Mariya Tereza

Mariya Tereza (13 may 1717^[1][2][…], Hofburq sarayı^[d], Avstriya hersoqluğu, Müqəddəs Roma imperiyası – 29 noyabr 1780^[1][2][…], Vyana, Avstriya hersoqluğu, Müqəddəs Roma imperiyası^[4][5]) — 1740-cı ildən, 1780-ci ilə qədər Habsburqlar sülaləsi mülklərini və 1745-ci ildən Müqəddəs Roma İmperiyasını idarə edən şəxsdir. Avstriyalı Mariya Tereza (1816–1867) və İspaniyalı Mariya Tereza (1845–1927) ilə qarışdırılmamalıdır.

Mariya Tereza
alm. Maria Theresia‎
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	13 may 1717(1717-05-13)[1][2][…]
Doğum yeri	, Avstriya hersoqluğu, Müqəddəs Roma imperiyası
Vəfat tarixi	29 noyabr 1780(1780-11-29)[1][2][…] (63 yaşında)
Vəfat yeri	Vyana, Avstriya hersoqluğu, Müqəddəs Roma imperiyası[4][5]
Vəfat səbəbi	insult
Atası	VI Karl (Müqəddəs Roma imperatoru)
Anası	Braunşveyqli Elizabet Kristina
Uşaqları	II İosif, Mariya Antuanetta[3]
Elmi fəaliyyəti
Elm sahəsi	Dövlət idarəetməsi[6], siyasət[6]
Monoqram
İmzası
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

1740-cı ildən ölümünnə qədər Macarıstan və Bohemiya kralıçası, Avstriya Hersoqinyası idi. Bundan əlavə həyat yoldaşı I Fransisk Müqəddəs Roma İmperatoru seçiləndən sonra Müqəddəs Roma İmperatriçası oldu. Öz dövrünün ən güclü qadınlarından biri olmuş, Müqəddəs Roma İmperatoru II İosifin və Fransız Burjua İnqilabında edam edilən Fransız kraliçası Mariya Antuanettanın anasıdır.

Mariya Tereza maliyyə və təhsil islahatları etmiş, ticarət və kənd təsərrüfatı onun dövründə özünün "qızıl əsrini" yaşamışdır. Prussiya ilə mübarizə davam etdirilir, Yeddiillik müharibə və Bavariya İrsi uğrunda müharibədə ölkəsini idarə etmişdir. Əri I Fransiskin ölümündən sonra oğlu II İosif 1765-ci ildə imperator oldu.

Mariya Tereza oğlunun bir çox hərəkətlərini tənqid edirdi, lakin Polşanın birinci bölünməsini təqdir etmişdi (1722). XVIII əsr Avropa güc balansında açar rolunu oynayırdı. Habsburq xanədanına birlik gətirmiş, içlərində Kraliça Mariya Antuanetta və İmperator II İosif də olmaqla 16 uşaq sahibi olmuşdur.^[7]

Mariya Tereza Valburga Amelia Kristina, Vyanada Elizabet Kristin (Brunvick-Volfenbüttel) və VI Karlın ən böyük qızı olaraq dünyaya gəldi. Karlın varis olan yeganə oğlu Leopold İohann 1716-cı ildə şahzadə olarkən ölmüşdü. VI Karl sonradan qərar yayınlayaraq qızının Avstriya tacını əldə etməsi haqqını və vərasət hüququnu özünün birləşdirdiyi torpaqlarda ölümündən sonra qətiləşdirirdi. Karl illərini demək olar ki, diqqətli bir şəkildə digər hökmdarlarla qaarışılıqlı görüşmələr nəticəsində bir qadının Habsburq torpaqlarında mirasçılığına olacaq potensial hüququ etirazları uzaqlaşdırmaq üçün keçirdi. Hətta torpaqlarının stratejik itirilməsini belə etdi. Əvvəldə, yalnız 1740-cı ildə VI Karlın ölümündən sonra taxta keçən Mariya Terezanın vərasət hüququnu tanımayan və bunun Salik Qanunlarına zidd olduğunu bildirən Prussiya kralı Qüdrətli Frederix 1740-cı ildə Avstriya irsi uğrunda müharibəyə başladı.

Taxta çıxana qədər heç bir təcrübəsi olmayan kraliça atasının ölümünə yaxın apardığı 2 müharibə səbəbindən boşalan xəzinə və zəifləyən ordu ilə qarşı-qarşıya idi. 1741-ci ildə kraliyyət qəsəbəsi olan Pozsonydə (indiki Bratislava), Müqəddəs Martin kilsəsində Macarıstan kraliçası taçına sahibləndi. Avstriya irsi uğrunda müharibədən və I, II Sileziya müharibələrindən qalib çıxan Mariya Tereza Fredrix Vilhelm Qraf fon Hauqvitzin köməyliyi ilə ölkəsini yenidən qurmağa başladı. Ordunun sayı iki qat artırıldı, hökumətin gəlirini təmin etmək üçün vergilər artırıldı. Əvvəllər bir-birindən ayrı olan Avstriya və Bohemiya yüksək rütbəli məmurlarını bir hakimiyyətdə mərkəzin tam hakimiyyətinə verdi. Ölkəsində yeganə hüquqi gücə malik olan və mütəqil məhkəməni yaratdı. Bu islahatlar dövləti xeyli gücləndirdi. 1752-ci ildə Terezian Hərbi Akademiyasını (dünyada ilk dəfə) və 1754-cü ildə mühəndislik akademiyasını yaratdı.

