But if I were asked today to formulate as concisely as possible the main cause of the ruinous revolution that swallowed up some 60 million of our people, I could not put it more accurately than to repeat: 'Men have forgotten God; that's why all this has happened.'
  128. ↑ D'Souza, Dinesh. "Answering Atheist's Arguments". Catholic Education Resource Center. 2016-10-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09.
  129. ↑ Dawkins, 2006. səh. 291
  130. ↑ 10 myths and 10 truths about Atheism Arxiv surəti 25 may 2013 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 25 may 2013 at the Wayback Machine Sam Harris
  131. ↑ The word αθεοι—in any of its forms—appears nowhere else in the Septuagint or the New Testament. Robertson, A.T. Ephesians: Chapter 2 // Word Pictures in the New Testament. Broadman Press. 1960 [1932]. 2021-03-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09. Old Greek word, not in LXX, only here in N.T. Atheists in the original sense of being without God and also in the sense of hostility to God from failure to worship him. See Paul's words in Ro 1:18–32.
  132. ↑ In part because of its wide use in monotheistic Western society, atheism is usually described as "disbelief in God", rather than more generally as "disbelief in deities". A clear distinction is rarely drawn in modern writings between these two definitions, but some archaic uses of atheism encompassed only disbelief in the singular God, not in polytheistic deities. It is on this basis that the obsolete term adevism was coined in the late 19th century to describe an absence of belief in plural deities.
  133. ↑ Merriam-Webster Online:Atheism, 21 November 2013 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2013-11-21, First Known Use: 1546
  134. ↑ Rendered as Athisme: de Mornay, Philippe. A Woorke Concerning the Trewnesse of the Christian Religion: Against Atheists, Epicures, Paynims, Iewes, Mahumetists, and other infidels [De la vérite de la religion chréstienne (1581, Paris)]. Translated from French to English by Arthur Golding & Philip Sidney and published in London, 1587. 1581. Athisme, that is to say, vtter godlesnes.
  135. ↑ Pandian. India, that is, sidd. Allied Publishers. 1996. səh. 64. ISBN 978-81-7023-561-3. İstifadə tarixi: 2011-04-09.
  136. ↑ Dasgupta, Surendranath. A history of Indian philosophy, Volume 1. Motilal Banarsidass. 1992. səh. 258. ISBN 978-81-208-0412-8.
  137. ↑ Sarvepalli Radhakrishnan and Charles A. Moore. A Sourcebook in Indian Philosophy. (Princeton University Press: 1957, Twelfth Princeton Paperback printing 1989) pp. 227–249. ISBN 0-691-01958-4.
  138. ↑ Satischandra Chatterjee and Dhirendramohan Datta. An Introduction to Indian Philosophy. Eighth Reprint Edition. (University of Calcutta: 1984). p. 55.
  139. ↑ Joshi, L.R. "A New Interpretation of Indian Atheism". Philosophy East and West. 16 (3/4). 1966: 189–206. doi:10.2307/1397540. JSTOR 1397540.
  140. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Burkert, Walter. Greek Religion. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. 1985. 311–317. ISBN 978-0-674-36281-9.
  141. ↑ 1 2 3 4 5 Bremmer, Jan. Atheism in Antiquity, in Martin, 2006. səh. 14–19
  142. ↑ Baggini, 2003. səh. 73–74. "Atheism had its origins in Ancient Greece but did not emerge as an overt and avowed belief system until late in the Enlightenment."
  143. ↑ 1 2 3 4 5 6 Mulsow, Martin. Atheism // Grafton, Anthony; Most, Glenn W.; Settis, Salvatore (redaktorlar ). The Classical Tradition. Cambridge, Massachusetts and London: The Belknap Press of Harvard University Press. 2010. 96–97. ISBN 978-0-674-03572-0. 6 December 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 February 2018.
