Ömər Faiq Nemanzadə

Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. Lütfən, məqaləyə etibarlı mənbələr əlavə edərək onu təkmilləşdirməyə kömək edin. Mənbəsiz məzmun problemlər yarada və silinə bilər. Problemlər həll edilməmiş şablonu məqalədən çıxarmayın. Daha ətraflı məlumat və ya məqalədəki problemlərlə bağlı müzakirə aparmaq üçün məqalənin müzakirə səhifəsinə diqqət yetirə bilərsiniz.

Ömər Faiq Lömən oğlu^[2] Nemanzadə (24 dekabr 1872, Azğur, Axalsıx qəzası, Tiflis quberniyası – 10 oktyabr 1937, Tbilisi, Gürcüstan SSR, SSRİ) — Azərbaycan ədibi, ictimai-siyasi xadim, publisist, pedaqoq, "Qeyrət" mətbəəsinin sahibi və "Molla Nəsrəddin" jurnalının həmtəsisçisi, Gürcüstan SSR Müvəqqəti İnqilab Komitəsinin üzvü və Gürcüstan SSR Müsəlman İşləri Üzrə Şuranın 1-ci sədri.^[3] Axısqa türkü.

Ömər Faiq Nemanzadə
Ömər Faiq Lömən oğlu Nemanzadə
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	24 dekabr 1872(1872-12-24)
Doğum yeri	Azğur[d], Axalsıx qəzası, Tiflis quberniyası, Rusiya imperiyası[1]
Vəfat tarixi	10 oktyabr 1937(1937-10-10) (64 yaşında)
Vəfat yeri	Tbilisi, Gürcüstan SSR, SSRİ
Vətəndaşlığı	Rusiya imperiyası AXC SSRİ}
Fəaliyyəti	jurnalist, publisist, pedaqoq
omarfaig.info
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ömər Faiq 1872-ci ilin 24 dekabrında Axalsıx qəzasının Azğur kəndində kəndli ailəsində anadan olmuşdur. O, bir neçə il molla məktəbinə getsə də, dinə maraq göstərməmiş və yenicə açılmış rus məktəbinə daxil olmuşdur. Atası onu Qori müəllimlər seminariyasına qoymaq istəyirdi, lakin dindar qadın olan anasının: "Mən oğlumu kafirlərin içərisinə buraxa bilmərəm" deyə etiraz etməsi buna mane olmuş və anasının təkidi ilə 1882-ci ildə İstanbula getmiş, "Fateh" məktəbində təhsilini davam etdirmişdir. Təbiət elmlərinə həvəsi olduğuna görə sonradan "Darüş-şəfəq" məktəbinə daxil olmuşdur. 1891-ci ildə həmin məktəbi bitirdikdən sonra Qalata poçt və teleqraf idarəsində əmək fəaliyyətinə başlamışdır. O, burada qəzet və jurnallar vasitəsilə Avropadakı demokratik ruhlu türk mühacirlərinin əhval-ruhiyyəsi və türk inqilabçı şairlərin bədii yaradıcılığı ilə yaxından tanış olmuşdur. Bir müddətdən sonra sultan istibdadına qarşı gizli çalışan cavanlara qoşulmuşdur.

1894-cü ildə, Axısqada milli münasibətlərin kəskinləşməsi dövründə vətənə qayıtmışdır. İnqilabi dünyagörüşlü ziyalı kimi yetişmiş Ömər Faiq maarif və mədəniyyət sahəsində Azərbaycanın demokratik ruhlu vətənpərvər oğullarına qarışıb ömrünün axırına kimi biliyini və bacarığını xalqın azadlığı uğrunda mübarizəyə yönəltmişdir. Ömər Faiq 1894-cü ildə Şəkidə ilk üsuli-cədid məktəbində dünyəvi elmlərdən dərs demiş və İstanbuldan gətirdiyi açıqfikirli əsərləri xalqa paylayıb oxutmuşdur. O burada M.F.Axundovun "Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah" pyesini səhnə üçün hazırlamış, Müsyö Jordan rolunda özü çıxış etmişdir.

1896-cı ilin yazında xəstəliyi ilə əlaqədar Ömər Gəncəyə, oradan da Hacıkəndə getmiş, orada İstanbuldan gəlmiş Məhəmməd Əfəndi ilə yaxından tanış olmuşdur. Məhəmməd Əfəndi oradakı gənc müəllimlər və yazıçılara təsir etmişdir. Ömər Faiq 1896–1898-ci illərdə xəstəliyinə görə Abastumanda və Azğurda qalmışdır. Axısqada milli məktəb açmaq fikrinə düşən Ömər Tiflis maarif müdirinə ərizə yazıb – ondan: "Lazımsa, şkolada (məktəbdə) oxudun, ayrıca türk məktəbi olmaz" cavabını almışdır. Tiflisdən Müfti və Şeyxülislama şikayətlənib "Rusiyadakı türklərlə Türkiyədəki rum və ermənilər arasında hüquqca böyük bir fərq olduğunu" söyləmişdir. Ömər Faiq milli hüquqları müdafiə məqsədilə "hər millətin mədəniyyətə və maariflənməsinə haqqı vardır və bu haqqı hər yerdə, hər zaman saxlamalıdır" demişdir.

