Börküyarıq

Rüknəddin Əbülmüzəffər Börküyarıq ibn Məlikşah (fars. ابو المظفر رکن الدین برکیارق بن ملکشاه‎‎, translit. Rukn əl-Dib Əbül-Mozəfffr Börkyaruk ibn Maəlik-Şah) və ya sadəcə Börküyarıq (fars. برکیارق‎; 1080, İsfahan – 2 dekabr 1104^[2], Bürucərd, Luristan ostanı) — Böyük Səlcuq imperiyasının V sultanı^[a] (hak. 1094–1105).

Börküyarıq
fars. ابرکیارق‎‎
XIV əsrə aid "Cəmi ət-Təvarix" əsərindən Börküyarığın investiturasını təsvir edən illüstrasiya.
Səlcuq imperiyasının sultanı
1094 – 1105 (ləqəbi: Rüknəddin[1])
Əvvəlki	I Mahmud
Sonrakı	II Məlikşah
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	1080
Doğum yeri	İsfahan, Mərkəzi bəxşi[d], İsfahan şəhristanı, İsfahan ostanı, İran
Vəfat tarixi	2 dekabr 1104[2]
Vəfat yeri	Bürucərd, Mərkəzi bəxşi[d], Bürucərd şəhristanı, Luristan ostanı, İran
Vəfat səbəbi	vərəm
Fəaliyyəti	siyasətçi
Atası	I Məlikşah
Anası	Zibeydə xatun
Uşağı	II Məlikşah
Ailəsi	Səlcuqlular
Dini	sünni islam
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

I Məlikşahın (hak. 1072–1092) oğlu və xələfi olan Börküyarıq imperiyanın tənəzzül və parçalanma dövrünün başlanğıc mərhələsində hökm sürmüşdür. Nəticədə, Kirmandan Anadoluya, Anadoludan Suriyaya qədər uzanan türkmən atabəylər və bəyliklər güc qazanmışdır. Onun hakimiyyəti dövrü üçün digər səlcuqlu şahzadələrinə qarşı daxili çaxnaşmalar xarakterikdir. 1105-ci ildə vəfat etməsindən əvvəl artıq onun nüfuzu böyük ölçüdə yoxa çıxmışdı. Börküyarığın azyaşlı oğlu II Məlikşah qısa müddətdə onun yerinə keçmiş, lakin Börküyarığın doğma qardaşı və rəqibi Məhəmməd Təpər (hak. 1105–1118) tərəfindən öldürülmüşdür.

Börküyarıq "möhkəm, qətiyyətsizli işıq" mənasını verən bir türk sözüdür.^[4] Səlcuqlular türk irslərini böyük ölçüdə İran mədəniyyəti ilə əvəz edən Qəznəvi sələflərindən fərqli olaraq və İran mədəniyyətini mənsimələrinə baxmayaraq,^[5] Börküyarıq, Arslan və Səncər kimi qədim türk adlarını daşıyaraq irslərini qoruyub saxlamışdılar.^[6]

Börküyarıq 1079-cu və ya 1080-ci ildə^[7] İsfahan şəhərində anadan olmuşdur.^[1] O, I Məlikşahın (hak. 1072–1092) öz əmisiqızı, səlcuqlu şahzadəsi Zibeydə xatundan olan ən böyük oğlu idi.^[8][9][10] I Məlikşah 1092-ci ilin noyabrında vəfat etdiyi zaman Börküyarıq yalnız on üç yaşındaydı – Səlcuq imperiyasının taxtına çıxacaq yaşda bir şahzadə yox idi.^[11][12] Börküyarığın ögey qardaşı Məhəmməd on bir, Mahmud adındakı başqa bir qardaşı isə dörd yaşındaydı. I Məlikşahın qardaşı, Suriyanı onun adından idarə edən Tacüddövlə Əbu Səid Tutuş səlcuqlu taxt-tacına yeganə yetkin varis kimi iddia irəli sürmüş, lakin türk elitasından yetərli dəstək ala bilməmişdir.^[13] I Məlikşahın ölümü imperiyanın tənəzzülünün və parçalanmasının başlanğıcına çevrilmiş, yerli əmirlərin və saray məmurlarının gənc varislərdən birini sultan olaraq dəstəkləyərək güc qazanmağa çalışması ilə səciyyələndirilmişdir.^[13][11] Bunun nəticəsində Kirmandan Anadoluya, Anadoludan Suriyaya qədər uzanan türkmən atabəylər və bəyliklər güc qazanmışdır.^[11]