  144. ↑ 1 2 3 4 Garland, Robert. Ancient Greece: Everyday Life in the Birthplace of Western Civilization. New York City: Sterling. 2008. səh. 209. ISBN 978-1-4549-0908-8.
  145. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Winiarczyk, Marek. Diagoras of Melos: A Contribution to the History of Ancient Atheism. Zbirohowski-Kościa, Witold tərəfindən tərcümə olunub. Berlin: Walther de Gruyter. 2016. 61–68. ISBN 978-3-11-044765-1.
  146. ↑ Irenaeus. Against Heresies II 14, 2 (D. 171) = 59 B 113 DK. See on this topic: Duran, Martin (2019). Wondering About God: Impiety, Agnosticism, and Atheism in Ancient Greece. Barcelona. Independently Published. p. 28. ISBN 978-1-08061-240-6.
  147. ↑ Flavius Josephus. Against Apion II, 265 = 59 A 19 DK; Plutarch. On superstition 10 p. 169 °F – 170 A; Diogenes Laërtius, II 12–14; Olympiodorus the Younger. Commentary on Aristotle's Meteorology p. 17, 19 Stüve = 59 B 19 DK.
  148. ↑ Solmsen, Friedrich (1942). Plato's Theology Arxivləşdirilib 2 noyabr 2015 at the Wayback Machine. Cornell University Press. p. 25.
  149. ↑ 1 2 … nullos esse omnino Diagoras et Theodorus Cyrenaicus … Cicero, Marcus Tullius: De natura deorum. Comments and English text by Richard D. McKirahan. Thomas Library, Bryn Mawr College, 1997, p. 3. ISBN 0-929524-89-6
  150. ↑ Woodruff, P.; Smith, N.D. Reason and Religion in Socratic Philosophy. Oxford: Oxford University Press. 2000. ISBN 978-0-19-535092-0.
  151. ↑ Kahn, Charles. "Greek Religion and Philosophy in the Sisyphus Fragment". Phronesis. 42 (3). 1997: 247–262. doi:10.1163/15685289760518153. JSTOR 4182561.
  152. ↑ Bremmer, Jan. Atheism in Antiquity, in Martin, 2006. səh. 12–13
  153. ↑ Brickhouse, Thomas C.; Smith, Nicholas D. Routledge Philosophy Guidebook to Plato and the Trial of Socrates. Routledge. 2004. səh. 112. ISBN 978-0-415-15681-3. In particular, he argues that the claim he is a complete atheist contradicts the other part of the indictment, that he introduced "new divinities".
  154. ↑ Fragments of Euhemerus' work in Ennius' Latin translation have been preserved in Patristic writings (e.g. by Lactantius and Eusebius of Caesarea), which all rely on earlier fragments in Diodorus 5,41–46 & 6.1. Testimonies, especially in the context of polemical criticism, are found e.g. in Callimachus, Hymn to Zeus 8.
  155. ↑ Plutarch, Moralia—Isis and Osiris 23 Arxivləşdirilib 2018-01-21 at the Wayback Machine
  156. ↑ 1 2 3 4 "Epicurus (Stanford Encyclopedia of Philosophy)". Plato.stanford.edu. 3 June 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-10.
  157. ↑ Hickson, Michael W. A Brief History of Problems of Evil // McBrayer, Justin P.; Howard-Snyder, Daniel (redaktorlar ). The Blackwell Companion to The Problem of Evil. Hoboken, New Jersey: Wiley-Blackwell. 2014. 26–27. ISBN 978-1-118-60797-8. 20 November 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 September 2018.
  158. ↑ Diogenes Laërtius, The Lives and Opinions of Eminent Philosophers, ii
  159. ↑ Cicero, Lucullus, 121. in Reale, G., A History of Ancient Philosophy. SUNY Press. (1985).