Xəstəlikdən sağalıb o, 1898-ci ildən 1900-cü ilə kimi Şəkidə came məktəbində müəllim işləmişdir. Orada dini dərslərin tədrisini azaltmaqla hesab, coğrafiya, tarix və türk dili fənlərini tədris etdirmişdir. 1900-cü ildə Ömər Faiq ictimai həyatda fəal məşğul olmaq üçün Bakıya gəlmişdir. Bakı şəhərində milli məktəblərin yox dərəcəsində olduğunu, müsəlman xalqının acınacaqlı bir şəkildə yaşamasını görən Ömər Faiq demişdir:

"Əgər Tağıyevin açdığı qız məktəbini görməsəydim, Bakının türk maarifi üzərinə qara bir cizgi çəkəcəkdim"

Ömər Faiq 1900-cü ildə Şamaxıya gəlmişdir. O, burada milli məktəbin təşkil edilməsinə yaxından yardım etmiş və tarix, coğrafiya, hesab və türk dilindən dərs demişdir. 1902-ci il yanvarın 31-də Şamaxıdakı güclü zəlzələdən sonra Ömər Faiq Tiflisə getmişdir.

İlk kitablardan birini Ömər Faiq özü yazmış və 1905-ci il 2 aprel tarixində senzor komitəsində onun çapına icazə də almışdır. Bu əsər "Dəvəti-nəşri-asarə" adlansa da, ümumiyyətlə, ölkədə baş verən ictimai-siyasi hadisələrin təsiri altında yazılmışdır. Ömər Faiqin publisistik fəaliyyəti təkcə əməkdaşı olduğu "Şərqi-rus" qəzeti, "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə məhdudlaşmırdı. Dövrün ən nüfuzlu qəzet və jurnallarında onun imzası tez tez görünürdü. Ömər Faiqin publisistik fəaliyyətindəki əsas mənəvi-etik prinsiplərindən biri də vətənpərvərlik idi, vətənə, xalqa bağlılıq, xalqın mənəvi sərvətlərinə qayğılı münasibət idi. Ömər Faiq milləti sevməyin birinci əlamətini onun dilini sevməkdə görürdü, buna görə də milli dil problemi onun yaradıcılığında başlıca yer tuturdu. Ömər Faiq siyasi cəhətdən yetkin, mübariz bir publisist idi. O, bir çox siyasi toqquşmalarda şəxsən iştirak edir, siyasi təbliğat aparırdı.

Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Abdulla bəy Əfəndizadə, Səməd ağa Ağamalıoğlu, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Cəlil Məmmədquluzadə, Nəriman Nərimanov, Üzeyir bəy Hacıbəyov, Firudin bəy Köçərli kimi bu dövrdə türk dilinin təmizliyi və qorunması uğrunda mübarizə aparan ziyalılarımız arasında Ömər Faiq Nemanzadə xüsusi bir yerə sahibdir. O yazır: "Bir millətin yaşaması dili ilədir. Dil yoxsa, Millət yoxdur. Mən inanmıram ki, dilini sevməyən millətini sevsin. Çünki dil millətin yeganə nişanıdır, millət sevgisinin birinci əlamətidir". Ömər Faiq Nemanzadənin əsərləri türk dilinin tarixi cəhətdən öyrənilməsi üçün çox əhəmiyyətli mənbədir. XX əsr Azərbaycan türklərinin siyasi tarixinin eyni zamanda, mədəniyyət və dil siyasətinin xarici ideoloji təsirlərin mərkəzində dayandığı bir dövrü əhatə edir. Bu dövrdə siyasi çəkişmələr, xarici siyasətlər türk dilinə də güclü bir şəkildə təsir göstərirdi. Bu da dövrün ən ciddi problemi kimi Azərbaycan-türk ziyalılarının bir çoxu kimi Ö. F. Nemanzadəni də düşünmək və türk dilini xarici təsirlərdən qorumaq məcburiyyətində qoyurdu. O, "Mədəniyyətmi, səfahətmi" məqaləsində yazırdı:

Dinəndə yandı dilim, dinməyəndə dil yandı, Nə dərdi gizlədə bildim, nə aşikar elədim

Danışmaqla iş düzəlməz. Biz elm və mərifət təhsili ilə hüsn-əxlaq sahibi olacağımız yerdə fəsad və əxlaqsızlığa bais olub qəbrimizi öz əlimizlə qazırıq. (1 "Açık söz").

