Kaspilər

Kaspilər (yun. Κάσπιοι Kaspioi, aram. kspy, erm. կասպք Kasp’k’[2], fars. کاسپین Kāspiān) — eramızdan əvvəl 1-ci minillikdə Xəzər dənizinin cənubunda və cənub-qərbində məskunlaşmış maldarlıqla məşğul olan tayfalarıdır. İlk dəfə V əsrdə Herodot tərəfindən qeyd edilmişdir. e.ə e. XI və XV məhəllələrdən (satrapiyalardan) olan Əhəmənilərin qolları kimi, saklarla yanaşı yaşayan bir qəbilə. Artıq e.ə. 1-ci əsrdə başqa etnik birləşmələrlə qarışdı. Tarixçilərin dediyinə görə, dəniz sahilinə yaxın yerləşən sak-massaget tayfaları kaspilər kimi adlanırdı. Alimlərin fikrincə, erkən antik dövrdə kadusilər "kaspilər "adı altında xatırlandırılır. Qeyd etmək lazımdır ki, hətta sonrakı dövrlərdə də " kadusilər mahalı" və "kaspilər mahalı" tarixçilər üçün fərq vermirdi. Buna görə də kadusilərin XI satraplığın bir hissəsi olduğunu güman etmək olar. Kaspilər adı ilə Kaspi dənizi də öz adını, eləcə də tarixi bölgələrdən biri olan Kaspiana adını almışdır. Qədimdə Albaniyaya aid olmayan bu ərazi indi Şimali Azərbaycana məxsusdur. III əsrdən bu ərazi Balasakan adı ilə məlumdur.[3]

Kaspilər
Cənubi Qafqaz (e.ə. VI-IV əsrlər)
Dili

Kaspi dili

İrqi
Avropoid
Daxildir
İrandilli xalqlar
Əhatə edir
Atropatena, Baktriya, Balasagan[ing.] , Paytakaran, Kaspiana
Mənşəyi
Skiflər, Massagetlər[1], Saklar
Qohum xalqlar

Alanlar, Gellər, Massagetlər, Skiflər, Sarmatlar, Kimmerlər, Amardlar, Savromatlar, Aorslar, Saklar, Midiyalılar, Maqlar, Kadusilər, Ariazantlar

Etnonim

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Seyran Vəliyev İvan Şopenə istinadən "Kaspi" sözün farsca "Atların yeri" mənasını verən Qa-asp[4] kimi oxunmasını təklif edir.[5] Kaspi dənizinin müasir adını qədim tayfalardan — Kaspilərdən (atçılar) alması da deyilir. Daha sonra qeyd olundu ki, kaspilərin ölkəsində çoxlu öküz və at sürüləri vardır. Ktesiyin məlumatlarından aydın olur ki, qədim Baktriyada çoxlu dəvələr olub ki, onlardan xüsusilə hərbi işlərdə istifadə olunurdu. O, kaspiləri təsvir edərək dedi ki, onların "çoxlu sayda dəvələri var, ən böyüyü [onların] ən böyük atları boydadır, [onların] qeyri-adi yaxşı yunları var. Onların yunları çox zərifdir, buna görə yumşaqlıqda milet yunundan geri qalmır. Kahinlər və kaspilərin ən varlıları və nüfuzluları onlardan paltar geyirlər". Başqa bir izahat isə kasp sözünün Qafqazı bəzən adlandırdığı kimi kas cəmliyindən əmələ gəldiyini göstərir.

Mənşəyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1971-ci ildə Pierre Grelot[ing.] Misirdən aramey papiruslarında tapdığı onomastik məlumatları kaspilərlə bağlı dərc etdirdi.[6] Bu məlumat əsasında belə qənaətə gəlmək olar ki kaspilər ya İran mənşəli, ya da İranın güclü təsiri altında olan xalqdır. Kaspilərin adlarının çoxu İran mənşəlidir. Əvvəllər kaspilərin mənşəyi mübahisələrə səbəb olurdu. Bir sıra tədqiqatçılar xəzərləri Hind-Avropadan əvvəlki tayfa hesab edirlər. Məsələn, Ernst Herzfeld onları eramızdan əvvəl II minilliyə aid İran dağlarının kassitləri ilə eyniləşdirdi, məlum dillərin heç birinə aid olmayan bir dildə danışan.[7] İqor Dyakonov kaspilərin kassitlərlə qohum hesab edirdi.[8] Lakin Riçard Nelson Fray kassitlərin və kaspilərin eyniləşdirilməsinə qarşı çıxdı.[9] Onlar haqqında məlumatlar qədim və erməni mənbələrində olması qeyd edilib.[10] Herodot yunanlara qarşı yürüşə çıxan fars padşahı I Kserksin qoşunlarını təsvir edərkən çox maraqlı məişət təfərrüatlarını verir: "İskit tayfası olan sakların başlarında qalın keçədən düzəldilmiş sivri papaqlar vardı, düz dayanırdı; şalvar geyinmiş, yerli yayları, qısa qılıncları və nəhayət, baltaları, saqarları vardı. Baktriyalılara və saklara I Daranın oğlu Quştāsp başçılıq edirdi. Kaspilər yun xitonlar (sisirlər) geyinmişdilər, yerli qamış yayları və akinakeləri (qısa əyri qılınclar) vardı. Sarangilər boyalı paltarlarda yürüş etdilər; ayaqqabıları dizlərinə qədər; onların yayları və nizələri midiyalılarınkı kimi idi.[11] John Eadie[ing.] qeyd etniyinə görə kadusilər və kaspilər İskit mənşəli barbar xalq olublar.[12]

Antonina Nadiradzenin fikrincə, Kaspi dənizi müasir adını vaxtilə sahillərində yaşamış skif mənşəli kaspilərin adından yaranmışdır.[13] İqor Pyankov[rus.] deyir ki "pamir sakları əslində qədim kaspirlərin bir hissəsi idi".[14] Vasili Struve[rus.] 15-ci satrapiyanın kaspilərini Aral dənizinin şərqində yerləşdirirdi. Onun fikrincə, bu kaspilər Soqdiananın yanında olan, I Daranın hakimiyyətinin altında olan saklarla eyni tayfadır. Yunan tarixçiləri Aral dənizinin şərqindəki bu sakları massaget və dah, dəniz sahilinə yaxın oturanları isə kaspilər kimi adlandırırdılar. Həmçin yunanlar kaspiləri massagetlər adı altrında, yəni "böyük saklar" kimi adlandırırdılar.[15]

Kaspilərin adətləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yuri Rapoportun[rus.] fikrincə, "maqlar sərgiləmə adətini kaspilərdən və ya orta Asiya tayfalarından götürmüşlər. Bəzi tədqiqatçılar maqların özlərini sak mənşəli tayfa hesab edirlər".[16] Vasili Struve[rus.] bu haqda yazırdı: "Maqlar ölülərini heyvanlar tərəfindən parçalanması üçün qoyub getmək adəti, şübhəsiz ki, Xəzər dənizinin cənub sahilində yaşamış qədim kaspilərin dəfn üsuluna gedib çıxır". Və sonra Vasili Struve[rus.] Strabondan sitat gətirir: "Yetmiş yaşdan yuxarı insanları acından öldürən kaspilər uzaqdan müşahidə apararaq onları səhralara aparırlar: əgər mərhum quşlar tərəfindən xərəkdən sürüklənərsə, o, mübarək sayılır, amma əgərheyvanlar və ya itlər tərəfindən, o daha az (hörmətli), əgər heç kim tərəfindən, o, bədbəxt sayılır ".[17][18] Vasili Latışev[rus.] kaspilərin skif adətləri haqqında yazmışdır.[19]

Kaspilər itləri də insanlar kimi "ər qəbirləri"ndə eyni şərəflə basdırılır. Ümumi qəbul edilmiş qaydalara əsasən itlərin basdırılması Baktriya arxeologiyasına məlumdur və "Videvdat" tərəfindən təmin edilir. Son Tunc dövrünə aid Cənubi Tacikistan dağ məskənlərinin mədəniyyətinə çevrilmiş Neolit ​​Hissar mədəniyyətinin arxeologiyasında, eləcə də onlara yaxın Kəşmirin Burzaxom mədəniyyəti arxeologiyasında yuxarıda haqqında deyilənlərin hamısına rast gəlinir.[20] Claudius Aelianus[ing.] kaspilərin Ekbatanda balıq satdıqlarını və bəzi gözəl balıq məhsulları da hazırladığlarını qeyd etmişdi.[21] İqrar Əliyev onların "dəvələrə yükləyib Ekbatana "duzlu və qurudulmuş balıq" gətiriməyini qeyd etmişdi.[22] Atropatena zəngin faunaya malik idi. Qaradağ və Talış meşələrində, həmçinin Zaqros dağlarında cüyür, maral, qaban, pələng, bəbir, canavar çoxlu sayda yaşayırdı. Ədəbiyyatda "siçanların yerli şər" olduğu kaspilərin gəmiricilərlə necə mübarizə aparması haqqında məlumatlar qorunub saxlanılmışdır.[23]

