Kamal Əbdürrəhman əfəndi oğlu Ünsizadə (1857[1][2], Şamaxı, Şamaxı qəzası, Şamaxı quberniyası, Rusiya imperiyası – bilinmir) — Azərbaycan maarifçi publisisti, naşir, şəriət müəllimi, "Məzhər" qəzetinin naşiri və redaktoru (fasilə ilə 1908–1917)[3] Kamal Ünsizadə əvvəlcə "Kəşkül"ün Bakı müvəkkili, 1888-ci ildən Tiflisdə redaksiyanın əməkdaşı və 1889-cu ildən "Kəşkül" mətbəə-nəşriyyatının müdiri işləmişdir. Azərbaycan və rus dillərində "Uçan yarpaq" qəzeti üçün icazə ala bilməmiş, 1907-ci ildə "Məzhər" qəzetinin nəşrinə müvəffəq olmuşdur. "Azərbaycan" adlı qəzet çıxarmaq istəmiş, lakin yerli hakimiyyət orqanları ona icazə verməmişlər. Vəfat yeri və məzarı hələlik məlum deyil.[4][5]
| Kamal Ünsizadə | |
|---|---|
| Doğum tarixi | 1857[1][2] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | bilinmir |
| Atası | Əbdürrəhman əfəndi Ünsi |
| Fəaliyyəti | jurnalist, naşir |
Ünsizadə Kamal Əbdürrəhman oğlu, 1857-ci ildə (bəzi mənbələrdə doğum tarixi 1865-ci il olaraq göstərilir) Şamaxıda Ünsizadə qardaşlarının ən kiçiyi olaraq dünyaya gəlmişdir. Böyük qardaşı Səid Ünsizadənin himayəsində böyümüşdür. Ana dili olan Azərbaycan türkcəsi ilə yanaşı fars və ərəb dillərini də yaxşı bilirdi, həmçinin kifayət qədər rus dilini də öyrənmişdir. [6]
Kamal Ünsizadə də eynilə qardaşları kimi mətbuat işləri ilə məşğul olmuşdur. 1882-ci ildə qardaşı Cəlal Ünsizadə ilə birlikdə uzun mübarizələrdən sonra lazım olan orqanlardan icazə aldıqdan sonra Tiflis polis idarəsinin mətbəəsini satın alaraq "Kəşkül" mətbəəsini qurur. Cəlal və Kamal Ünsizadə 1883-cü ildən etibarən mətbəələri ilə eyni adda "Kəşkül" jurnalını çap etməyə başlayılar. “Kəşkül” mətbəəsində jurnalın xaricində kitablar və risalələr də çap olunurdu.[7]
Kamal Ünsizadə eyni zamanda “Kəşkül” mətbəəsinin müdiri idi. 1884-cü ildən etibarən qəzet olaraq çap olunan “Kəşkül” jurnalı 1891-ci ilə qədər fəaliyyət göstərib.[8][9]
1891-ci ildə "Kəşkül" qəzetinin nəşrinin dayandırılmasından iki ay sonra Kamal bəy qardaşı Cəlal Ünsizadə ilə birlikdə "Azərbaycan" adı ilə bir qəzet çıxarmaq üçün Baş Mətbuat İdarəsinə müraciət edir, lakin Çar hökuməti buna icazə vermir.[10] Cəlal Ünsizadənin müraciətindən sonra Kamal bəy yenidən bir müraciət edir. Lakin bu dəfə o, şəxsən qəzetin redaktoru olacağını, qardaşı Cəlal bəyin isə yazı işləri ilə məşğul olacağını bildirir.[11] Baş Mətbuat İdarəsinə təqdim edilən bu yeni təklifdə qəzetin məzmunu və mövzusu ətraflı şəkildə izah edilir. "Azərbaycan" qəzeti "Kəşkül"dən fərqli olaraq 13 fərqli mövzu başlığını əhatə edirdi:[12]
Ədəbiyyatşünas Vilayət Quliyev jurnalın adı ilə bağlı yazır:
“Vətənimizin adı ilk dəfə Kamal Ünsizadənin təşəbbüsü ilə mətbu orqan üçün ünvan seçilmişdi. Sonralar Azərbaycanın şimalında və cənubunda, habelə Avropa ölkələrində eyni başlıq altında bir neçə qəzet nəşr olunsa da, bu ilk təşəbbüs xeyli əlamətdar idi.”[9]
Hər nə qədər mövzu başlıqları "Kəşkül" qəzetindən çox olsa da, əslində "Azərbaycan" qəzeti məzmun baxımından kiçik fərqlər xaricində "Kəşkül"ün davamı idi. Lakin senzura komitəsi Kamal və Cəlal Ünsizadəyə bu qəzet üçün icazə verməmişdir.[13]
Azərbaycan qəzeti üçün icazə ala bilməyən Kamal bəy 1896-cı ildə "Letuçiya Listok" (Uçan Yarpaq) adlı bir jurnal nəşr etmək üçün yollar axtarmışdır. İcazə almağa çalışdığı qurumların bəhanələrini aşmaq məqsədilə jurnalı dövrün maliyyə müşaviri Georgi Klimovski ilə birlikdə nəşr etmək istəsə də, nəticə ala bilməmişdir. Həmin il Kamal Ünsizadə Klimovski ilə birlikdə "Danış" (Mestnoye Obyavlenie) adlı bir qəzet də çıxarmaq istəmiş, lakin idarənin icazə verməməsi səbəbilə qəzet nəşr oluna bilməmişdir.[14]