Bütün həyatını türkçülük ideologiyası üzərində inkişaf etdirən Ö. F. Nemanzadənin dil problemlərinə ciddi münasibəti təsadüfi hesab oluna bilməz. Çünki türk dili məsələsi XX əsrin siyasi proseslərinin balıca problemlərindən biri idi. Ö. F. Nemanzadənin "Dilimiz yazımız", "Dərdimiz və dərmanımız", "Eşq və məhəbbət", "Milliləşmək", "Gürcü siyasətçiləri" və bu kimi məqalələri elm, mədəniyyət və əlaqə dili olaraq türk dilinin tarixən müxtəlif xalqlar və millətlər arasında ortaq dil olduğunu sübut edir: "Türk dili dünyadakı asan və gözəl dillərdən biridir. Elə bu səbəbdəndir ki, bəzi millətlərin arasında ortaq dil Beynəlxalq Sosial Araşdırmalar jurnalı kimidir. Bir rum ilə erməninin türkcədən ayrı dil ilə danışdığını görməzsiniz".

Dil məsələlərini bu dövrün zəruri milli məsələsi kimi gündəmdə saxlayan jurnal kimi yalnız üslubuna görə bir-birindən fərqlənən "Molla Nəsrəddin" və "Füyuzat" jurnalları başçılıq edirdi. "Molla Nəsrəddin"də "Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim o müsəlman qardaşlarım" sözləri ilə ana dilimizin çox yüksək milli dəyərlərini xalqın danışıq dilində qorumağı milli mədəniyyətimizin ən mühüm ideoloji-siyasi problemi kimi açıqlanır, "Füyuzat"da isə dilə münasibət məsələsi daha ciddi elmi-ədəbi səviyyədə qarşıya qoyulurdu. Bu ideologiyaların daşıyıcısı kimi Ömər Faiq yazılarının birində deyirdi: "Doğma dili, doğma ədəbiyyatı olmayan millət öz varlığından danışmağa utanmalıdır". Ömər Faiq Nemanzadə kimi bütün həyatını türkçülük ideologiyasına həsr eləmiş "Füyuzat" jurnalının redaktoru Əlibəy Hüseynzadə də rəsmi iclaslarda türk dili ilə bağlı müxtəlif mövzularda çıxışlar etmiş, türk dilinin Avropa dilləri ilə rəqabət edə biləcək səviyyədə dayandığını və onun qrammatik qanunları əsasında istənilən fikrin daha mükəmməl ifadə imkanları olduğunu göstərirdi. Ömər Faiq Nemanzadə türk dilinin tarixən qüdrətli bir dil kimi xalqlar arası ümumdil rolunu oynamaqla yanaşı, eyni zamanda xarici qonşu xalqların dillərinə də çox güclü şəkildə təsir göstərir. Türk dilinin ortaq dil kimi istifadə olunması və qorunması Ömər Faiq Nemanzadənin bütün əsərlərinin baş mövzusu olaraq diqqət çəkir.^[4]

Əsas məqalə: Şərqi-Rus (qəzet)

Bağçasarayda nəşr olunan "Tərcüman"ın müəlliflərindən biri oldu. 1903-cü ilin mart ayının 30-da nəşrə başlamış, Məhəmməd ağa Şahtaxtlının baş mühərriri olduğu "Şərqi-Rus" qəzetində Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, Cəlil Məmmədquluzadə, Səməd ağa Qayıbov, Üzeyir bəy Hacıbəyov, Rəşid bəy İsmayılov, Əsəd Babayev, Yusif Əfəndizadə ilə bir yerdə qəzetinin redaksiyasında işləməyə başlamışdır. Bu qəzet Qafqazda ilk dəfə olaraq nəşr olunan siyasi və ictimai gündəlik türk qəzeti olmuşdur. Həyatının bu dövrünü sonralar özü belə izah edirdi:^[5]

1893-1903-cü ilə kimi olan on ildə Axalsıxda, Şəkidə, Şamaxıda, Gəncədə, Bakıda və daha başqa yerlərdə olduğum vaxtlarda gördüyüm, eşitdiyim ictimai və siyasi yaraların acısı hələ ürəyimdən çıxmamışdı. Lakin iki-üç cür senzorun gözü qarşısında siyasi istibdaddan, hökümətin zülmündən açıq yazmaq çətin idi. Buna görə də, hələlik siyasi istibdadı pərdələyib ona yol verən rühani və dini isitibdadın əleyhinə yazmağı lazım bilirdim.

1905-ci ildə "Şərqi Rus" bağlandıqdan sonra Ömər Faiq, qələm dostu Cəlil Məmmədquluzadə ilə birlikdə qəzetin mətbəəsini alıb "Qeyrət" adı ilə dəyişdirdilər və burada innovativ, dövrlə, zamanla hesablaşan kitablar nəşr etməyə başladılar. Bununla da Azərbaycan ədəbi-mədəni həyatında yeni bir mərhələ yaranır. Mollanəsrəddinçilər adı ilə məşhur olan fikir cərəyanı məhz "Qeyrət" mətbəəsində ilk ideya mübarizəsinə qədəm qoyur.