I Məlikşahın xanımlarından olan Tərkən xatun səlcuqlu vəziri Tacülmülk ilə əməkdaşlıq edərək dörd yaşındakı oğlu Mahmudu Bağdad şəhərində taxta oturtmuşdur.^[14] O, Abbasi xəlifəsi Müstəhzir Billah Mahmudun adına bir xütbə oxunmasına razı salır, eləcə də İsfahanı almaq və Börküyarığı əsir götürmək üçün əmir Əbu Səid Qıvammüddövlə Kürbuğanın başçılığı altında bir ordu göndərir.^[13] Vəfat etmiş səlcuqlu vəziri Nizamülmülkün türk əsilli bir qulam olan Ərquşun rəhbərliyi altındakı ailəsi və tərəfdarları, hansı ki "Nizamiyyə" adı ilə tanınırdı, Börküyarığı dəstəkləmişdir. Onlar Börküyarığı İsfahan şəhərindən qaçırmış və Savə ya da Avəcdəki atabəy Gümüşteginin yanına gətirmişdilər. Gümüştegin daha sonra Börküyarığı Rey şəhərində taxta oturtmuşdur.^[15][14]

Börküyarıq ümumi mənada Nizamiyyə tərəfindən dəstəklənsə də, müasir tarixçi Klifford Edmund Bosuort qeyd edir ki, "bu, Nizamiyyənin qəti surətdə kollektiv siyasət yürütdüyünü göstərmir, çünki Nizamülmülkün övladlarından heç biri bacarıq və opportunizm baxımından atasına bərabər deyildi və fərdi amillər tez-tez onların tərəf dəyişdirməsinə gətirib çıxarırdı." ^[16] Nizamiyyə ən əsası rəqibi Nizamülmülkün ölümünün arxasında olduğu düşünülən (müasir tarixçi Endrü Pikoka görə qismən doğrudur) Tacülmülkdən intiqam almaq istəyirdi.^[13][16][17] 1093-cü ilin yanvarında iki fraksiya arasında döyüş baş verir və nəticədə Mahmudun tərəfdarları məğlub olur, Tacülmülk isə əsir götürülür.^[17] Tacülmülkün bürokratik şücaətindən xəbərdar olan Börküyarıq onu özünə vəzir etməyə razı idi. Tacülmülk hətta rüşvət yolu ilə Nizamiyyənin bir hissəsini sakitləşdirə bilsə də, bu yenə də kifayət deyildi. İntiqam arzusuna bürünən Nizamiyyə Tacülmülkün 12 fevralda edam edilməsinə nail olmuşdu.^[17][18] Tərkən xatun tez bir zamanda səlcuqlu şahzadəsi İsmayıl ibn Yaqutini Börküyarığa hücum etməsi üçün çağırır. Yaquti Azərbaycan və Arrandan olan türkmənlərdən ibarət bir ordu yaratsa da, Börküyarığın atabəyi Gümüştegin onu məğlub edir və o, edam edilir.^[18] Tərkən xatun daha sonra Tutuşa müraciət etməyə çalışır, ancaq 1094-cü ildə vəfat edir. Həmçinin, onun xəstəlikdən əziyyət çəkən oğlu Mahmud da bir ay sonra vəfat edir.^[13][18]

Börküyarıq Cəzirə və Qərbi İrana yürüş edərək Rey şəhərini ələ keçirən əmisi Tutuşu məğlub etməli idi. O, 25 fevral 1095-ci il tarixində Rey yaxınlığındakı döyüşdə Tutuşu məğlub edir və Tutuş bu döyüşdə həlak olur.^[13][10] Börküyarıq beləliklə Qərbi İran və İraqdakı nüfuzunu möhkəmləndirməyə nail olur və Abbasi xəlifəsi Müstəhzir Billah tərəfindən sultan qəbul edilir.^[13][11] Yaranan qarışıqlıq zamanı I Məlikşahın vilayətdə öz bəyliyini qurmağa çalışan qardaşı Arqun Arslan Nişapur şəhəri istisna olmaqla Xorasanın böyük bir hissəsini fəth edir. Börküyarıq ilk dəfə 1095-ci ildə əmisi Börübars ibn Alparslanın rəhbərliyi altında oranı fəth etmək üçün Xorasana bir ordu göndərir, lakin Börübars orada ələ keçirilir və öldürülür. O, 1097-ci ildə ögey qardaşı Əhməd Səncərin rəhbərliyi ilə Xorasana ikinci bir ordu göndərir, fəqət heç bir toqquşma baş verməzdən əvvəl Arqun Arslan tabeliyində olanlara qarşı amansız davrandığına görə öz qulamlarından biri tərəfindən öldürülür. Börküyarıq Səncəri Xorasanın məliki təyin edir, öz atabəyi Əmir Qumac və vəziri Tuğrayini onun xidmətinə verir.^[19][20][21]

