Jön türklər

Gənc türklər (türk. Jön Türkler) — Osmanlı imperiyasının son dövründə ortaya çıxan məşrutiyyətçi və Sultan II Əbdülhəmid hakimiyyətinə müxalif olan gənc və ziyalı nəsilə verilən addır.^[1][2]

İlk dəfə, 1828-ci ildə Carlz MakFarleym tərəfindən dövrün Gənc Osmanlı nəslini nəzərdə tutaraq işlədilmişdir.^[3] Daha sonra 1855-ci ildə, Ubiceni II Mahmud dövrü islahat hərəkatına qatılan dövlət məmurlarını, həm də I Əbdülməcid dövrünün qərbliləşmə tərəfdarı Tənzimatçılarını ifadə etmək üçün “jevene turqvie de Mahmut” və “jevene Turqvie d’Abdul Medjid” ifadələrindən istifadə etmişdir. Bu terminləri qavram olaraq ilk istifadə edən Hippolyte Kastille olmuşdur.^[3] Gənc türklər qavramı yeni bir qavram deyildir. Bu qavramlardan daha çox Avropada yaranan, hökumətə müxalif şəxslərin yaratdıqları partiyaların bir bənzəri kimi görünmək olduğu üçün istifadə olunmuşdur. Almaniyada Gənc almanlar cərəyanı (bundan əlavə bu cərəyan həm də ədəbi cərəyandır), İtaliyada Gənc italyanlar cərəyanı, Polşada Gənc polyaklar cərəyanı da bunun analoqlarıdır. Bu cərəyanlar siyasi müxalifət cərəyanları olduğu qədər, həm də ədəbi cərəyanlardırlar. Daha sonra Jön türklər cərəyanın da adı keçənlərdən bəhs edərkən ətraflı formada ədəbiyyat mənsubları barədə danışılacaqdır.

Bəhs edilən Osmanlı dövründəki bu Jön türk qrupu kimi olan müxalif qüvvələrə hər dövrdə buna bənzər adlar verilmişdir. Hər yenilikçi kəsimə "Gənc türklər, Gənc Osmanlılar, Jön türklər" kimi adlar verilmişdir. Xüsusilə 1800-cü illərdən sonra bu axımlar gücləndiyi üçün bu terminlərə tez-tez rast gəlinir. Məsələn, 1890-ci ildə Corc Badis adlı bir şəxs sarayı Gənc Türkiyə adında Qanun-i Əsasi (Konstitutsiya) tərəfdarlarını ətrafında toplaya biləcək bir qəzət qurmaqla təhdid etmişdi. Jön türklərin ideologiyasına baxıldığında, onların düşüncələrinin Fransadakı burjuaziya təbəqəsinin düşüncələri ilə yaxın olduğu açıqca hiss olunur. Necə ki Fransada burjuaziya gücünü artırdıqdan sonra idarəçiliyə səsini eşitdirmək üçün siyasi bir çəkişmənin içinə girdisə, eyni formada Jön türklər olaraq adlanan şəxslər də Avropadakı yeniliklərdən təsirlənib ziyalı təbəqənin dəstəyi ilə rəhbərlikdəki şəxslərə qarşı oxşar bir mübarizəyə girmişdir. Bu mübarizə qanlı vətəndaş müharibəsindən çox ədəbi yazılarla bir təbəqəni savadlandırıb, formalaşdırma formasında olmuşdur. Jön türk adlandırılan şəxslərin tək ortaq məqsədi sultanlıq idarəçiliyinin altında bir də seçkili məclisin olması idi. Heç bir zaman sultanlığı ləğv edib, respublika quruluşunun yaradılmasını istəməyiblər. Qarşı olduqları vəziyyət II Əbdülhəmid idarəçiliyinin istibdat quruluşu idi. Təzyiq və şiddət şəraitinin hakim olduğu struktura seçkili məclis əlavə olunarsa, vəziyyətin yaxşılaşacağına inanırdılar. Jön türklər cəmiyyətinə 2000-ə qədər üzv olduğu təxmin edilir. Bu adlar siyasi ortamdan dolayı Osmanlıda çox da yaşamamış və həyatlarının çoxunu Avropada ya da Misirdə sürgün həyatı olaraq keçirmişlər. Bu cəmiyyətdə irəli çıxan, diqqət çəkməkdə olan adlar bunlardır: Abdullah Cövdət, Əbdürrəhman Bədirxan, Əhməd Rza, Əhməd Fazlı, Əhməd Feriq, Əhməd Kamal, Əhməd Lütfüllah, Əhməd Niyazi, Əhməd Saib, Əli Fəxri, Əli Fəhmi, Əli Heydər, Əli Şövkəti, Bahəddin Şakir, Dərviş Hüma, Əthəm Ruhi, Emir Şəkib Arslan, Xəlil Canəm, hüseyn Tosun, Xosrov Sami, Hüseynzadə Əli, İbrahim Temo, İshaq Süküti, ismail Canbulat, İsmayıl Ənvər bəy, İsmayıl Kamal, Mahmüel Cəlaləddin paşa, Mahir Səid, Mehmed Əli Həlim Paşa, Hacı İbrahim Paşazadə Həmdi, Tarsusizadə Münih, Tunalı Hilmi, Yusif Akçura.