Əsas məqalə: Qeyrət mətbəəsi

Belə bir dövrdə "Şərqi-rus" qəzetinin bağlanması və onun mətbəəsinin satışa qoyulması Ömər Faiqlə Cəlil Məmmədquluzadənin birgə fəaliyyətinin yeni dövrünə yol açdı, onlar məhz "Rusiya inqilabı hərəkatından doğmuş bir inqilab yavrusu" (Ömər Faiq) olan "Molla Nəsrəddin" kimi jurnalı yaratmağa və dövrün əsas demokratik qüvvələrini onun ətrafına toplayıb, mövcud ictimai quruluşa qarşı atəş açmağa imkan əldə etdilər. Bu haqda Ömər Faiq xatirələrində yazır:

"Çoxdan həsrətini çəkdiyim türk mətbəəsinin alverçilər əlinə düşüb dağılmasına heç bir surətdə razı olmamağımı, nə yolla olur olsun, onu saxlamaq gərəkliyini Mirzə Cəlilə dedim. Cəlil gülüb: "Çox əcəb, sözüm yox. Lakin Məhəmməd ağa söz yox ki, pul istəyəcək. O da ki, nə səndə, nə məndə. Bir də, Faiq, Məhəmməd ağa bilsə ki, mətbəə sənin əlinə keçəcəkdir, qorxuram bizə heç verməyə." Dedim: "Mənim adımı çəkmə sən. Məhəmməd ağanı bir az vaxt dayandır, pul tapacağına söz ver, qorxma!"

Daha sonra Cəlil Məmmədquluzadə və Ömər Faiq mətbəəndən gələcəkdə istifadə etmək niyyəti ilə bir qədər pulu olan üçüncü yoldaş axtarmağa başladılar. Belə bir adamı Ömər Faiq özü tapır. O zaman naxçıvanlı tacir Məşədi Ələsgər Bağırov Tiflisdə alış-verişlə məşğul olurdu. Ömər Faiq Məşədi Ələsgərdən bir qədər borc istəyir. Öməq Faiqə də xüsusi rəğbəti olan Ələsgər Ömər Faiqə borc verir. Sonra da həm mətbəəni, həm də "Molla Nəsrəddin" jurnalının xərclərini öz öhdəsinə götürür.

Yeni mətbəə "Qeyrət" adı ilə 1905-ci il mart ayında fəaliyyətə başlayır və hər üçünün — "Mirzə Cəlilin sahibi-imtiyazlığı, Ömər Faiqin müdirliyi, Bağırovun maddi yardımı ilə" 1907-ci ilə qədər davam edir. Bir qədər sonra onlar mətbəəni daha da genişləndirmək, istehsal gücünü daha da artırmaq fikrinə düşürlər.

"Qeyrət" mətbəəsinin ən böyük nailiyyəti "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşri idi. Ömər Faiqin yaradıcılığının ən cəsarətli, ən məhsuldar və təhlükəli dövrü bundan sonra başlayır.

Əsas məqalə: Molla Nəsrəddin (jurnal)

Bir sıra maddi çətinliklərdən sonra 1906-cı ildə ilk dəfə "Molla Nəsrəddin" jurnalı nəşr edilmişdir. Jurnalın təsis edilməsində və onun nəşrində Cəlil Məmmədquluzadə və Ömər Faiqin müstəsna rolu olmuşdur. Həmin ilin aprel ayında onların birgə səyləri ilə "Molla Nəsrəddin" jurnalının ilk nömrəsi ortaya çıxdı. "Molla Nəsrəddin"də yalançı hürriyyətpərəstlərə qarşı yazdığı məqaləsində o deyirdi:

Əgər hürr yaşamaq istəyiriksə, dəliqanlı cavanlarımızı qurban verməliyik. Qurban verdikdən sonra isə onları ağlamaqla, uzun yas saxlamaqla özümüzü taqətdən salmamalıyıq. Dübarə qurban verməməliyik, təki, hürriyyət xalqın qanı ilə qazandığı halal malı olsun. Əgər oturub gözləsək və başımızı boş danışıqlarla qarışdırsaq, dilimizdə hürriyyət sözü bitsə də, onun bəhrəsi olmayacaqdır.