Börküyarıq daha sonra şərqdə Termez şəhərinə qədər uzanan yürüşə başçılıq edir və burada qaraxanilərdən olan Süleymantegin ilə Mahmudtegini Mavəraünnəhrin məlikləri olaraq qəbul edir.^[22] Qütbəddin Məhəmmədi də Mərkəzi Asiyadakı Xarəzm bölgəsinin yeni valisi təyin edir.^[23] O, yeddi ay Bəlx şəhərində qalır və daha sonra qərbə qayıdır,^[24] lakin Börküyarıq şərqdəki ərazilərindən ayrıldıqdan sonra bölgə səlcuqlu şahzadəsi Dövlətşahın da iştirak etdiyi bir sıra üsyanlarla üzləşir. Börküyarığın adı Nişapur şəhərində vurulan sikkələrdən xaric olmağa başlayır, bu da onun Xorasandakı hakimiyyətinin tədricən süquta uğramasına dəlalət edir. Uzunsürən daxili problemlərlə məşğul olan Börküyarıq 1097-ci ildə Birinci Səlib yürüşü zamanı Suriyada müsəlman müdafiəçilərə qoşula bilmir. Səlibçilər Antakyanı mühasirəyə alır və Məərrət ən-Nömanı yağmalayırlar. Bundan əlavə, Börküyarığın öz aralarında döyüşərək ölkəni bölüşdürən Suriya səlcuqlularına kömək etməsi üçün çox az səbəbi var idi. Ölkənin şimalını hissəsini Fəxrülmülk Rıdvan, cənub hissəsini Şəmsəlmülk Dukak idarə edirdi. Səlibçilər Suriyaya daxil olanda Rıdvan Börküyarığın hakimiyyətini tərk edərək Fatimilər xilafətinin ağalığını qəbul edir.^[22]

Börküyarığın qarşılaşdığı ən çətin maneə 1089-cu və ya 1098-ci illərdə öz ögey qardaşı Məhəmməd Təpərin üsyanı idi. Üsyan əvvəllər Börküyarığa xidmət etmiş və Tutuşun məğlubiyyətində əsas rol oynayan Nizamülmülkün oğlu Müəyidülmülk tərəfindən təşviq edilmişdi. O, Börküyarıq tərəfindən vəzifəsindən azad edildikdən sonra onu vəzir təyin edən Məhəmmədin xidmətində durur. Müəyidülmülk yeni vəzifəsindən öz rəqiblərindən intiqam almaq üçün istifadə edir və Məhəmmədin hələ yetkin yaşa çatmaması bunu daha da asanlaşdırır.^[b] Nizamiyyə və İsfahanın tanınmış ailələri də Məhəmmədə qoşularaq Börküyarığın şəhərə girməsinə maneə olur.^[25] Üsyan 1093-cü ildə Arranda yerləşən Gəncə şəhərində başlamışdı ki, Börküyarıq buranı Məhəmmədə iqta olaraq vermişdi.^[26]