  160. ↑ Sextus Empiricus, Outlines of Pyrrhonism Book III, Chapter 3
  161. ↑ 1 2 Stein, Gordon (Ed.) (1980). "The History of Freethought and Atheism Arxiv surəti 30 sentyabr 2007 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 30 sentyabr 2007 at the Wayback Machine". An Anthology of Atheism and Rationalism. New York: Prometheus. Retrieved 2007-APR-03.
  162. ↑ Şablon:Cite CE1913
  163. ↑ Ferguson, Everett. Backgrounds of Early Christianity (second). Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdmans Publishing Company. 1993. 556–561. ISBN 978-0-8028-0669-7.
  164. ↑ 1 2 Sherwin-White, A.N. "Why Were the Early Christians Persecuted? – An Amendment". Past and Present (27). April 1964: 23–27. JSTOR 649759.
  165. ↑ 1 2 Maycock, A. L. and Ronald Knox (2003). Inquisition from Its Establishment to the Great Schism: An Introductory Study [ölü keçid] Arxivləşdirilib 30 oktyabr 2015 at the Wayback Machine. ISBN 0-7661-7290-2.
  166. ↑ Duran, Martin. Wondering About God: Impiety, Agnosticism, and Atheism in Ancient Greece. Barcelona: Independently Published. 2019. 171–178. ISBN 978-1-08-061240-6.
  167. ↑ Reynold Alleyne Nicholson, 1962, A Literary History of the Arabs, p. 318. Routledge
  168. ↑ Freethought Traditions in the Islamic World Arxiv surəti 14 fevral 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 14 fevral 2012 at the Wayback Machine by Fred Whitehead; also quoted in Cyril Glasse, (2001), The New Encyclopedia of Islam, p. 278. Rowman Altamira.
  169. ↑ Al-Zandaqa Wal Zanadiqa, by Mohammad Abd-El Hamid Al-Hamad, first edition 1999, Dar Al-Taliaa Al-Jadida, Syria (Arabic)
  170. ↑ 1 2 Zdybicka, 2005. səh. 4
  171. ↑ Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; p. 388
  172. ↑ Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; p. 343
  173. ↑ "Online Etymology Dictionary". 2 December 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-26.
  174. ↑ Winfried Schröder, in: Matthias Knutzen: Schriften und Materialien (2010), p. 8. See also Rececca Moore, The Heritage of Western Humanism, Scepticism and Freethought (2011), calling Knutzen "the first open advocate of a modern atheist perspective" online here Arxiv surəti 30 mart 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 30 mart 2012 at the Wayback Machine
  175. ↑ "Michel Onfray on Jean Meslier". William Paterson University. 12 January 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-11-04.
  176. ↑ d'Holbach, P.H.T. The System of Nature. 2. 1770. 17 June 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-07.
  177. ↑ Jeremy Waldron (2002). God, Locke, and Equality: Christian Foundations in Locke's Political Thought; Cambridge, p. 217
  178. ↑ Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; pp. 390–391
  179. ↑ Ray, Matthew Alun. Subjectivity and Irreligion: Atheism and Agnosticism in Kant, Schopenhauer, and Nietzsche. Ashgate Publishing, Ltd. 2003. ISBN 978-0-7546-3456-0. İstifadə tarixi: 2011-04-09.
  180. ↑ Law, Stephen. Humanism. A Very Short Introduction. Oxford University Press. 2011. səh. 23. ISBN 978-0-19-955364-8.
  181. ↑ Holyoake, G.J. The Origin and Nature of Secularism. Showing that where Freethought Commonly Ends Secularism Begins. London: Watts. 1896. 41ff.
  182. ↑ Overall, Christine. Feminism and Atheism // The Cambridge Companion to Atheism. 2006. ISBN 978-1-139-82739-3. İstifadə tarixi: 2011-04-09. in Martin, 2006. səh. 233–246
  183. ↑ Richard Pipes; Russia under the Bolshevik Regime; The Harvill Press; 1994; pp. 339–340
  184. ↑ Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; p. 494
  185. ↑ Rowan Callick; Party Time – Who Runs China and How; Black Inc; 2013; p. 112.