O başqa bir məqaləsində isə belə yazırdı:

Sən ey türk! Nə əqidədə, nə məsləkdə olursan ol, həmişə türksən! Sən gərək biləsən ki, dünyada hələ şiə, sünnü, babı, şeyxi adları yox ikən sən var idin... Ey özündən xəbərsiz türk! Mədəniyyət əsrləri, nizam, idarə və asayiş üsulu "yasaq" qanunları hənuz Bağdad, Şam, Paris və Londonda yox ikən sənin yurdunda var idi. Sənin öz dadlı dilini cığırından çıxarıb bugünkü acınacaq hala salan ərəb əlifba və yazısından əvvəl sənin göyçək əlifba və yazın var idi.Bəsdir, bəsdir, ey türk! Bir az ayıl... Əl-ayağını bir az tərpət! Vücudunu, varlıq ağacını soran, korlayan tikanları, sarmaşıqları, yad ağacların yarpaqlarını, budaqlarını qır at, qurtul. Vücuduna günəş, hava dəysin! Başını bir az yuxarı qaldır, öz varlığının, öz vücudunun qiymətini bil! İndiyə qədər yadlar üçün, özgə varlıqlar, özgə vücudlar üçün özünü həlak etmisən. Barı bundan sonra da olsa, ayıl özünə gəl, öz gününə çalış![6]

1911-ci ildə C. Məmmədquluzadə Tiflisə, jurnalın müvəqqəti redaktoru Məmmədəli Sidqiyə göndərdiyi məktubda yazmışdır: "Əzizim Məmmədəli!… Bunu sənə əvvəllər də istəyirdim yazım ki, Faiq Əfəndi bundan sonra oranın sahibi-ixtiyarıdır, hərtərəfli".

Ömər Faiq təkcə "Molla Nəsrəddin" jurnalında deyil, eyni zamanda, o dövrdə çap edilən bir sıra qəzet və jurnallarda — "Açıq söz", "Tərəqqi", "İrşad", "Həyat", "Rəncbər", "Əkinçi", "Adıgün kolxozçusu", "Kommunist", "Qızıl bayraq", "Bağban" və s. çıxış etmişdir. Yazıları Ömər Faiq Nemanzadə, Ümidvar, Ümid, Faiq Nemanzadə, Lağlağı, Mozalan və s. ad və təxəllüslərlə çıxmışdır.^[7] Ömər Faiqin dövrün bir sıra mühüm ictimai-siyasi məsələləri haqqında müxtəlif mətbuat orqanlarındakı fəaliyyəti onu müasirlərinə yetkin qələm sahibi kimi tanıtmış və sevdirmişdir.

Ömər Faiq Axısqada erməni və gürcü dəstələrinin terror fəaliyyətini öz gözləri ilə görmüşdür. Onun bir sıra məqalələrindən aydın olur ki, Gürcüstanda səs salmış "Gürcü işi" adlı əməliyyatın başlanması ilə əlaqədar o, dərhal öz ictimai-siyasi fəaliyyətini dayandırmış, həmin vaxtdan Gəncəyə köçüb fəaliyyətə başlamış, qəzet və jurnallarda tez-tez məqalələrlə çıxış etmişdi. Ömər Faiqin ən fəal işlərindən biri 1917–1920-ci illərdə Axısqa bölgəsindəki fəaliyyəti olmuşdur. O, Cənub-Qərbi Qafqazda ilk müstəqil türk respublikası Axısqa hökuməti-müvəqqətəsinə hökumət rəisi seçilmişdir. Altı aydan sonra menşeviklər Gürcüstanı ələ keçirmiş və bu respublika ləğv olunmuşdur. Cənubi-Qərbi Qafqaz hökuməti yıxıldıqdan sonra o, Gürcüstan menşevik hökumətindən Axısqa və Axılkələk əyalətlərinə muxtariyyət tələb etməyə başladı. Lakin bu arzusu həyata keçmədi. Əvəzində menşeviklər tərəfindən üç dəfə həbs olunub Metex qalasına salındı, lakin xalqın tələbi ilə yenidən azadlığa buraxıldı.

Ömər Faiq 1920-ci ildə Gəncə Ziraət (kənd təsərrüfatı) Texnikumunun direktoru işləmişdir. O, 1920–1921-ci illərdə "Zəhmətkeşlərin gözü" jurnalının redaktoru, bir az sonra "Yeni fikir" redaksiya heyətinin üzvü seçilmişdir. Sonra Gürcüstanda müsəlman işləri üzrə komitənin sədri təyin edilmişdir. İnqilab illərində Ömər Faiq dəfələrlə həbs edilmişdir. O 1923-cü ildə Azərbaycana gəlmiş və 1924-cü ildə Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarlığında işə düzəlmişdir. O dövrdə dərsliklərin hazırlanmasına və onların çap edilməsinə yardım etmişdir.