Kaspilərin adları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kaspilərin e.ə. VI əsrə (dəqiq e.ə. 525-ci il) aid şəxs adlarının bir çoxu izah edilmişdir.[24] Elefantina papiruslarında tapılan xəzərlərin adları: Atarlı, Baqazuşta, Bazu, Barbari, Bef Vayavabil, Darga, Inbulia, Misdai, Pulliyan, Ubli (Wabil), Hayhe, Şatibara, Şatibarzana. Baqazuşta adı E. Krelinqə görə, midiya dilindən gəlir və "Allahdan razı olan" kimi tərcümə olunur. Baqazuşta[25] Bazunun oğlu idi və atasınadın adı Bazu da İran adıdır, çünki o, iranca "əl" sözünü bildirir.[26][27][28][29][30][31][32][33][34][35][36][28][29][31][32][33][34][35][36]

Varisləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Iqor Dyakonov talış dilinin qədim Midiya dialektlərindən biri olduğuna inanan Boris Millerin fikri ilə razılaşır. Eyni zamanda, o, yeni bir fərziyyə irəli sürür: talışların qədim əcdadlarını kaspilər adlandrır.[37]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Yunanlar kaspiləri massagetlər adı altrında, yəni "böyük saklar" kimi adlandırırdılar. // Доватур А.И., Каллистов Д.П., Шишова И.А. Народы нашей страны в "Истории" Геродота Arxivləşdirilib 2023-07-24 at the Wayback Machine / Пашуто В.Т. — Москва: Наука, 1982. — С. 196-197. — 454 с.
  2. ↑ Robert H. Hewsen. The Geography of Ananias of Širak: Ašxarhacʻoycʻ, the Long and the Short Recensions. — Reichert, 1992. — P. 254.
  3. ↑ Еремян С. Т. Страна "Махелония" надписи Кааба-н Зардушт. ВДИ, 1964, № 4.
  4. ↑ Сборник. Евразийское пространство: Звук, слово, образ. — Litres, 2017–09–05. — С. 323. — 585 с. Kaspi sözü talışca "Ka-köpuk, spi-ağ" yəni ağ köpuk mənasına gəlir. Qədim kadusilər Kaspi sözünü dənizə aid ediblər..— ISBN 978-5-457-36438-7.
  5. ↑ Велиев, Сейран Сулейман оглы. Древний, древний Азербайджан: историко-географические очерки. — Баку: Гянджлик, 1983. — С. 4. — 148 с.
  6. ↑ Grelot P., "Notes d’onomastique sur les textes araméens d’Egypte, " Semitica 21, 1971, esp. pp. 101–17, noted by Rüdiger.
  7. ↑ Herzfeld E., The Persian Empire, (Wiesbaden) 1968:195–99, noted by Rüdiger.
  8. ↑ Дьяконов И. М. История Мидии: От древнейших времен до конца IV в. до н. э., Москва — Ленинград, 1956, с. 103–138
  9. ↑ Фрай Р. "Наследие Ирана", с. 95
  10. ↑ Новосельцев А. П. , Пашуто В. Т., Черепнин Л. В. Пути развития феодализма. — Наука, 1972. — С. 41.
  11. ↑ Сысоев В.М. Краткий очерк истории Азербайджана (северного). Arxivləşdirilib 2021-11-25 at the Wayback Machine — Баку: Наркомпрос АССР. Азербайджанский археологический комитет, 1925. — С. 11. — 143 с.
  12. ↑ John Eadie. Early Oriental History: Comprising the Histories of Egypt, Assyria, Persia, Lydia, Phrygia, and Phoenicia Arxivləşdirilib 2022-05-24 at the Wayback Machine. — London: J. J. Griffin, 1852. — 283 p. — 448 pages
  13. ↑ Надирадзе, Антонина Александровна. Развитие и размещение рыбной промышленности Дагестана в дореволюционный период Arxivləşdirilib 2022-05-21 at the Wayback Machine. — Махачкала: Дагест. филиал АН СССР. Отд. экономики, 1969. — 12 с. — 198 с.
  14. ↑ Пьянков Игорь Васильевич — Античные авторы о Средней Азии и Скифии (критичес​кий обзор работ Дж. Р. Гардинер-Гардена) //Вестник древней истории Arxivləşdirilib 2022-05-21 at the Wayback Machine. № 4 — Москва: Наука, 1994 — С. 194. — 240 с.
  15. ↑ Доватур А.И., Каллистов Д.П., Шишова И.А. Народы нашей страны в "Истории" Геродота / Пашуто В.Т. — Москва: Наука, 1982. — С. 196–197. — 454 с.
  16. ↑ Юрий Рапопорт. Из истории религии древнего Хорезма (оссуарии) Arxivləşdirilib 2021-11-30 at the Wayback Machine. — Наука, 1971. — С. 24. — 142 с
  17. ↑ Струве В. В. Родина зороастризма // Советское востоковедение. Т. V. Arxivləşdirilib 2021-11-30 at the Wayback Machine — Москва: Академия наук СССР, 1948. — С. 31. — 338 с.
  18. ↑ Василий Васильевич Струве. Этюды по истории Северного Причерноморья, Кавказа и Средней Азии. Arxivləşdirilib 2021-11-30 at the Wayback Machine — Изд-во "Наука, " Ленинградское отд-ние, 1968. — С. 144. — 366 с.
  19. ↑ Василий Васильевич Латышев. Извѣстія древних писателей греческих и латинских о Скиѳіи и Кавказѣ. — Тип. Императорской академіи наук, 1890. — С. 153. — 970 с.
  20. ↑ Валерии П. Никоноров. Центральная Азия от Ахеменидов до Тимуридов: археология, история, этнология, культура. — Ин-т истории материальной культуры РАН Arxivləşdirilib 2021-11-30 at the Wayback Machine, 2005. — С. 364. — 410 с. — ISBN 978-5-201-01233-5.
  21. ↑ Claudius Aelianus, d. ca 235, De natura animalium. Philostratus, d. mid-3rd cent., Life of Apollonius of Tyana (Vita Apollonii). Ammianus Marcellinus (Amm. Marc.), fl. ca. 390, Res gestae. Arxivləşdirilib 2022-06-28 at the Wayback Machine
  22. ↑ Играр Алиев. Очерк истории Атропатены Arxivləşdirilib 2021-11-30 at the Wayback Machine. —Баку: Азернешр, 1989. — 10 с. — 159 с.
  23. ↑ Играр Алиев. Очерк истории Атропатены. —Баку: Азернешр, 1989. — 6 с. — 159 с.
  24. ↑ Меликов Р. С. Каспии — воины и кораблестроители. ДАН Азерб, СССР, № 5
  25. ↑ М. А. Дандамаев, В. Г. Глуконин. Культура и экономика древнего Ирана. — М. "Наука", 1980–05–03. — С. 303. — 419 с.
  26. ↑ Сейран Велиев. Qădimdăn qădim Azărbaycanım: tarixi-coğrafi oçerkler. — Azărbaycan Dövlăt Năşriyyatı, 1995. — С. 23. — 120 с.
  27. ↑ Меликов Р. Этническая картина Азербайджана в эпоху ахеменидского владычества (VI–IV вв. до н.э.). — Баку: Нурлан, 2003. — С. 98–99. — 200 с.
  28. ↑ 1 2 Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982 , I, 287
  29. ↑ 1 2 Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I–IV , IV, 2, 1669
  30. ↑ Бернштам А. Очерк истории гуннов. Л., 1951, 235
  31. ↑ 1 2 Артамонов М. И. История Хазар. Л., 1962 , 61
  32. ↑ 1 2 Артамонов М. И. История Хазар. Л., 1962 , 25
  33. ↑ 1 2 Артамонов М. И. История Хазар. Л., 1962 , 204
  34. ↑ 1 2 Артамонов М. И. История Хазар. Л., 1962 , 424
  35. ↑ 1 2 История Туркменской ССР, том 1, Ашхабад, 1955 , 70
  36. ↑ 1 2 Артамонов М. И. История Хазар. Л., 1962 , 280
  37. ↑ Советская тюркология № 1. — Баку: АН СССР; АН Азербайджанской ССР, 1990. — С. 54. — 112 с.