Gənc türklər hərəkatının rişələri XVIII əsrin inqilabı sonları və XIX əsrə gedib çıxır. O, öz başlanğıcını Böyük Fransa inqilabının təsiri ilə Türkiyədə meydana çıxan Tenzimat hərəkatından götürmüşdür.

Avropadakı burjua hərəkatı ilə tanış olan türk ziyalıları və tələbə gənclər Türkiyədə də konstitusiyalı quruluşa keçilməsini zəruri hesab edirdilər. Onlar 1865-ci ildə «Yeni osmanlılar cemiyyeti» yaratdılar. Onun yaradıcıları görkəmli edib olan İbrahim Sinasi və yazıçı-dramaturq Namiq Kamal olmuşdu. Lakin tezliklə «Yeni osmanlılar» cəmiyyətinin fəaliyyətinə son qoyuldu. Təşkilatın bir çox üzvləri həbs edildi, qalanları isə xaricə getməyə məcbur oldular.

1871-ci ildə onlar mühacirətdən ölkəyə qayıtmağa dəvət olundular. «Yeni osmanlılar» cəmiyyəti yenidən fəaliyyətə başladı. 1871-ci ilin mayında onlar Sultan sarayı qarşısında 40 minlik mitinq təşkil etdilər. Xalqın coşmaqda olan qəzəbindən qorxuya düşən hakim dairələr 1876-cı il mayın 30-da saray çevrilişi etdilər. Sultan Əbdüləzizin yerini V Murad, sonra isə II Əbdülhəmid tutdu. O, «Yeni osmanlılar»ın liderlərindən biri olan Midhət Paşanı baş vəzir təyin etdi. Ona Konstitusiya layihəsi hazırlamaq tapşırıldı. Sultan II Əbdülhəmid Midhət Paşanın hazırladığı Konstitusiya layihəsini qəbul etməyə razılıq verdi. Bu Konstitusiyaya görə Türkiyə konstitusiyalı monarxiya elan edilirdi.

Konstitusiyaya görə İmperiya ərazisində yaşayan bütün əhali osmanlı adlanır, əhalinin etnik və dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq qanun qarşısında bərabər idilər.

Öz qəddarlığı ilə çox məşhur olan II Əbdülhəmid rejimi şəraitində Konstitusiyanın icrası qeyri mümkün idi. Konstitusiya qəbul edildikdən bir az sonra, 1877-ci ilin fevralında Midhət Paşa həbs olunub sürgünə göndərildi, 1883-cü ildə isə öldürüldü.

«Yeni osmanlılar»ın mütərəqqi addımları hədər getmədi. Onlardan sonrakı mütərəqqi ziyalılar Sultan ağalığına qarşı mübarizəni davam etdirdilər. 1889-cu ildə İstanbuldakı hərbi tibb məktəbinin bir qrup tələbəsi İbrahim Tema, Çərkəz Mehmet Rəşid, Abdulla Cövdət və İshaq Sükuti "İttihad və tərəqqi" adlı gizli cəmiyyət yaratdılar. Bu, Türkiyədə burjua-demokratik hərəkatın başlanğıcı hesab edilirdi. XIX əsrin 90-cı illərində xaricdə -Cenevrədə, Misirdə bu cəmiyyətin qrupları fəaliyyət göstərirdilər. "İttihad və tərəqqi" cəmiyyətinin üzvlərini və onun tərəfdarlarını «Gənc türklər» adlandırırdılar. Onlar 1876-ci il Midhət Paşa konstitusiyanın bərpasını tələb edirdilər. 1907-ci ilin sonlarında Parisdə "İttihad və tərəqqi" cəmiyyətinin və ona qoşulmuş təşkilatların birləşmiş qurultayı çağrıldı. Qurultay, mövcud rejimi silahlı üsyan yolu ilə devirmək və 1876-cı il konstitusiyanı bərpa etmək qərarını qəbul etdi,

