Həmşivəng məbədi

Həmşivəng monastırı – Gədəbəy rayonunun Böyük Qaramurad kəndi ərazisində yerləşən tarix-memarlıq abidəsi. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən yerli əhəmiyyətli abidə kimi qeydiyyata alınmışdır.[1]

Həmşivəng monastırı
Monastırın əsas kilsəsi və zəng qülləsinin müasir görünüşü
Xəritə
40°33′44″ şm. e. 45°39′25″ ş. u.
Ölkə  Azərbaycan
Şəhər Gədəbəy
Yerləşir Böyük Qaramurad
Aidiyyatı Alban Həvari kilsəsi
Sifarişçi Katolikos VI İohannes
Tikilmə tarixi XII əsr
İstinad nöm.4250
KateqoriyaMəbəd
ƏhəmiyyətiYerli əhəmiyyətli
Həmşivəng (Azərbaycan)
Həmşivəng
Kilsənin planı
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Məbədin inşası haqqında Kirakos Qandzaketsi özünün “Tarix” əsərində məlumat verir və onu əlli beşinci Alban Katolikosu VI İohannesin adı ilə əlaqələndirir.

Əsas kilsə binası, yarımdairəvi altar apsidasına malik uzadılmış düzbucaqlı formasına malikdir. İkisi müstəqil dayanan ikisi isə divar qarşısında ucaldılmış sütunlar və onlar üzərində ucaldılmış oxvari tağlar kilsənin interyerini üç nefə bölür.

Həmşivəng monastırının zəng qülləsində yerləşmiş xaçdaş unikal dizaynı və dekorativ elementləri ilə məşhur olmuşdur. Xaçdaş 1960-cı illərdə monastır ərazisindən Ermənistana aparılmışdır və hazırda Vağarşapat şəhərində Katolikos sarayının qarşısında saxlanılır.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Məbədin inşası haqqında Kirakos Qandzaketsi özünün “Tarix” əsərində məlumat verir və onu əlli beşinci Alban Katolikosu VI İohannesin adı ilə əlaqələndirir:

" Beləlikə İohannes uzun illər ərzində Aqvan katolikos taxtına əyləşdi. O, iqamətgahını Çarek ətrafında quraraq, oradakı mağaralardan birində - haqqında daha yuxarıda bəhs etdiyim - məskunlaşdı. Yadellilər tərəfindən sıxışdırıldığına görə, o, Ermənistana – böyük işxanlar Zakare və onun qardaşı İvanenin himayəsinə sığınmağı düşündü. Onlar da böyük məmnunluqla onu qəbul etdilər. İvane onu Miapor havarında, Həmşi adlandırılan monastırda yerləşdirdi. Bundan sonra katolikos orada böyük və əzəmətli kilsənin inşasına başladı; lakin, onun inşası tamamlanmamış yarımçıq saxlanıldı, uzaq Xorasan sultanı Cəlaləddin Gürcü çarlığına hücum etdi, beləcə yadellilərin Ermənistan, Aqvank və Gürcüstana mütəmmadi hücumlarına imkan yaratdı.[2] "

XIII əsrin 20-ci illərindən XIV əsrin əvvəllərinə kimi Həmşivəng monastırı Alban Katolikoslarının iqamətgahı kimi statusunu saxlayır. XIV əsrin əvvəllərində isə iqamətgah Kəlbəcər rayonunun Vəngli kəndində yerləşən Gəncəsər monastırına köçürülür.[3]

Memarlıq xüsusiyyətləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kilsənin qərb fasadında divara hörülmüş xaçdaşlar görünür
Kilsənin interyeri müasir dövrdə

Əsas kilsə binası, yarımdairəvi altar apsidasına malik uzadılmış düzbucaqlı formasına (15.6x9.80 m) malikdir.[4] İkisi müstəqil dayanan ikisi isə divar qarşısında ucaldılmış sütunlar və onlar üzərində ucaldılmış oxvari tağlar kilsənin interyerini üç nefə bölür. Şimal və cənub nefləri enli olmaları ilə seçilirlər. Dərin bemli altar apsidası qarşısında, dörd oxvari tağ vasitəsiylə yaradılmış kvadrat formalı özül üzərində oxvari qapalı tağ yüksəlir.[4]

İbadət zalının digər hissələri və planda uzadılmış formaya malik pridel adi tağlarla örtülmüşdür. Kilsə, şərq fasadında yerləşən üç, cənub və şimal fasadında isə iki cüt pəncərə vasitəsiylə işıqlandırılır.

Divar hörgüsü və dam örtüyü kobud yonulmuş daşlardan, tağlar, sütunlar, altar apsidasının çərçivəsi isə əla yonulmuş yüksək keyfiyyətli daşlardan icra edilmişdir.[5] G. Məmmədova bu cür inşaat texnikasının Qafqaz Albaniyasının memarlığı üçün xarakterik olduğunu qeyd edir.[5]

Məbədin dam örtüyü saxlanılmamışdır.[6] Yan və Mərkəzi neflərin hündürlükləri arasındakı fərqlər dam örtüyünün iki tərəfli olduğunu deməyə əsas verir.[6]

Həmşivəng monastırının əsas kilsəsi yüksək bədii xüsusiyyətləri ilə fərqlənmir.[6] Kilsə, sadə planlaşdırma həllinə uyğun olan, qərb fasadındakı bir neçə daşı bəzəyən oyma xaç naxışları ilə məhsuslaşan dekorativ həllə malikdir. Alban Katolikosunun iqamətgahı kimi inşa edilmiş kilsənin bu cür kasad dekoru, kilsənin çox mürəkkəb tarixi dövrdə, çətin şərtlər altında inşa edilməsi ilə izah edilir. G. Məmmədova qeyd edir ki, Xarəzmşah Cəlaləddin Mənguberdinin yürüşü ilə inşası yarımçıq qalmış kilsə binası, ehtimal ki, sonradan tamamlanmışdır.[6]

Artsak xaç daşı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kilsənin zəng qülləsindən götürülmüş "Xaçvari Artsak xaçdaşı" hazırda Vağarşapatda saxlanılır.