Avstriya irsi uğrunda müharibə (1740–1748), Şimali Amerikada Kral Georg Müharibəsi, İngilis-İspan müharibəsi, Cenkinsin Qulağı Müharibəsi və 3 Sileziya müharibələrindən 2-ni əhatə edən, Habsburq xanədanında Mariya Terezanın hakimiyyətə gəlməsi səbəbindən başlamış müharibədir.^[9] The couple were married on 12 February 1736.^[10] Müharibə, VI Karlın qızı Mariya Terezanın Salik qanunları icazə vermədiyi üçün Habsburq taxtına keçə bilməməsi iddiasıyla başladı. Bununla birlikdə Prussiya və Fransa Habsburq gücünü zəiflətmək üçün bunu bir bəhanə olaraq istifadə etdi. Avstriya, Fransanın ənənəvi düşmənləri Böyük Britaniya və Hollandiya Respublikaları ilə bərabər Sardiniya krallığı və Saksoniya krallıqğı tərəfindən də dəstəkləndi. Fransa və Prussiy isə Bavariya qraflığı ilə müttəfiq oldu. İspaniyada Şimali İtaliyadakı təsirini artırmaq və İtaliyadakı Avstriya təsirini zəiflətmək üçün müharibəyə daxil oldu.

Müharibə II Frederixin Sileziyanı işğal etməsi ilə başladı. Bundan əlavə Bavariya və Fransa Avstriyanın qərb torpaqlarını tutdu. Bu səbəbdən Mariya Terezanın xarici siyasətinin ən böyük düşməni Prussiya oldu. Müharibə 1748-ci ildə, Aix-la-Kapelle müqaviləsi ilə bitdi və Mariya Tereza Habsburq taxtında qalmağa davam etdi. Müqaviləyə görə işğal olunmuş Avstriya Hollandiyası geri qaytarıldı. Əvəzində Mariya Tereza, Parma Piacenza və Qustallanı İspaniya hersoqu olan Flippə verdi.^[11]

Mariya Tereza ordusunun kifayət qədər gücləndiyini hiss etdiyində Prussiyaya müharibə elan etmək fikrində idi. Lakin, ondan əvvəl Prussiya 1756-cı ildə Saksoniyanın mərkəzi Drezdenə hücum etdi. Avstriyanın müttəfiqləri Rusiya, Fransa və İsveç krallıqları, Prussiyanın müttəfiqi isə Böyük Britaniya oldu. Avropanın xəritəsini yenidən formalaşdıran bu müharibədə ilk əvvəllər Avstriya-Fransa-Rusiya ittifaqı güc qazansa da, I Yelizavetanın ölümü və onun yerinə keçən III Pyotrun II Frederixlə sülh bağlaması nəticəsində qüvvələr nisbəti dəyişdi. Fransız qoşunları Britaniya qüvvələri tərəfindən ağır məğlubiyyətə uğradı. Paris sülhünə görə Fransanın Amerika və Hindistandakı müstəmləkə koloniyaları İngilislərə verilirdi. 1763-cü ilin 15 fevralında Avstriya və Prussiya arasında Hubertusburg sülhü imzalandı. Bu sülhə görə Sileziya Prussiyaya verilirdi. Bu müharibə nəticəsində koloniyalarının çoxundan qovulan Fransada narazılıq və iqtisadi vəziyyət pisə doğru xeyli dəyişdi və gələcək Fransa Burjua İnqilabına şərait yaratdı. Həmçinin də müharibələrə görə Amerikadakı koloniyalarında vergiləri xeyli artıran Böyük Britaniyaya qarşı Amerika kolonistləri tərəfindən azadlıq mübarizəsinin başlaması üçün əlverişli zəmin hazırladı. Avstriya-Prussiya mübarizəsindən qalib çıxan Prussiya gələcək də Almaniyanın birləşdirilməsində aparıcı dövlət iddiasını ilk dəfə nümayiş etdirdi və Avropanın fövqəldövlətləri (II dərəcəli) sırasına qoşuldu.</ref> Maria Theresa reluctantly agreed to negotiations.^[12]

Mariya Terezanın (1740–1780) və II İosifin (1780–1790) hökmranlığı Avstriya tarixinə "maarifçi mütləqiyyət" dövrü kimi düşmüşdü. Bu dövrdə radikal dəyişikliklər həyata keçirildi. Bu islahatların əsas məqsədi zadəganlığın aparıcı rolunu saxlamaqla inkişaf edən kapitalist münasibətlərinin maraqlarına mütləq monarxiyanın tətbiq olunması idi. Onların son məqsədi öz dövrünü sürmüş feodalizmin yeni kapitalist quruluşu ilə inqilab yolu ilə əvəz olunmasının qarşısını almaq idi.