«Gənc türklər» Rusiya və İngiltərənin Türkiyəni öz aralarında bölüşdürmək niyyətlərinin qarşısını almaq məqsədilə üsyana müəyyən olunmuş vaxtdan əvvəl başlamağı qərara aldılar, İlk çıxış Makedoniyanın Resne şəhərində başlandı, Şəhərin komendantı leytenant Niyazi bəy 1908-ci il iyulun 3-də üsyan bayrağı qaldıraraq, öz dəstəsi ilə dağlara çəkildi. İyulun 6-da Ənvər bəyin komandanlığı altında olan digər hərbi dəstə də üsyançılara qoşuldu. Üsyan Ədirnədəki hərbi hissələri də əhatə etdi, Hökumətin üsyançıları ram etmək səyləri boşa çıxdı. Əhali və bütün ordu üsyançılar tərəfinə keçdilər.

"İttihad və tərəqqi" cəmiyyətinin Mərkəzi Komitəsi 1908-ci il iyulun 23-də Makedoniyanın Solonik, Monastir və başqa iri şəhərlərində təşkil etdiyi izdihamlı mitinqdə konstitusiyanın bərpa edilməsi barədə uitimatum qəbul etdi: Sultana göndərilən ultimatumda bildirilirdi ki, əgər üç günə qədər konstitusiya bərpa olunmazsa, İstanbul üzərinə hərbi hücum təşkil olunacaqdır.

Vəziyyətin çıxılmaz olduğunu görən II Əbdülhəmid həmin gün 1876-ci il Konstitusiyasının bərpası və tezliklə parlament seçkiləri keçirilməsi barədə fərman imzaladı. Türkiyə konstitusiyalı monarxiya elan olundu. Bu hadisə Türkiyə tarixinə gənc türklər inqilabı və ya 23 iyul inqilabı kimi daxil olmuşdur.«Gənc türklər» öz təəssübkeşlərindən ibarət hökumət təşkil etdilər.l908-1909-ci illərdə bu hökumətlərə Səid Paşa, Kamil Paşa və Süleyman Paşa başçılıq etmişdilər,

1908-ci il noyabrın 2-də parlamentin ilk iclası çağırıldı, Parlamentə seçilmiş deputatların (250 nəfər) yarıdan çoxu (150 nəfəri) «Gənc türklər „dən idi.

“Gənc türklər»in hakimiyyəti uzun çəkmədi. II Əbdülhəmid ingilislərin himayə etdiyi "Əhrar (Liberallar) partiyası və ruhanilərin "İttihadı müsəlman " (Müsəlman cəmiyyəti) təşkilatı ilə birlikdə İstanbul hərbi qarnizonu komandanlığının köməyi ilə çevriliş edərək hakimiyyəti tamamilə öz əlində topladı. «Gənc türklər» İstanbulu tərk etməli oldular. Lakin çevriliş xalqın əksəriyyəti tərəfindən rəğbətlə qarşılanmadı.

«Gənc türklər» 1909-ci il aprelin 23-də Makedoniya ordusunu Mahmud Şövkət Paşanın komandanlığı altında İstanbul üzərinə yeritdilər. Sultan II Əbdülhəmid hakimiyyətdən kənarlaşdırıldı. Onun iradəsiz qardaşı V Mehmet Rəşad sultan elan edildi. Bu da, «Gənc türklər» inqilabının yarımçıqlığından, köklü inqilabı dəyişikliklər etmək Iqtidarında olmadığından xəbər verirdi. İtaliya-Türkiyə (1911-1912), Birinci (1912-1913) və İkinci (1913) Balkan müharibələri Türkiyədə daxili ziddiyyətləri daha da kəskinləşdirdi. Belə bir şəraitdə "İttihad və tərəqqi " partiyasının tərəfdarları 1913-ci il yanvarın 23-də hökumət sarayına hücum etdilər. Dövlət çevrilişi etdilər.

1914-ci ilin əvvəlində «Gənc türklər» "üçlüyünün diktaturası quruldu". "Üçlüyə" hərbi nazir və ordu qərargah rəisi Ənvər Paşa, "İttihad və tərəqqi" partiyası Mərkəzi Komitəsinin sədri, Daxili İşlər Naziri Tələt Paşa və İstanbul şəhərinin valisi Camal Paşa daxil idi. İnqilabın yarımçıqlığına baxmayaraq «Gənc türklər»in hakimiyyəti dövründə ölkədə bir sıra mütərəqqi islahat və tədbirlər həyata keçirildi. 1914-ci ildə iqtisadı təslimçilik rejimi ləğv olundu. «Gənc türklər » hökuməti, ordunu yenidən qurmaq və iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək sahəsində mühüm addımlar atdılar

• Jön türklər cəmiyyəti üzvlərinin fikirlərinin formalaşmasında dövrün şərtləri də mühüm rol oynamışdır. Dövrün mühüm siyasi hadisələri belədir:
• Formal olaraq tabe olan Bolqarıstanın qurulması
• Makedoniyada həll edilə bilinməyən problemlər
• Yunan quldur dəstələrinin fəaliyyəti
• Ərəblərin siyasi baxımdan oyanışı
• Osmanlıdakı təhsil sisteminin bərbad vəziyyəti
• Mithət Paşa dövründə zəiflədilmiş din xadimlərinin əvvəlki güclərini bərpa etməsi
• Krit adasında tez-tez olan üsyanlar
• Ermənilərin muxtar dövlət qurma istəkləri və fəaliyyətləri
• II Əbdülhəmidin siyasi rejimi

Bu siyasi qarışıqlıqlar içərisində Osmanlı dövlətinin çox pis sonluğa doğru getdiyi bilinirdi. Lakin bu sonluğu Osmanlı xalqı hiss etmirdi. Çünki Osmanlı xalqı deyilən ortaq bir anlayış yox idi. Bu torpaqlarda yaşayan xalq, din, dil, irq fərqi olaraq çox müxtəlif olduğundan bu siyasi vəziyyəti çox da hiss edə bilmirdilər. Xristian əhali öz dinlərindən olan dövlətin himayəsinə girməyi ya da öz dövlətini qurmağı planlayırdı.

Osmanlı ziyalısını ortaya çıxaran qərbliləşmə fikri Osmanlı dövlətinin Tənzimat fərmanından bəri izləməyə çalışdığı siyasət idi. Osmanlı ziyalıları qərbi çox da bilmədikləri kimi sultanı da çox da tənqid etməzlərdi. Yenə də II Əbdülhəmid dövründə təsirli olan ziyalılar əvvəlkinə nisbətən daha irəli görüşlü idi. Bu dövrdə xaricdə olan ziyalılar Avropanı yaxından tanıma fürsəti tapmışdılar. II Əbdülhəmid rejiminə qarşı təşkilatlanmış və əsas məqsəd kimi isə konstitutsiyanın qəbulunu qəbul etmişdilər. Avropaya qaçan Jön türklər bu dövrdə bir çox qəzet və jurnal çıxardaraq, istibdat rejimini tənqid edirdilər. Yayınladıqları jurnal və qəzetlər müxtəlif yollarla Osmanlı imperiyasına gətirilirdi. Bu yayınlar 1900-cu illərdə daha da artmışdı. Bu səbəblə hökumət Jön Türklər ilə yayınlarını dayandırmaq üçün danışıqlara belə başlamış və bu vəziyyət çətin vəziyyətdə olan Jön türklərə sərf etmişdi. Jön türklər 1889-1908-ci illər arasında çıxardıqları qəzetlər və jurnallar ilə fikir həyatına yeni bir yön verməyi bacarmışdılar. Bu yayınlar Birləşmiş Krallıq, Fransa, Avstriya, Bolqarıstan, İtaliya, Yunanıstan, Rumıniya, İsveçrə, Braziliya, Belçika, ABŞ və Kipr olmaqla 13 ölkə və bölgədə Türkcə və xarici dillərdə, 152-dən çox qəzet və jurnal nəşr etdirməkdə idi.