1920-ci ilin axırlarında və 1921-ci ilin əvvəllərində Gürcüstan Demokratik Respublikası çətin günlərini yaşayırdı. Gürcü komunistləri menşevik hakimiyyətini yıxmaq və Gürcüstanı sovetləşdirmək üçün ölkə daxilində və onun hüdudlarından kənarda, xüsusən Bakı və Şimali Qafqazda geniş fəaliyyət göstərir, inqilabi situasiyanın tam yetişməsini gözləyirdilər. Belə bir vəziyyət 1921-ci ilin fevral ayında yarandı. Həmin günlərdə ölkənin bir çox yerini inqilab dalğası bürümüş, Borçalı, Quriya, Minqreliya, Acarıstan kəndliləri ayağa qaldırılmışdı. Üsyana qalxmış xalqa rəhbərlik etmək üçün fevralın 16-da Gürcüstan İnqilab Komitəsi yaradıldı. Komitəyə aşağıda adları göstərilən on nəfər tanınmış və nüfuzlu adam daxil edildi:

• Maxaradze Filip
• Oraxelaşvili Mamiya
• Mdivani Budu
• Eliava Şalva
• Okuçava Mixail
• Dumbadze Lado
• Ömər Faiq
• Nazaretyan Armiyak
• Kvirkilia Veso
• Kegeçkori Aleksandr

Ömər Faiq Nemanzadə, 1906–1917-ci illərdə Bakıda jurnalist-yazıçı və müəllim işləmiş, müxtəlif mövzularda qələmə aldığı məqalələrdə milləti düşündürən, həyəcanlandıran problemlərə təmas etmişdir. 1917-ci ildə vətəni Axalsıxa dönərək buradakı türklərin milli mənafelərinin müdafiəçisi olmağı seçmişdir. Gürcüstan Respublikasının anti-türk siyasi şiddətinə qarşı çıxan Ömər Faiq 1918-ci ildə üç dəfə həbs olunmuş, Gürcü həbsxanalarının bütün zillətini yaşamışdı. 1918-ci ildə Tiflis həbsxanasında Ömər Faiqlə görüşən şair Əhməd Cavad yazırdı: "Mən bu həkarəti yalnız Ömər Faiqə deyil, millətimə edilmiş hesab etdiyimdən Gürcü millətinin dostluğunu ürəyimdə saxlamaqla, Gürcü hökumətinə qələm dostlarım adından etiraz edirəm. Ömər Faiq təkçə Axalsixin deyil, bütün millətin xadimidir." Həbsdən çıxdıqdan sonra Bakıya gələrək 1919-cu ildə Bakı Polis idarəsində çalışmış, 1920-ci ildə isə yenidən Gürcüstana qayıdaraq "Zəhmətkeşin Səsi" qəzetinin baş yazarı və Gürcüstan İnqilab Komitəsinin üzvü olmuşdur. Sovet dövründə də müəllimlik və dramaturgiya fəaliyyətini davam etdirmiş, dərs kitablarının hazırlanmasında daha fəal çalışmışdır. 1927-ci ildə pensiyaya çıxdıqdan sonra Ömər Faiq XX əsr Azərbaycan mədəniyyəti və mətbuat tarixi üçün son dərəcə əhəmiyyətli olan "Xatirələrim" üzərində çalışmışdır. Lakin müəllif bu xatirələri bitirə bilməmişdi. Öməq Faiq Nemanzadə 1937-ci ilin yayında Axalsıxda öz ata yurdunda dincələrkən iyulun 16-da rayon prokuroru Odabaşyanın sərəncamı ilə həbs olunmuş və 3 ay sonra oktyabrın 10-da Gürcüstan SSR Xalq Daxili İşlər Komissarlığının nəzdindəki "Üçlüyün" qərarı ilə güllələnmişdir. 4 aprel 1958-ci ildə Gürcüstan SSR Ali məhkəməsi ona bəraət vermişdir. Ömər Faiqin həyatının öyrənilməsinə və zəngin külliyyatının toplanaraq nəşr olunmasına ancaq 1980-ci illərin ortalarından sonra başlanmışdır.^[5]

Öməq Faiq Nemanzadə Abidə xanımla ailə həyatı qurmuşdur. Onların üç qız və bir oğlan övladı olmuşdur. Oğlu Kamil və qızları Kamilə, Ədilə və Bəxtli. Qızlarının 3-ü də Azərbaycan Tibb İnstitutunda təhsil almışlar.

• 
  Birinci cərgə (soldan sağa): Qızı Kamilə Nemanzadə, Ənsər Əfəndiyev, Bəhram Əfəndiyev, oğlu Kamil Nemanzadə. İkinci cərgə: Süleyman Nemanzadənin arvadı Ətiqə Nemanzadə, qardaşı Süleyman Nemanzadə, anası Həmidə Əfəndiyeva-Nemanzadə, Ömər Faiq Nemanzadə, arvadı Abidə Nemanzadə. Üçüncü cərgə: Sərvər Əfəndiyev, Gülçin Maçabelli-Əfəndiyeva, Tofiq Əfəndiyev, bacısı qızı, Əhməd Pepinovun bacısı Nəzirə Pepinova, Ülfət Nemanzadə, Dərviş ağa Ordjonikidze. Axalsıx, 1915
• 
  Ömər Faiq Nemanzadə, arvadı Abidə xanım, oğlu Kamil və qızları Kamilə, Ədilə və Bəxtli ilə (1920-ci illər)
• 
  Ömər Faiq Nemanzadə, arvadı Abidə xanım, oğlu Kamil və qızları Kamilə, Ədilə və Bəxtli ilə (1930-cu illər)

Bakının mərkəzi küçələrinin biri Ömər Faiq Nemanzadənin adını daşıyır.