Mariya Tereza sənaye cəhətdən inkişaf etmiş Sileziyanın itkisi ilə heç cürə barışa bilmirdi. Buna görə də dövlətin maliyyəsinin yenidən qurulması və ordunun yenidən təşkil olunması qarşıda duran əsas məqsəd idi. İslahatlar sayəsində ordunun formalaşdırılmasında mərkəzi hökumətin əyalətlərin silki nümayəndəliyinin iradəsindən asılılığı nisbətən zəiflədi. İndi hər bir ərazi Vyana tərəfindən təyin olunmuş sayda rekrut göndərməli və buna müvafiq xəzinəyə pul ödəməli idi. Hərbi mükəlləfiyyətdən ruhanilər və zadəganlar qulluqçu və ziyalılar , bir az sonra isə tacir və iş adamları, həmçinin yüksək ixtisaslı fəhlələr azad edilirdilər. Yeni qanundakı pul ödəyib hərbi qulluqdan azad olunmaq imkanı varlı kəndlilərə əsgər getməmək imkanı verirdi.

Ordunun yenidən qurulması ilə eyni vaxtda maliyyə islahatları da keçirilirdi. Bu islahatlar da ilk dəfə olaraq zadəgan və ruhaniləri güzəştlərdən məhrum etmək yolunda idi. Ümumi gəlir vergisi haqqında qanun qəbul edildi. Bu qanun köhnə feodal qanunlarının sonu , burjua hüquqlarının hökmranlığının başlanğıcı idi. Verginin yeni nĞövü olan varislik haqqında qanun birinci növbədə zadəgan və mülkədarların maraqlarına toxunurdu. Bu vergidən gələn gəlirlə məktəblər tikilirdi.

1775-ci ildə verilmiş daxili gömrük sərhədlərinin və bir çox vergilərin ləğvi kapitalist münasibətlərin inkişafında böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Yeni qanuna görə xammalın idxalına aşağı rüsum qoyulmuşdu. Əksinə, dəbdəbəli əşyalara- içki və s. Yüksək rüsum qoyulmuşdu.

Mariya Terezanın dövründə Avstriya tarixində ilk dəfə torpaq ərazilərinin ümumi siyahıya alınması keçirildi. Bu da əhalinin sayı haqqında daha dəqiq məlumat verdi. Siyahıyaalınmaya görə Habsburqlar ərazisində 25 milyon nəfər, bunun 13 milyonu Avstriya və Çexiya ərazisində yaşayırdı.

60–70-ci illərin sonlarında Çexiya , Maraviya və Silesziyada geniş vüsət almış kəndli çıxışları Habsburqları torpaq islahatı keçirməyə məcbur etdi. 1771–1778-ci illərdə Mariya Tereza biyarın 5–6 gündən həftədə 3 günə endirilməsinə dair əmr verdi. Bundan başqa kəndlilərin istifadə etdikləri torpağa varislik hüququnun alınması haqqında qanun verdi. Mariya Tereza mülkədarların öz kəndliləri üzərində məhkəmə qurmaq hüququnu ləğv etdi. Onun dövründə Avstriya həbsxanalarında emalatxanalar və manufakturalar yaradıldı. Bundan başqa Mariya Terezanın dövründə maarif və təhsil sahəsində də islahatlar keçirdi. Bu islahatlar nəticəsində Avstriyada bütün Avropada ilk olaraq hökumət hesabına məktəblər tikildi, ticarət və sənaye müəssisələri üçün mütəxəssis hazırlayan xüsusi texniki müəssisələr yaradıldı.

Həyat yoldaşı Fransısk 1765-ci ildə öldü. Mariya həyat yoldaşına qarşı çox böyük hörmətə sahib olduğundan ölənə qədər (15 il) matəm paltarı geyindiş Bundan əlavə Sileziyanı təkrar əldə etməyə cəhd etmək yerinə daimi sülh üçün çalışdı. Ən böyük oğlu II İosifi tək hökmdar və imperator olaraq tanıyırdı lakin, bununla belə ona az hakimiyyət şansı verirdi, buna səbəb kimi isə oğlunun tələskən və özündən çox razı biri olduğunu göstərirdi.

• Oksford Lügəti, Mariya Tereza maqaləsi
• Rövşən Hətəmov, Habsburqlar
• Rövşən Hətəmov, Yeni Tarix mühazirələr kursu

• Yekaterina Alekseyevna
• Büllür saray