1895-ci ilin, dekabr ayında Əhməd Rza tərəfindən türkcə və fransızca olaraq yayımlanmağa başlanmışdır. Qəzetində konstitutsiyanı müdafiə etmiş, xalqın siyasi vəzifə bilgisinə çata bilməsi üçün təhsil görməsinin lazım olduğu irəli sürmüşdür. Bunlarla yanaşı hökuməti çox ağır formada tənqid də etmişdir. Daha sonralar tənqidlərini daha da artırdığına görə Fransa hakimiyyəti tərəfindən qəzeti bir müddətlik qapadıldı. Məşvərət ilə eyni vaxtda Misirdə yayımlanan "Mizan" qəzetini səbəb göstərərək, Əhmər Rza bəy, eyni cəmiyyətin iki fərqli türkcə qəzet nəşr etdirməsini mənasız hesab etdiyini deyərək, Məşvərət qəzetinin nəşrini dayandırmışdır. Ancaq Mizançı Muradın saray ilə razılığa gələrək, qəzetin nəşrinə son verməsindən sonra türkcə Məşvərət qəzeti yenidən nəşrə başladı. Bu arada Cenevrədə Osmanlı qəzetinin yayımlanmasından sonra Əhməd Rza Məşvərət qəzetinin nəşrini yenidən dayandırmışdır. Məşvərət yüksək səviyyəfə bir düşüncə qəzeti olmaqdan daha çox, hərəkatın rəhbər qəzeti olmuşdur.

1886-ci ilin avqustunda İstanbulda Murad bəy tərəfindən çıxarılmışdır. Siyasi və iqtisadi azadlıqla əlaqəli yazıları ilə hökumətin diqqətini çəkməsi ilə Murad bəy Misirə qaçmışdır. İstanbulda yayımlandığı dövrlərdə Mizan, iqtisadi mövzulara yönəlmişdi. Misirdə Murad bəyin İstanbuldakı mülayim siyasəti yerinə sərt inqilabçı kimliyini ön plana çıxarmış və İttihadçıların düşüncələrini müdafiəyə başlamışdır. Murad bəy yazılarında mətbuat azadlığının qanuni sərhədlər içində təmin edilməsindən, məhkəmənin islah edilməsindən, məclis qarşısında məsuliyyət daşıyan hökumətin yaradılmasını təbliğ etmişdir. Murad bəy özü panislamist olmuşdur. Ən böyük idealı Xəlifə vasitəsilə müsəlmanların yadelli əsarətindən qurtarılıb, böyük bir İslam imperiyasının qurulması idi. Xüsusilə mətbuat yolu ilə mübarizəsində Namıq Kamalın təsirində qaldığını və yazılarında onu təqlid etdiyi hiss olunur.^[4] Mizançı Muradın düşüncə həyatının bəzi dövrlərdə dəyişməsi səbəbilə Əhmət Rza ilə münasibətləri pozulmuşdur. Bu səbəbdən Jön türklər bu iki nəfər arasında bölünmüşdü. Fikirlərinin dəyişməsindən sonra, vətəninə geri dönmüş və Mizanı günlük nəşr etdirməyə başlamışdır. Murad bəyin burada İttihadçılara qarşı münasibəti səbəbiylə 31 mart qiyamından sonra qəzeti qapadılmış, özü isə Rodos adasına sürgünə göndərilmişdir.

Osmanlı qəzeti Mizan qəzetinin qapadılmasından sonra İttihad və Tərəqqinin ilk qurucuları İshaq Sükuti, Abdullah Cövdət, Tunalı Hilmi kimi şəxslər tərəfindən qurulmuşdur. Fransızca, almanca və ingiliscə nəşr olunan ilk Jön türk qəzetidir. Ancaq saray bu vəziyyətdən narahat olmuş və Afrikaya göndərilən Jön türklərin azad edilməsi qarşılığında qəzetin qapadılmasını istəmişdilər. Qəzet bir müddət qapalı qalmış, yalnız sarayın sözünü tutmamasından sonra yenidən açılmışdır. Qəzet ilk dəfə respublika idarəçiliyindən danışmış, yazılarında xalqı ayağa qalxmağa səsləmişdir. Bir müddət sonra qəzetin rəhbərliyinə daha sonralar Jön türkləri bir daha da böləcək şəxs olan Şahzadə Səbahəddin keçir. Şahzadə Səbahəddin öz dayısı olan sultanı daha da sərt tənqid edir.

Əhməd Rza tərəfindən yayımlanmağa başlanmışdır. Mərkəzçiliyi müdafiə etmişdir. İlk sayyında qəzetin məqsədləri belə göstərilmişdir:

• 1876-cı il konstitutsiyasını təkrar qüvvəyə mindirmək
• Bütün Osmanlı əhalisində ortaq bir vətənpərvərlik hissi yaratmaq
• Sultanın xanədanını və taxtını qorumaq

Redaktə şöbəsində Səlanikli Nazim, Əhməd Suib, Yusif Akçura, Sami Paşazadə, Əhməd bəy Ağaoğlu kimi adlar var idi. Mərkəziyyətçiliyi müdafiə edən Əhməd Rzaya qarşı Şahzadə Səbahəddin adım-i mərkəziyyətçiliyi müdafiə etmiş və türkcə Tərəqqi adlı kiçik qəzet nəşr etdirməyə başlamışdır. Bu iki fikirin mübarizəsi konstitutsiyadan sonra da davam etmiş və o dövrdə İttihadçılar Əhməd Rzanın fikirlərini mənimsəmişdilər. Bunlardan başqa Qanun-i Əsasi (1896, Misir), Haqq (1899), Sadə-i Millət (1898, Misir), İkdam, Müxbir (1866), İbrət (1870) qəzetləri də nəşr edilmişdir.

Daha çox elmi mövzulu yazılar nəşr edilmişdir. Müxtəlif yerlərdə çap edilmişdir.

• Şikaya jurnalı (1893, Şikaya)
• Şərq və Qərb (1896, Paris)
• Müsavvə (1900)^[5]
• Məcmua-i Kamal (1905)
• İctihat (1904)

Qərbi nümunə kimi götürən ilk şair, ilk dram yazıçısıdır. Bundan əlavə Agah Əfəndi ilə birlikdə ilk şəxsi jurnalistdir. İslami elmlər öyrənərkən bir fransız yazıçısından da fransızca öyrənmişdir. Mustafa Rəşid paşanın himayəsi ilə Parisə göndərilmişdir. İstanbula geri döndüyündə köhnə vəzifəsinə bərpa olub, Məclis-i Maarif üzvlüyünə təyin olundu. Lakin hökumətə Mehmed Əmin Əli paşa gəldikdən sonra saqqal problemi oldu və saqqal bəhanəsi iləvəzifəsindən uzaqlaşdırıdı. Əsl səbəb isə Mustafa Rəşid ilə yaxın olması idi. 1860-cı ildə Agah Əfəndi ilə Tərcüman-i Əhvalı çıxardı. Bu dövrdə Şair Evlənməsi əsərini yazdı.^[6] Təsvir-i Əfkarı qurduqdan sonra Namiq Kamal da qəzetə daxil oldu. Daha sonra Parisə getməyə məcbur oldu. Daha sonra Fransa–Prussiya müharibəsinə görə İstanbula geri döndü. Səfalət içində vəfat etdi. Bu şəxsi mühüm edən əsas xüsusiyyət qərb mədəniyyətini mənimsəməsi idi. Ağıl, elm, humanistlik və ədalət onun üçün böyük dəyərlər idi. Bu səbəbdən Namiq Kamal və onun dövründəki bir çox şəxsə yön verən şəxs oldu. Məşrutiyyətçi deyildi, siyasi hakimiyyətlə problemi olmamışdır.

Namiq Kamal yenilikçi biri olmuşdur.^[7] Lakin Babiali tərcümə otağına tərcüməçi girməmişdən əvvəl divan şerləri ilə də çox əlaqəli idi. Tərcümə məmurluuğu dövründə fransızca öyrəndi və tanış olduğu qərb mədəniyyəti çox maraqlı gəldi. daha sonra Şinası ilə tanış oldu və Tasvir-i Əfkarda tərcümələrini nəşr etdirdi. Şinası Fransaya getdikdən sonra, baş redaktor oldu. Artıq daha çox fikirlərini yaza bilmə fürsəti tapdı. İttifaq-i Həmiyyət adlı gizli təşkilat ilə əlaqəsi ortaya çıxdıqdan sora, hökumət tərəfindən Ərzurum vali köməkçisi adı ilə sürgün edildi. Burada da qala bilməyəcəyini başa düşdükdən sonra, Mustafa Fazil paşanın dəvəti ilə Parisə qaçdı. Fazil paşanın rəhbərliyində orada Yeni Osmanlılar cəmiyyətini qurdular. Tasfir-i Əfkarda xarici siyasətlə vəzi sosial problemləri yazan Namiq Kamal, Avropadakı azadlıqlara heyran olmuşdu. Təbii ki Con Lock və Jan Jak Russo kimi maarıfçilərdən çox təsirlənmişdir.