Məhəmmədin Rey şəhərini tutması Börküyarığın səltənətinin zəifliyini ortaya qoyur. Bağdad şəhərinin şihnəsi Sədəldəvla Qəvharayin qısa müddətdə Məhəmmədə qoşulur, bu da şəhərin Məhəmmədin hökmranlığı qəbul etdiyini göstərir. Buna baxmayaraq, beş il davam edən müharibənin gedişatı qətiyyətsiz davam edirdi və Bağdad şəhəri dəfələrlə əl dəyişdirirdi. Məhəmməd Börküyarıqdan nifrət edən Səncərin dəstəyi ilə belə rəqibini məğlub edə bilmir. Börküyarığın nüfuzu zəifləməyə davam edir və 1104-cü ilə qədər xəzinəsi tükənir. Buna görə də o, barışıq üçün müraciət edir.^[27] Tərəflər arasında bağlanmış müqavilədə Məhəmməd Cənubi İraq, Şimali İran, Diyar-i Bəkr, Mosul və Suriyanın, Börküyarıq isə İsfahan daxil olmaqla İranın qalan hissəsinin, o cümlədən Bağdadın hakimi qəbul edilir. Müasir tarixçilər güman edirlər ki, müqavilə vəziyyətin həqiqi şərtlərini göstərmir. Növbəti il mərkəzi islam torpaqlarında Börküyarıq adına sikkə zərbxanaları olmur. Börküyarıq vərəm xəstəliyinə yoluxur, 1104-cü və ya 1105-ci ildə, 25 yaşında, Bürucərd yaxınlıqlarında vəfat edir.^[1] Taxta oğlu II Məlikşah keçsə də, Bağdad daha sonra Məhəmməd tərəfindən tutulur və II Məlikşah burada öldürülür.^[28]

• Özaydın, Əbdülkərim. Berkyaruk // İslâm Ansiklopedisi (türk). V. İstanbul: Türkiyə Dəyanət Vəqfi. 1992.
• Bleyk, Stiven P. Shahjahanabad: The Sovereign City in Mughal India 1639–1739 (ingilis). Kembric: Cambridge University Press. 2002. ISBN 978-0-521-52299-1.
• Bosuort, Klifford E. The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000–1217) // Fray, R. N. (redaktor). The Cambridge History of Iran, Volume 5: The Saljuq and Mongol periods (ingilis). Kembric: Cambridge University Press. 1968. 1–202. ISBN 978-0-521-06936-6.
• Bosuort, Klifford E. Anūštigin Ḡaṛčaʾī // Encyclopaedia Iranica, Vol. II, Fasc. 2 (ingilis). 1986. 140.
• Bosuort, Klifford E. Barkīāroq // Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 8 (ingilis). 1988. 800–801.
• Bosuort, Klifford E. Ebn Dārost, Tāj al-Molk Abu'l-Ḡanā'em Marzbān // Encyclopaedia Iranica, Vol. VIII, Fasc. 1 (ingilis). 1997. 12–13.
• Bosuort, Klifford E. "Notes on Some Turkish Names in Abu 'l-Faḍl Bayhaqī's Tārīkh-i Masʿūdī". Oriens (ingilis). Brill. 36. 2001: 299–313. doi:10.2307/1580488. JSTOR 1580488.
• Kahen, K. Barkyārūḳ // Gibb, H. A. R.; Kramers, C. H.; Levi-Provensal, E.; Şaxt, C.; Lüis, B.; Pela, Ş. (redaktorlar ). The Encyclopaedia of Islam, New Edition (ingilis). I. Leyden: E. J. Brill. 1960. OCLC 495469456.
• Madelunq, Uilferd; Dafteri, Fərhad; Meri, Yozef U. Culture and Memory in Medieval Islam: Essays in Honor of Wilferd Madelunq (ingilis). I.B. Tauris. 2003. ISBN 978-1-86064-859-5.
• Pikok, E. K. S. The Great Seljuk Empire (ingilis). Edinburgh University Press. 2015. 1–378. ISBN 978-0-7486-3826-0.
• Riçards, D. S. The Annals of the Saljuq Turks: Selections from al-Kamil fi'l-Ta'rikh of Ibn al-Athir (ingilis). Routledge. 2014. ISBN 978-1-317-83254-6.
• Tetli, Gillis. The Ghaznavid and Seljuk Turks: Poetry as a Source for Iranian History (ingilis). Routledge. 2008. ISBN 978-1-134-08438-8.
• Van Donsel, Emeri Yohannes. Islamic Desk Reference (ingilis). Leyden: E. J. Brill. 1994. ISBN 978-90-04-09738-4.
• Lüis, Bernard. The Assassins: A Radical Sect in Islam (ingilis) (III). Basic Books. 2003. ISBN 978-0-465-00498-0.
• Tor, Debora. The Long Shadow of Pre-Islamic Iranian Rulership: Antagonism or Assimilation? // Bernhaymer, Tereza; Silverştayn, Adam C. (redaktorlar ). Late Antiquity: Eastern Perspective (ingilis). Oksford: Oxbow. 2012. 145–163. ISBN 978-0-906094-53-2.