Həmşivəng monastırının zəng qülləsində yerləşmiş xaçdaş unikal dizaynı və dekorativ elementləri ilə məşhur olmuşdur. Xaçdaş 1960-cı illərdə monastır ərazisindən Ermənistana aparılmışdır və hazırda Vağarşapat şəhərində Katolikos sarayının qarşısında saxlanılır.

Makar Barxudaryants özünün “Artsak” adlı əsərində həmin xaçdaşı təsvir edərkən yazır:

" Zəng qülləsinin pilləkənli əsasında insan boyu ölçüsündə Məsihin çarmıxa çəkildiyi xaça oxşar iri bir xaçdaş ucaldılmışdır. Xaçdaşın qollarında “İsa Məsih” sözü yazılmış, aşağısında isə 1639-cu il tarixi qeyd edilmişdir. Monastırı ziyarətə gələn hər kəs bu xaçdaşın incə daş naxışlarına heyran olur.[7] "

Xaçın qərb tərəfində yuxarı hissədə incə oyma ilə taxtda oturmuş Məsih təsvir olunub. Yevangelist həvarilər olan Mark və Lukanı simvolizə edən şir və öküz təsvirləri ilə iki forizontal qanad bəzədilmişdir.[8] Şərq tərəfi xaçın ortası mərkəzində bərabərtərəfli xaç naxışı olan böyük xonça naxışı ilə bəzədilmişdir.[9]

Alban xaçdaşlarını tədqiq etmiş A. Axundova və D. Axundov qeyd edirlər ki, formasının daş xaç şəklində olmasına baxmayaraq, stelanın obrazında əsas bədii və simvolik dominantını xaçın ortasındakı üç dairədən ibarət böyük xonça təşkil edir. Orta dairə səkkiz bərabər hissəyə bölünmüş həndəsi hörmə şəklində həll olunmuşdur. Xonçanın mərkəzində bərabəryanlı xaç (erkən alban xaçı) təsviri vardır, onun da kəsişmə nöqtəsində kiçik dairəvi xonça yerləşir. Bütün kompozisiya xristian qəbir daşının sintezləşdirilmiş obrazında birləşən günəş, işıq və məhsuldarlıq simvolu kimi həll olunmuşdur. Günəş emblemi arxasındakı həyat ağacı – xaç, həmçinin günəşi təmsil edən simvolik pilləli dağdan yüksəlir.[10]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısı" (PDF). Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. 2 avqust 2001. 2021-07-07 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 18 iyul 2020.
  2. ↑ Гандзакеци, Киракос. История (пер. Тер-Григоряна) (35). Баку: Изд. АН Азерб. 1946. 302.

    ГЛАВА 6
    О том, как агванские католикосы, притесняемые иноплеменниками, перебрались к великим ишханам:
    ... Так владыка Иованнес получил престол агванский на многие годы. Он обосновал свой престол в пределах Чарека, в [одной] пещере тамошней, о которой мы выше говорили. Притесняемый иноплеменниками, он задумал перебраться в Армению к великим ишханам Закарэ и брату его Иванэ. И те с большими почестями приняли его. Иванэ поселил его в гаваре Миапор, в монастыре, который называется Хамши.
    И он начал строить там большую и дивную церковь; [строительство ее] еще до завершения было приостановлено, ибо пришел султан Хорасана, именуемый Джалаладином, ударил по грузинскому царству и предвозвестил постепенное нашествие войска иноплеменников и разорение стран Армении, Агванка и Грузии.
  3. ↑ Ulubabyan, Bagrat, Yakobson, Anatoly L. Գանձասար (Soviet Armenian Encyclopedia Volume II). 1976. 686–687.
  4. ↑ 1 2 Мамедова, 2004. səh. 111
  5. ↑ 1 2 Мамедова, 2004. səh. 112
  6. ↑ 1 2 3 4 Мамедова, 2004. səh. 113
  7. ↑ Бархударянц, 1895. səh. 152
  8. ↑ Л. М. Варданян, Г. Г. Саркисян, А. Е. Тер-Саркисянц. Армяне (PDF). Москва: Наука. 2012. səh. 503. 2023-07-22 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-10-13.
  9. ↑ Л. М. Варданян, Г. Г. Саркисян, А. Е. Тер-Саркисянц. Армяне (PDF). Москва: Наука. 2012. səh. 504. 2023-07-22 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-10-13.
  10. ↑ A. Axundova, M. D. Axundov. Dağlıq Qarabağın Artsak xaçdaşları (Azərbaycan abidələri dərgisi, N1). Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. 1984.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Мамедова, Гюльчохра, Зодчество Кавказской Албании, Баку: Чашыоглу, 2004
  • Бархударянц, Макар, Арцах, Баку, 1895

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]