Namiq Kamal və dostlarının siyasi müxalifəti sultana deyil daha çox Əli paşa idarəçiliyinə idi. Avropadan alınan qanunların birbaşa tədbiq edilməsinə qarşı idi. Namiq Kamal Avropa macərasından sonra Əli paşa ilə razılığa gələrək, jurnalistlik etməmək şərti ilə vətəninə çağırıldı. Əli paşa öldükdən sonra yazılarına davam etdi. Daha sonra Mithət paşa, Namiq Kamalı İstanbuldan uzaqlaşdıraraq Geliboluya sürgün etdi. Lakin buradan da qurtulmağı bacardı və İstanbula geri çağırıldı.

Özünü din xadimi saydığı və ona uyğun paltarlar geyindiyi bilinməkdədir. Müxbir qəzetində Əli paşanı tənqid edən yazılar yazmış və Mehmed Fazilin bir necə yazısını qəzetində yayımladığı üçün Yeni Osmanlıların arasına girmişdir.^[8] Bunlardan sonra Kastamonuya sürgün edilmişdir. Bir çox Yeni Osmanlıçı kimi Parisə qaçmışdır. Lakin sonrakı dövrdə bir məsələyə görə anlaşmazlıq yaşandı və Müxbir qəzetini yayımlamağı dayandırdı (Londonda nəşr olunurdu). Suavi, səbrsiz, aşırılığa meyilli, uyumsuz, iddiaalı, dost edinə bilməyən bir insan olmuşdur. Sonrakı dövrdə Fransada Ulum qəzetini çıxarmağa başladı. Lakin sonradan əvvəlki yoldaşlarına qarşı gələrək, konstitutsiyaya qarşı olan "Muvakkatən, Ulum Müştərilərinə" qəzetini nəşr etdirdi.^[9] Bunun sayəsində də II Əbdülhəmid ilə barışdı, İstanbula dönərək, Galatasaray liseyinə müdir təyin olundu. Çırağan basqınında öldürülmüşdür. Gənc Osmanlılar tərəfindən çox da sevilməzdi. Hətta ingilis agenti olduğu belə deyilmişdi. Sultan tərəfdarı olmamışdan əvvəlki düşüncələri belə olmuşdur^[10]:

• Respublika dövründə Mustafa Kamal Atatürkün qurduğu idarəçiliyə bənzər idarəçilikdən bəhs edən ilk şəxsdir.
• Dünyəviliyi müdafiə etmişdir.
• Sultanın qalması ilə respublika quruluşuna bənzər idarəçiliyə keçmək
• Suavi çox da qərbçi deyildir, dİn xadimlrini hərbiçilərə nisbətən daha ütün tutub
• Türklərin üstün irq olduğu fikrini müdafiə edər
• İslamiyyətə ən böyük qatqının türklər tərəfindən olduğunu müdafiə edib
• Türkcənin böyük bir dil olduğunu deyib, başqa dillərdən keçən sözlərin istifadəsinə qarşı çıxıb. Başqa türklərlə sıx əlaqədə olmağın tərəfdarı olmuşdur.
• Mədrəsələr qapadılmalı, sarıq qaldırılmalı, din dərsi türkcə verilməlidir
• Osmanlıda banklar qurulmalı və fabriklər yaradılmalıdır.

Cövdət paşa oaraq Hələbə təyin edildi. Daha sonra 1868-ci ildə Divan-i Ədliyyə rəisliyinə gətirildi. Burada fransız mədəni qanunu qəbul etdirməyə çalışan Mithət paşa və tərəfdarlarına qarşı Məcəlləni yazaraq qəbul etdirdi. Bu müddətdən sonra müxtəlif dövlət məmurluqlarında oldu və II Əbdülhəmidin mühüm tapşırıqlarını gördü. Həmçinin də Mithət paşanı həbs etmək tapşırığını da Cövdət paşa görmüşdür.^[11] Fikirlərinə görə öncə müsəlmanlar bir bayraq altında toplanmalı, daha sonra Avropa fəthləri başlanmalı idi. Bu vəziyyətdə dövlət daha uzun ömürlü ola bilərdi. Cövdət bəy, İslam birliyini dəstəkləyirdi. Konstitutsiyanı gərəksiz görürdü, ona görə İslam şəriəti özü konstitutsiya idi. Onun düşüncəsinə görə Osmanlının əsl gücü türklərdən ibarətdir.

