Boks

Boks — iki adamın müəyyən qaydalar çərçivəsində, hücum və müdafiə məqsədilə yumruqlarından istifadə edərək bir-birinə həmlə etdikləri idman növüdür.^[1] Boks qarşılaşmaları dünyanın bir çox ölkəsində izlənilir.

Boks
Ümumi məlumatlar
Mənşə ölkəsi	İngiltərə
Xüsusiyyətləri
Oyunçu sayı	2
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Boks qarşılaşmaları rinqdə keçirilir. Rinq, üç sıra kəndirlə bağlı və yerdən yüksəkdə kvadrat formasında bir sahədir. Peşəkar boksda rinqin böyüklüyü 5–6 m², həvəskar boksda isə ən az 3–6 m²dir. Boks qarşılaşmalarında, hər iki boksçu da eyni çəkidə (ağırlıqda) olmalıdır. Məşq üçün "armud" adlı alətdən istifadə olunur.

Peşəkar və həvəskar boksun qaydaları bir-birindən fərqlidir. Həvəskar boksçular 227 qr ağırlığında, peşəkar boksçular isə ağırlığı 170–283 qr arasında dəyişən əlcəklər istifadə edirlər. Peşəkar boksçular yalnız şort, həvəskar boksçular isə şort və atlet geyirlər. Həm həvəskar həm də peşəkar boksçular qarşılaşmada diş və qasıq qoruyucuları istifadə edirlər. Həvəskar boksçular ayrıca qoruyucu başlıq taxırlar.

Boks demək olar ki, cəmiyyətin yarandığı ilk dövrlərdən dünya xalqları arasında yayılmağa başlayıb. Bu idman növü hələ beş min il bundan əvvəl Misir və Babilistanda^[2] mövcüd olan yumruq döyüşü əsasında inkişaf edib. Müasir boksa bənzəyən yumruq döyüşləri qədim Yunanıstanda^[3] da təşkil olunurdu. Eramızdan əvvəl 688-ci ildə boks antik Olimpiya oyunlarının proqramına daxil edilmişdi.^[4]

İlk olimpiya çempionu adına yunanıstanlı Onamastus layiq görülmüşdür. Məşhur riyaziyyatçı və filosof Pifaqor da boks üzrə antik Olimpiya oyunlarının qaliblərindən olmuşdur. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Əlcəzairdə tapılan vaza üzərindəki rəsmlər onu göstərir ki, boks (yumruq döyüşü) qədim dövrlərdə Afrikanın cənubunda da özünə pərəstişkarlar tapıb.^{[mənbə göstərin]}

Müasir boks XVIII əsrin əvvəllərində İngiltərədə təşəkkül tapıb. 16 avqust 1743-cü ildə İngiltərə çempionu Cek Broton ilk qaydalar toplusunu — Broton qaydalarını hazırlayıb.^[5] 1867-ci ildə Kuinsberri Markizin yeni boks yarış qaydaları qəbul olunub.^[6] Bundan sonra boks idman növü kimi inkişaf etməyə başlayıb. Artıq döyüş raundlara bölünməyə başladı. Raundlar arası qısa fasilələrdə^[7] idmançıların dincəlməsi yarışın tempini və hərəkət dinamikasını xeyli artırıb.^{[mənbə göstərin]}

Tutmalara qadağa qoyulması boksu güləşə oxşamaqdan xilas edib. Daha yumuşaq əlcəklərdən istifadə olunması təhlükəsizlik yaratmaqla yanaşı, zərbələrin rəngarəngliyini də artırıb. Kuinsberrinin yarış qaydaları müasir boksda həm peşəkarlar, həm də həvəskarlar üçün əsas qayda oldu.^{[mənbə göstərin]}

1924-cü ildə Beynəlxalq Həvəskar Boks Federasiyası (FİBA) yaradılıb. Bu təşkilat 1946-cı ildən AİBA adlanmaga başladı. İlk Avropa çempionatı 1924-cü ildə təşkil olunub. Dünya çempionatı isə bundan 50 il sonra 1974-cü ildə keçirilib. 1991-ci ilə qədər Dünya çempionatları hər dörd ildən bir təşkil olunurdu. Bundan sonra bu yarış Avropa çempionatları kimi iki ildən bir keçirilməyə başladı.^{[mənbə göstərin]}

Dünya çempionatlarında qələbələrin sayına görə rekordçu kubalı Feliks Savondur — 6 qat Dünya çempionu. O, 2000-ci ildə Sidney Olimpiadasında 3 qat Olimpiya çempionu olduqdan sonra bu göstəricidə Teofilo Stevinson və Laslo Pappanı qabaqladı. Avropa çempionatlarında ən yaxşı nəticə göstərmiş boksçu polşalı Zbiqnev Petşikovskidir. O, qitə çempionatında 4 dəfə fəxri kürsünün ən yüksək pilləsinə qalxıb.^{[mənbə göstərin]}

• ibhof.com — Rəsmi saytı of the International Boxing Hall of Fame
• "Boxing". Encyclopædia Britannica Online.
• DMOZ-da Boks
• Boxing Prints Collection. General Collection, Beinecke Rare Book and Manuscript Library, Yale University.
•  Boxing // Britannika Ensiklopediyası. 4 (XI). 1911. 350–352.