"Molla Nəsrəddin"in 1907-ci il 33-cü nömrəsində Sultan Əbdülhəmid haqqında İ. Rotterin "Baş üstə" adlı karikaturası çap olunduğuna görə Ömər Faiq Çar Rusiyasının gizli polisi tərəfindən həbs olunmuşdu. Həmin ilin 37-ci nömərənin üz qapağında O. Şmerlinqin fırçasından çıxan dərin ictimai-siyasi məzmunlu bir şəkil verilmişdi. Ortada Ömər Faiq, ağzından kilidlənmiş qıfıl, əlləri dalda bağlı, ayaqları qandallı məğrur dayanıb. Çar hökumətinin timsalı olan iki şeytan aşağıda oturub zurna çalır. Sağda ruhani dəstəsi, solda bəy və xan dustağa, əl-ayağı və dili bağlanmış qələm sahibinə lağ və işarə ilə gülür. Karikaturanın altında, tənqid olunan danosçuların, şeytanların, xafiyələrin dilindən Ömər Faiqin halına uyğun bu misralar verilib:^[8]

Noldu balam ədaların, Böyüklərə cəfaların, O ucalan sədaların, Sən deyən oldu, biz deyən?

Bu kinayəli bənd Mirzə Ələkbər Sabirin "Mən deyən oldu, olmadı" (№ 19, 12 may 1907) şeirinə oxşadılaraq yazılmışdır. Daha sonra M. Ə. Sabirin bu münasibətlə yazdığı şeirində (№ 39, 20 oktyabr 1907) belə deyilirdi:^[8]

Söyləmədimmi sənə, rahət otur, heyfsən, Çəkmə bu millət qəmin, çək özünə keyf sən, Xanə deyildir sənin, getməlisən, zəifsən. Eyləmədin etina, qissə həman oldumu? Şimdi sənə mən deyən mətləb hasil oldumu? Fayidə verməz dedim etdiyin əfğan sənə, Halına yandıqların eyləməz ehsan sənə, Məskən olur aqibət güşeyi-zindan sənə, Güşeyi-zindan sənə iştə məkan oldumu? Şimdi sənə mən deyən mətləb hasil oldumu?

Azərbaycan EA-nın müxbir üzvi olmuş, Dövlət mükafatı laureatı, şair Bəxtiyar Vahabzadə onun ilk dəfə çap olunmuş "Seçilmiş əsələri"ni oxuyandan sonra yazırdı: "Sətirlər arasında vətən və xalq üçün, onun taleyi üçün alışıb yanan bir ürək gördüm. Bu ürək Mirzə Cəlillərin, Sabirlərin, Hadilərin ürəyi ilə bir vurur." Hörmətli şairimizin fikrincə, Ömər Faiq öz vətən sevgisindən doğulmuş bir mücahiddir, bir qəhrəmandır. Ona görə də bu sevgi ona zəmanəsinin fövqünə qaldırmış, o ucaldığı məhəbbət zirvəsindən mühitinə baxıb hər şeyi boyasız, olduğu kimi görmüş, onun öz ölçüsünə gəlməyən eybəcərlikləri inkar etmiş, gözəllik naminə qələm çalmışdır.

• Şamil Qurbanov. Ömər Faiq Nemanzadə. Bakı: Azərbaycan SSR "Bilik" Cəmiyyəti, 1985, 48 səh;
• Şamil Qurbanov. Ömər Faiq Nemanzadə. Bakı: Gənclik, 1992, 208 səh;
• Qalibə Hacıyeva. Ömər Faiq Nemanzadənin əsərlərində dil və dilçilik məsələləri (metodik vəsait). Bakı: Nurlan, 2007, 32 səh;
• Səadət Vahabova. Ömər Faiq Nemanzadə: həyatı və yaradıcılığı. Bakı: Elm və təhsil, 2022;
• Pərvanə Teyyubova. Ömər Faiq Nemanzadə arxivinin təsviri. Bakı: Elm və təhsil, 2022, 89 səh;
• İradə Musayeva. Ömər Faiq Nemanzadə. Publisist, maarifçi, ictimai xadim. Bakı: TUNA, 2023.

• Vahidov F. Q. Ömər Faiq Nemanzadənin dünyagörüşü. Namizədlik dissertasiyası. Bakı, 1971, 282 s;
• Rzayev S. M. Ömər Faiq Nemanzadənin ədəbi-publistik fəaliyyəti. Namizədlik dissertasiyası. Bakı, 1973, 189 s;
• Cafer Mustafayev. Kafkasya türklerinden Ömer Faik Numanzade'nin hayatı və faaliyetleri (1872–1937). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul, 2019.