Əhməd Rza Qalatasaray liseyində təhsil aldıqdan sonra Fransaya kənd təsərrüfatı təhsili almaq üçün getdi. Burada pozitivizmi mənimsədi və Avqust Komtenin tələbəsi olan Pierre Lafittenin dərslərində iştirak etdi.^[12] Pozitivizm metafizikanı rədd edərək, elmin üstünlüyünü müdafiə edən cərəyandır. Pozitivizm onun üçün maraqlı idi, çünki:

• Xristianlıqla əlaqəsi yox idi və dinin Osmanlı cəmiyyəti üzərindəki təsirini görürdü.
• Osmanlı sultanlarının mütləq hakimiyyətinə qarşı idi.
• Böyük bir sarsıntı qarşılığında dövlət dağıla bilərdi.
• Cəmiyyətə yön verəcək olan mütəxəsislər idi.

Əhməd Rza İttihad və Tərəqqiyə girdi və Məşvərəti nəşr etdirməyə başladı. Lakin sonra Ayan Məclisinə girərək, İttihad və Tərəqqiyə qarşı oldu. Əhməd Rzanın Osmanlı irəliləməsi üçün ortaya digərlərindən fərqli bir fikirlə çıxmışdı. Onun fikrinə görə dövlət idarəçiliyi deyil, insanların düşüncəsi dəyişməli idi.

Cövdət Jön türklərin içində ən intelektual və ən çalışqan şəxslərdən olmuşdur. Siyasət, sosiologiya, psixologiya, ədəbiyyat kimi mövzularda yazdığı xeyli kitab, məqalə və etdiyi tərcümələr əhəmiyyətini və dəyərini göstərmək baxımından yetlərli ola bilər. Ateist olması fikirlərinin geniş ictimaiyyət tərəfindən qəbul edilməsinə mane olmuşdur.^[13]

Səbahəddinə görə istibdat cəmiyyətin səviyyəsinin bir nəticəsi idi. Əgər cəmiyyətin səviyyəsi dəyişməzsə, istibdat təkrar yaşana biləcək bir vəziyyətdir. Şahzadə Səbahəddin Əli Rzaya qarşı olan adəm-i Mərkəziyyətçiliyi müdafiə edir.^[14] 1902-ci ildə Jön türk konqresində adəm-i mərkəziyyətçilik fikrini gətirən Səbahəddin bir bölünməyə yol açdı. Adəm-i mərkəziyyətçilik olaraq ayrılan qrupda, Səbahəddin, Nihad, Rəşad, Dr. Rifat, Miralay Zəki, Təşəbbüs kimi şəxslər var idi.

1908-ci ilə qədər ki dövrdə Akçura, Məşvərət və Şura-i Ümmət kimi qəzetlərdə yazılar yazmışdır. Bu yazılardan ən əhəmiyyətlisi və məşhuru "Üç tərzi siyasət" adlı mıqaləsi olmmuşdur.^[15] Bu məqaləni yazarkən təsirləndiyi faktorlar vardır:^[16]

• Tatar islahatı vı müasirliyi (iqtisadi və siyasi inkişafın nəticəsi kimi). Kazanda İslamiyyət müasirləşdirilmiş, mədərəsələrdə dünyəvi elmlər oxudulmağa başlanmışdır.
• İslamdan əvvəlki türk tarixinə önəm vermək, türklüyü İslamiyyət ilə birləşdirməmək. Çünki İslam İslamdan əvvəli rədd edir.
• Digər təsirləndiyi faktor isə Fransadakı təhsil müddətində olmuşdur, materializm metodu sayəsində tarixə və siyasətə düşüncə və ideallar yönündən deyil də, iqtisadi yöndən baxmağın lazım olduğunu mənimsədi. Sosioloji Darvinci görüşə görə isə gərçək olan həyat mübarizəsidir.

Məşhur məqaləsində əsl izah etməyə çalışdığı şey Osmanlının bir millət ola bilməsinin münkünsüzlüyüdür.

• İttihad və Tərəqqi
• Ənvər paşa
• Yusif Akçura