Tiflisdə olarkən Kamal Ünsizadənin yolu mətbəə işləri ilə məşğul olduğu illərdə başqa bir Azərbaycan türkü olan Ömər Faiq Nemanzadə ilə kəsişir. O illərdə Tiflisdə müəllimlik edən Nemanzadə xatirələrində məqsədinin yalnız müəllimlik olmadığını, siyasi və ictimai məzmunlu türkcə bir qəzet nəşr etməyi də son dərəcə vacib hesab etdiyini bildirir. Bu istiqamətdə fikirlərini həyata keçirməyə çalışan Nemanzadə Kamal Ünsizadə ilə tanış olur. Ömər Faiq Nemanzadə ilk görüşündə Kamal bəyi özünə çox yaxın hesab edərək onun çox şirin dilli bir insan olduğunu qeyd edir:[15]
“Milli məsələləri milli mətbuatda qaldırmaq və orada hər xüsusda ətraflıca yazmaq, xalqa, kütləyə aid olan işi - mill məsələni ruhanilərdən artıq xalqın nəzərinə vermək və onlarla birlikdə həll etmək lazım olacaqdır. Bunun üçün Tiflisdə türkcə bir nəşriyyat vasitəsi axtarmaq fikrinə düşdüm. Eşitdim ki, Vorontsov heykəlinin yaxınlığında, Peska küçəsində bir türk mətbəəsi var. Tez gedib oranı tapdım. Mətbəənin müdiri olan Kamal əfəndi Ünsizadə ilə görüşdüm. Bu nə xoş, nə dadlı-dilli adam! O söylədikcə, ürəyimdə xəzinə tapdığımı, daha heç bir yerə getməyəcəyimi, burda türkcə nəşriyyata haman başlayacağımı, belə münasib və maarifpərvər bir şəxsi özgə bir yerdə daha tapa bilməyəcəyimi yəqin edib sevinirdim.”[15]
Lakin Nemanzadənin dediyinə görə, Kamal Ünsizadə düşündüyü kimi bir insan deyilmiş. O yazır ki, Kamal bəy bu təklifə maliyyə çatışmazlığı səbəbindən isti yanaşmır.[16]
Ömər Faiq Nemanzadə çıxarmağı planlaşdırdığı türkcə qəzeti Osmanlı Dövləti, Sultan Əbdülhəmid və İran əleyhinə yazılar yazmaq niyyəti ilə nəşr etmək istəyirdi. Kamal Ünsizadənin o illərdə qardaşı Səid Ünsizadənin razılığı olmadan mətbəədə belə bir fəaliyyətə icazə verə bilməyəcəyini düşünülür. Həmçinin, senzuranın yüksək olduğu bir dövrdə Nemanzadə kimi sözünü əsirgəməyən bir şəxsin açıq-aşkar Osmanlı, İran və Rusiyanı tənqid etmək istəməsi Ziya mətbəəsinin varlığını da təhlükəyə atacağından, Kamal Ünsizadənin bunu nəzərə alaraq təklifə isti yanaşmaması olduqca mümkündür.[17]
Bu tarixdən sonra qəzet və jurnal nəşr etmək cəhdləri Çar senzurasına ilişən Kamal bəy, 1905 inqilabından sonrakı qismən azadlıq və canlanma dövründə K. Yusufzadə tərəfindən onun mətbəəsinə buraxılan "Məzhər" adlı ədəbi qəzetin nəşrini və redaktorluğunu etməyə başlayır. "Məzhər"in məramnaməsi geniş, əhatəli idi. On altı şöbədən ibarət olacaq bu qəzetdə daxili və xarici xəbərlərdən, sənət və ədəbiyyatın, elm və maarifin müxtəlif sahələrindən bəhs ediləcəkdi.[18] Lakin "Məzhər" də öz məramnaməsini, ətrafına toplanan ziyalıların arzularını həyata keçirə bilmədi. Qəzet ardıcıl çıxmır, onun müasir həyat problemləri ilə, bədii yaradıcılıqla əlaqəsi getdikcə zəifləyirdi. Qəzetin 1908-ci ildə 8 nömrəsi, 1909-cu ildə 13 nömrəsi, 1910-cu ildə 4 nömrəsi, 1911-ci ildə 1 nömrəsi, ümumiyyətlə, 1912-ci ilin fevralına qədər 26 nömrəsi çıxmışdı.[18] Qəzet 1917-ci ilədək cəmi 31 nömrəsini[3][19] buraxa bilmişdir.[20]
Kamal Ünsizadənin vəfat tarixi və yeri haqqında hər hansı bir məlumat yoxdur. Bəzi mənbələr Kamal bəyin qardaşlarının yanına İstanbula köçüb burada vəfat etdiyini yazsa da bu barədə kifayət qədər sübut yoxdur.[21]