• Mirzə Ələkbər Sabir. "Soldumu gülzarın ey Faiqi-Neman pesər?" // "Molla Nəsrəddin" jurnalı (№ 39, 20 oktyabr 1907);
• Muxtar Qasımov. Mollanəsrəddinçi Ömər Faiq Nemanzadə (1872–1938) // "Azərbaycan" jurnalı (№ 2, fevral 1965);
• Abbas Zamanov. Ömər Faiq Nemanzadə // A. Zamanov. Əməl dostları. Bakı: Yazıçı, 1979, səh. 193–202;
• Bəxtiyar Vahabzadə. Yanar ürək // "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti (11 noyabr 1983);
• Bəxtiyar Vahabzadə. Ömər Faiq Nemanzadə haqqında // B. Vahabzadə. Dərin qatlara işıq. Bakı: Yazıçı, 1986, səh. 46–50;
• Firidun Hüseynov. Ömər Faiq Nemanzadə // F. Hüseynov. "Molla Nəsrəddin" və mollanəsrəddinçilər. Bakı: Yazıçı, 1986, səh. 253–262;
• Yusifova T. Ömər Faiqin həmişəyaşar "Xatirələr"i türk dilində // Azərbaycan.- 2001.- 15 mart. — s. 4;
• Kəbutər. Məktəb əyan oldumu… / Ömər Faiq Nemanzadə haqqında // Yeni Azərbaycan. — 2002. — 1 fevr. — S. 3;
• Taleh Cəfərov. 1905–1906-cı il Tiflis hadisələri Ömər Faiq Nemanzadənin gözü ilə // Xalq qəzeti. — 2010. — 14 mart. — S. 4;
• Vahid Ömərov. Ömər Faiq Nemanzadə və azərbaycançılıq ideyası // Səs qəzeti. — 2012. — 24 may;
• Oqtay. Ömər Faiq Nemanzadənin publisistikasında milli dil problemi // Xalq Cəbhəsi. — 2013. — 31 yanvar. — S.14;
• Dilqəm Əhməd. "Molla Nəsrəddin" necə yarandı // D. Əhməd. Fərqlilər (yeni fotolar, yeni sənədlər). Bakı: TEAS Press, 2015, səh. 87–98.

• Nəşri-asarə dəvət. Tiflis: "Qeyrət" mətbəəsi, 1905, 36 səh;
• Bizə hansı elmlər lazımdır. Tiflis: "Qeyrət" mətbəəsi, 1907, 47 səh. (Axund Əbuturab, Ə. Hüseynzadə, Molla Nəsrəddin ilə birgə);
• Əsərləri (məqalələr, felyetonlar, xatirələr). Bakı: Yazıçı, 1983, 150 səh;
• Xatirələrim. Bakı: Gənclik, 1985, 124 səh;
• Seçilmiş əsərləri. Bakı: Yazıçı, 1992, 531 səh;
• Seçilmiş əsərləri. Bakı: Şərq-Qərb, 2006, 352 səh;
• Nəşri-asarə dəvət (əsərlər nəşrinə dəvət). Bakı: Qanun, 2013;
• Xatirələrim. Bakı: XAN, 2014, 166 səh;
• Xatirələrim. Bakı: XAN, 2015, 166 səh. (ikinci nəşri);
• "Azərbaycan" yazıları. Bakı: ADA Universiteti, 2022, səh. 146.^[9]

Ömər Faiq Nemanzadənin məqalələrindən və görkəmli maarifçi haqqında yazılan məqalələrədən ibarət blog fəaliyyət göstərir:

• Ömər Faiq Nemanzadə Saytı
• ÖMƏR FAIQ NEMANZADƏ

• Rzayev S. M. Ömər Faiq Nemanzadənin ədəbi-publistik fəaliyyəti. Namizədlik dissertasiyası. Bakı, 1973;
• Abbas Zamanov. Əməl Dostları, Bakı: Yazıçı, 1979;
• Şamil Qurbanov. Ömər Faiq Nemanzadə, Bakı: Azərbaycan SSR Bilik Cəmiyyəti, 1985;
• Ö. F. Nemanzadə. Xatirələrim. Bakı: Gənclik, 1985;
• Ö. F. Nemanzadə. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Yazıçı, 1992;
• Hüseyn Cavid, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Ömər Faiq Nemanzadə. Kataloq. Bakı: Elm, 2000;
• Kamal Camalov. Mollanəsrəddinçilərin maarifçilik ideyaları. Bakı: Elm və təhsil, 2015.

• CÜMHURİYYƏTÇİ JURNALİSTLƏRİN VARİSLƏRİ "ŞƏRQ"Çİ OLDULAR — REDAKSİYADA ÖZƏL BİR GÜN- FOTOLAR ^{[ölü keçid]}
• İdeoluq Ömər Faiq Nemanzadə haqqında.
• Bir loğma əkmək – Ömər Faiq Nemanzadə
• Nemanzadə Ömər Faiq — Cəlil Məmmədquluzadə ENSİKLOPEDİYASI

Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir.