Azərbaycan milli oyanışı və ya Azərbaycan mədəni renessans dövrü[1][2] — XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasının tərkibində yaşayan azərbaycanlıların milli fikrinin formalaşması və mədəniyyətinin çiçəklənməsi prosesi. Bu dövr üçün maarifçiliyin genişlənməsi, təhsil, mətbuat və incəsənətin inkişafı, Qərb dəyərləri və təşkilatlarının Azərbaycanda tətbiqi xarakterikdir.[3]
Beləliklə, Azərbaycan İslam dünyasında milli teatrın, operanın, qərb tipli universitetin və baletin əsasının qoyulduğu ilk ölkə olmuş, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İslam dünyasında ilk dünyəvi demokratik dövlətlərdən biri, həmçinin İslam ölkələri arasında qadınlara səsvermə hüququ verən ilk dövlət kimi tarixə düşmüşdür.[4] Maarifçilik dövrünün azərbaycanlı islahatçı ziyalıları dövrü nəşrlər, teatr truppaları və qonşu dövlətlərdəki konstitusiya hərəkatlarında iştirak vasitəsilə türk Cənubi Qafqazından başqa İran, Osmanlı və Mərkəzi Asiyada da təsirə malik oldular.[5]
Qarabağ xanlığı vəziri Molla Pənah Vaqifin şərəfinə adlandırılmış Vaqif məclisi Azərbaycan dilində şeir yazılması və oxunması ilə məşhur idi. Dünya ədəbiyyatı professoru Anna Oldfild hesab edir ki, bu, "yüksələn Azərbaycan milli şüurunun" göstəricisi idi və Vaqif məclisində iştirak edən Aşıq Pəri də "öz ana dilini və poetik ənənələrini müdafiə edənlər sırasında" idi.[6]
Hadisə | İl |
---|---|
Azərbaycan dil islahatının təklif edilməsi[7] | 1857 |
Azərbaycan teatrının əsasının qoyulması | 1873 |
İlk azərbaycandilli qəzet | 1875 |
Yeni tipli məktəblər | 1887 |
İlk oxu evlərinin açılması | 1894 |
İlk Azərbaycan operasının səhnəyə qoyulması[8] | 1908 |
AXC-nin yaranması, Azərbaycan dilinə dövlət dili statusu verilməsi | 1918 |
Əlifba layihəsi üçün əsasın qəbul edilməsi | 1919 |
XIX əsr maarifçiləri Abbasqulu ağa Bakıxanov, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Mirzə Şəfi Vazeh, Mirzə Fətəli Axundzadə elm və maarifləndirmə yolu ilə Azərbaycanda mövcud olan mədəni geriliyinin qarşını ala biləcəklərinə inanırdılar. XIX əsrin 70–80-ci illərində müxtəlif inqilab nəzəriyyələrinin Azərbaycanda sosial-siyasi fikirlərə təsir etməsi, kapitalizmin inkişafının milli ziyalı təbəqənin yaranması üçün şərait yaratması nəticəsində təhsil və mədəniyyət fəaliyyətlərinə, xeyriyyə cəmiyyətlərinə, mətbuat və çap evlərinə dəstək artmışdır. Azərbaycan ziyalıları getdikcə milli yaddaşın daşıyıcısı hesab edilən jurnal və qəzetlərin, "Nicat", "Səfa", "Ədəb yurdu", "Nəşri-Maarif", "Cəmiyəti-Xeyriyə" kimi cəmiyyətlərin və dərnəklərin ətrafında toplaşmağa başladı. İlk oxu otaqları 1894-cü ildə Həbib bəy Mahmudbəyov və Sultan Məcid Qənizadə tərəfindən Bakıda açılmışdır.[9]
Bu dövrün ən vacib hadisələri milli teatrın, mətbuatın və müasir tipli məktəbin əsasının qoyulması idi. 1873-cü ildə Həsən bəy Zərdabi və Nəcəf bəy Vəzirovun başçılıq etdiyi teatr truppası "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" və "Sərgüzəşti Mərdi-Xəsis" tamaşalarını sərgiləyərək Azərbaycan milli teatrının əsasını qoydu. 1875-ci ildə isə Azərbaycan dilində çap edilən ilk qəzet olan "Əkinçi" ilə Həsən bəy Zərdabi Azərbaycan milli mətbuatının əsasını qoymuşdur. Nəhayət son olaraq, 1887-ci ildə İslam məktəbləri və mədrəsələrindən fərqli, Azərbaycan dilinin tədrisinə önəm verilən yeni tipli məktəblər yaradıldı. Bu işin təşəbbüskarları Həbib bəy Mahmudbəyov və Sultan Məcid Qənizadə idi.[9][10]
Bu dövrdə İslam dininin monopoliyası ziyalıların özünü müsəlman adlandırması və etnik kimliyin formalaşmamasına səbəb olurdu. Ancaq "Əkinçi" ideyalarından bəhrələnən "Kəşkül" və "Kaspi" qəzetləri mili kimlik məsələsini qaldırmış, XX əsrin əvvəllərində bu fikirlər Azərbaycan ziyalı təbəqəsinin böyük bir hissəsi tərəfindən qəbul edilmişdir.[11]
AXC-nin yaranmasından sonra Azərbaycan dilinə rəsmi status verildi və bu dilin məktəblərdə icbari olaraq tədris edilməsinə qərar verildi. 1919-cu ildə müəllim Abdulla bəy Əfəndizadə tərəfindən təqdim edilən əlifba layihəsi yeni əlifbanın yaradılması üçün əsas olaraq qəbul edildi.[11]
"Əkinçi" qəzetinin ilk nömrəsi. 1875
Həbib bəy Mahmudbəyovun teatr truppası. 1888
"Nicat" üzvləri. 1907
Bakı 7-ci rus-tatar məktəbi müəllim və tələbələri ilə. 1908
Azərbaycanın ilk milli operası "Leyli və Məcnun"un afişası. 1908
AXC Parlamentinin açılış iclası. 1918
Abdulla Əfəndizadənin əlifba layihəsi. 1919