  186. ↑ "White Paper—Freedom of Religious Belief in China". Embassy of the People's Republic of China in the United States of America. October 1997. 24 June 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-09-05.
  187. ↑ "International Religious Freedom Report 2007 — China (includes Tibet, Hong Kong, and Macau)". U.S.Department of State. 2007. 2020-06-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-10-02.
  188. ↑ Geoffrey Blainey (2011). A Short History of Christianity; Viking; p. 543
  189. ↑ Madsen, Richard. Religion Under Communism // Smith, S.A. (redaktor). The Oxford Handbook of the History of Communism. Oxford University Press. 2014. səh. 588. ISBN 978-0-19-960205-6. 28 October 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 August 2015.
  190. ↑ Blackford, R.; Schüklenk, U. Myth 27 Many Atrocities Have Been Committed in the Name of Atheism // 50 great myths about atheism. John Wiley & Sons. 2013. səh. 88. ISBN 978-0-470-67404-8. 30 October 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 August 2015.
  191. ↑ Zdybicka, 2005. səh. 16
  192. ↑ Michael, S.M. Dalit Visions of a Just Society // Michael, S. M. (redaktor). Untouchable: Dalits in Modern India. Lynne Rienner Publishers. 1999. 31–33. ISBN 978-1-55587-697-5.
  193. ↑ Martin, Douglas. "Vashti McCollum, 93, Plaintiff In a Landmark Religion Suit – Obituary". New York Times. 26 August 2006. 27 July 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-10.
  194. ↑ Jurinski, James. Religion on Trial. Walnut Creek, California: AltraMira Press. 2004. səh. 48. ISBN 978-0-7591-0601-7. İstifadə tarixi: 2009-07-23.
  195. ↑ Time Magazine cover Arxiv surəti 9 dekabr 2013 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 9 dekabr 2013 at the Wayback Machine online. 8 April 1966. Retrieved 2013-11-21.
  196. ↑ "Toward a Hidden God Arxiv surəti 27 noyabr 2013 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 27 noyabr 2013 at the Wayback Machine". Time Magazine online. 8 April 1966. Retrieved 2007-04-17.
  197. ↑ Erickson, Doug. "The atheists' calling the Madison-based Freedom From Religion Foundation is taking its latest battle to the U.S. Supreme court. It's a milestone for the often-vilified but financially strong group, which has seen its membership grow to an all-time high". Wisconsin State Journal. 25 February 2010. 25 June 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-30.
  198. ↑ Erickson, Doug. "The Atheists' Calling". Wisconsin State Journal. 25 February 2007. 25 June 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-21.
  199. ↑ "Timothy Samuel Shah Explains 'Why God is Winning' Arxiv surəti 2 noyabr 2013 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2 noyabr 2013 at the Wayback Machine." 2006-07-18. The Pew Forum on Religion and Public Life. Retrieved 2013-11-21.
  200. ↑ Paul, Gregory; Zuckerman, Phil. "Why the Gods Are Not Winning". Edge. 209. 2007. 13 May 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09.
  201. ↑ Landsberg, 2010
  202. ↑ "Women in Secularism". 30 July 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-21.
  203. ↑ "Secular Woman:About". 21 November 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-21.
  204. ↑ "A Timeline of the Sexual Harassment Accusations". 13 August 2013. 13 November 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-21.
  205. ↑ "Blaghag: Atheism+". 19 August 2012. 27 September 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-21.
  206. ↑ "How I unwittingly infiltrated the boys club, why it's time for a new wave of atheism". 22 September 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-21.
  207. ↑ "About Atheism+". 22 August 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-21.
  208. ↑ "First atheist monument on government property unveiled". Alligator News. 5 July 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-21.
  209. ↑ "Atheists unveil monument in Florida and promise to build 50 more". 27 September 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-21.
  210. ↑ Hooper, Simon. "The rise of the New Atheists". CNN. 8 April 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-03-16.
  211. ↑ Gribbin, Alice. "Preview: The Four Horsemen of New Atheism reunited". New Statesman. 22 December 2011. 10 April 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-13.
  212. ↑ 1 2 Stenger, 2009
  213. ↑ Eagleton, Terry. "Lunging, Flailing, Mispunching". London Review of Books. 19 October 2006. 32–34. 6 September 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 September 2019.
  214. ↑ Midgley, Mary. Science and Poetry. London: Routledge. 2001. ISBN 0-415-37848-6.
  215. ↑ Garfield, Alan E. "Finding Shared Values in a Diverse Society: Lessons From the Intelligent Design Controversy" (PDF). Vermont Law Review. 33 Book 2. 2013-12-07 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-21.
  216. ↑ "Major Religions of the World Ranked by Number of Adherents, Section on accuracy of non-Religious Demographic Data". 2011-04-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09.
  217. ↑ Huxley, Andrew. Religion, Law and Tradition: Comparative Studies in Religious Law. Routledge. 2002. səh. 120. ISBN 978-0-7007-1689-0. OL 7763963M. 28 October 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09.
  218. ↑ 1 2 "Religion: Year in Review 2010: Worldwide Adherents of All Religions". Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc. 2 July 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-21.
  219. ↑ Zuckerman, Phil, "Atheism: Contemporary Rates and Patterns", Cambridge Companion to Atheism, 2007, 47–66, doi:10.1017/CCOL0521842700.004
  220. ↑ Joas, Hans; Wiegandt, Klaus, redaktorlar Secularization and the World Religions. Liverpool University Press. 2010. səh. 122 (footnote 1). ISBN 978-1-84631-187-1. OL 25285702M. 30 October 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-04-18.
  221. ↑ "WIN-Gallup International "Religiosity and Atheism Index" reveals atheists are a small minority in the early years of 21st century". 6 avqust 2012. 25 avqust 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 avqust 2012.
  222. ↑ "Global Index of Religion and Atheism" (PDF). Gallup – Red C. 16 October 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  223. ↑ "Special Eurobarometer: Biotechnology" (PDF). October 2010. səh. 381. 15 December 2010 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  224. ↑ "Discrimination in the EU in 2012" (PDF), Special Eurobarometer, 383, European Union: European Commission, səh. 233, 2012, 2 December 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 14 August 2013 The question asked was "Do you consider yourself to be…?", with a card showing: Catholic, Orthodox, Protestant, Other Christian, Jewish, Muslim, Sikh, Buddhist, Hindu, Atheist, and non-believer/agnostic. Space was given for Other (Spontaneous) and DK. Jewish, Sikh, Buddhist, Hindu did not reach the 1% threshold.
  225. ↑ 1 2 3 "Religiously Unaffiliated". Pew Research Center's Religion & Public Life Project. 18 December 2012. 30 July 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 November 2014.
  226. ↑ "Religion In Australia". Australian Bureau of Statistics. 27 June 2017. 7 August 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-06-27.
  227. ↑ "2013 Census QuickStats about culture and identity". 28 August 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 August 2017.
  228. ↑ 1 2 "WVS Database". World Values Survey. Institute for Comparative Survey Research. March 2015. 5 January 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 January 2016.
  229. ↑ America's Changing Religious Landscape Arxiv surəti 10 aprel 2019 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 10 aprel 2019 at the Wayback Machine, Pew Research Center, 12 may 2015.
  230. ↑ Hout, Michael; Smith, Tom. "Fewer Americans Affiliate with Organized Religions, Belief and Practice Unchanged: Key Findings from the 2014 General Social Survey" (PDF). General Social Survey. NORC. March 2015. 13 July 2015 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 July 2015.
  231. ↑ "'Nones' are now the biggest religious group in the US – with families torn on priorities". www.christiantoday.com (ingilis). 2017-12-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-12-06.
  232. ↑ "DN American Family Survey 2017". DeseretNews.com (ingilis). 6 December 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-12-06.
  233. ↑ "America's Changing Religious Landscape". Pew Research Center: Religion & Public Life. May 12, 2015. 10 April 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 May 2015.
  234. ↑ "America's Changing Religious Identity". PRRI (ingilis). 2018-01-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-12-16.
  235. ↑ 1 2 3 "The rise of Arab atheism". 2016-02-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-08.
  236. ↑ 1 2 Muslim Millennial Attitudes on Religion and Religious Leadership, Arab World Arxiv surəti 8 fevral 2016 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 8 fevral 2016 at the Wayback Machine, Tabah Foundation, Abu Dhabi, 2016
  237. ↑ Lynn, Richard; Harvey, John; Nyborg, Helmuth. "Average intelligence predicts atheism rates across 137 nations". Intelligence. 37. 2009: 11–15. doi:10.1016/j.intell.2008.03.004.
  238. ↑ Nigel Barber (2010). Why Atheism Will Replace Religion Arxiv surəti 17 oktyabr 2019 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 17 oktyabr 2019 at the Wayback Machine. Psychology Today. Retrieved 2013-05-22.
  239. ↑ 1 2 Vyse, Stuart (April 2020). "Are atheists sadder but wiser?". Skeptical Inquirer. 44 (2): 31–33.
  240. ↑ Rhodes, Nancy; Wood, Wendy. "Self-esteem and intelligence affect influenceability". Psychological Bulletin. 111 (1). 1992: 156–171. doi:10.1037/0033-2909.111.1.156.
  241. ↑ Barber, Nigel. "The Real Reason Atheists Have Higher IQs". Psychology Today. Sussex Publishers, LLC.
  242. ↑ Daws, Richard; Hampshire, Adam. "The Negative Relationship between Reasoning and Religiosity Is Underpinned by a Bias for Intuitive Responses Specifically When Intuition and Logic Are in Conflict". Frontiers in Psychology. 8 (2191). 19 December 2017: 2191. doi:10.3389/fpsyg.2017.02191. PMC 5742220. PMID 29312057.
  243. ↑ Da Silva, Sergio; Matsushita, Raul; Seifert, Guilherme; De Carvalho, Mateus. "Atheists score higher on cognitive reflection tests" (PDF). MPRA Paper (68451). 2022-03-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-02-15.
  244. ↑ Which countries still outlaw apostasy and blasphemy? Arxivləşdirilib 2016-07-25 at the Wayback Machine Pew Research Center, United States (May 2014)
  245. ↑ Carey, Benedict. "The Serial Killer Test: Biases Against Atheists Emerge in Study". The New York Times. 7 August 2017. 23 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-23.
  246. ↑ Paris, Agence France-Presse in. "Atheists tend to be seen as immoral – even by other atheists: study". the Guardian. 7 August 2017. 23 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-23.
  247. ↑ Gervais, Will M.; Xygalatas, Dimitris; McKay, Ryan T.; van Elk, Michiel; Buchtel, Emma E.; Aveyard, Mark; Schiavone, Sarah R.; Dar-Nimrod, Ilan; Svedholm-Häkkinen, Annika M.; Riekki, Tapani; Klocová, Eva Kundtová; Ramsay, Jonathan E.; Bulbulia, Joseph. "Global evidence of extreme intuitive moral prejudice against atheists". Nature Human Behaviour. 1 (8). 7 August 2017: 0151. doi:10.1038/s41562-017-0151. hdl:10138/246517. 18 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 September 2018.
  248. ↑ "10 facts about atheists". Pew Research Center. 1 June 2016. 21 January 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-23.
  249. ↑ Dolan, Eric W. "Study: People don't like atheists because they serve as a grim reminder of death's finality". www.rawstory.com (ingilis). 6 May 2015. 20 October 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-20.

Mənbələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əlavə oxu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

(ingiliscə)

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]