Morfologiya (biologiya)

Erkək əsl krevetin skelet morfologiyası, Caprella mutica

Morfologiya — orqanizmlərin forma və quruluşunu, onların spesifik struktur xüsusiyyətlərini öyrənən biologiya bölməsi.[1]

Bura görünüşün aspektləri (forma, quruluş, rəng, naxış, ölçü), yəni xarici morfologiya (və ya eidonomiya), həmçinin sümüklər və orqanlar kimi daxili hissələrin forması və quruluşu, yəni daxili morfologiya (və ya anatomiya) daxildir.

Bu, ilk növbədə funksiya ilə məşğul olan fiziologiyadan fərqlidir. Morfologiya bir orqanizmin və ya taksonun[2] və onun tərkib hissələrinin ümumi quruluşunun öyrənilməsi ilə məşğul olan həyat elminin bir sahəsidir.

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Morfologiya" sözünün etimologiyası qədim yunanca "forma" mənasını verən μορφή (morphḗ) və "söz, öyrənmək" mənasını verən λόγος (loqos) sözlərindən gəlir.[3][4]

Biologiyada forma anlayışı funksiyadan fərqli olaraq Aristotelə gedib çıxsa da, morfologiya sahəsi Yohann Volfqanq Göte (1790) alman anatomisti və fizioloqu Karl Fridrih Burdah tərəfindən işlənib hazırlanmışdır (1800).[5]

Digər mühüm morfoloji nəzəriyyəçilərə Lorenz Oken, Jorj Küvye, Jofrua Étyen Sent-İller, Riçard Ouen, Karl Gegenbaur və Ernst Hekkel daxildir.[6][7]

Morfologiyanın bölmələri[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Müqayisəli morfologiya — orqanizmin bədən planı daxilində strukturların yerləşmə nümunələrinin təhlilidir və taksonomik təsnifatın əsasını təşkil edir.
  • Funksional morfologiya — morfoloji əlamətlərin quruluşu və funksiyası arasındakı əlaqəni öyrənir.
  • Eksperimental morfologiya — genetik mutasiyaların təsiri kimi eksperimental şəraitdə orqanizmlərin morfologiyasına xarici amillərin təsirinin öyrənilməsidir.
  • Anatomiya — orqanizmlərin quruluşu ilə məşğul olan morfologiyanın bir qoludur.[8]
  • Molekulyar morfologiya — nadir hallarda istifadə olunan termindir, adətən lif əmələ gəlməsi[9] kimi polimerlərin üst quruluşuna və ya daha böyük kompozit birləşmələrə istinad edir. Termin adətən ayrı-ayrı molekulların məkan quruluşuna tətbiq edilmir.
  • Ümumi morfologiya dedikdə bütövlükdə orqanizmin bütün strukturlarını nəzərə almaqla, fərdi strukturu müəyyən etmədən onun forma və quruluşunun ümumi təsviri kimi bütövlükdə orqanizmin kollektiv strukturlarına aid edilir.

Morfologiya və təsnifatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əksər taksonlar morfoloji cəhətdən digər taksonlardan fərqlənir. Tipik olaraq, yaxından əlaqəli taksonlar daha uzaqdan əlaqəli olanlardan çox az fərqlənir, lakin bunun istisnaları var. Növlər kompleksi[10] çox oxşar və ya zahirən eyni olan, lakin reproduktiv olaraq təcrid olunmuş növlərdir. Və əksinə olaraq, bəzən bir-biri ilə əlaqəsi olmayan taksonlar konvergent təkamül və ya hətta mimika nəticəsində oxşar görünüş əldə edirlər. Morfoloji məlumatlara əsaslanmaqla bağlı başqa bir problem, morfoloji nöqteyi-nəzərdən 2 fərqli növün DNT analizi ilə 1 növ kimi görünməsidir. Bu fərqlərin əhəmiyyəti, 1 və ya hər 2 növün digər növlərin fenokopiyası üçün manipulyasiya edildiyi allometrik mühəndisliyin istifadəsi ilə araşdırıla bilər.

Növlər daxilində əlamətlər/xüsusiyyətlər arasında morfologiyanın qiymətləndirilməsinə aid olan mərhələ terminlərin qiymətləndirilməsini əhatə edir: homologiya[11] və homoplaziya.[12] Xüsusiyyətlər arasındakı homologiya həmin xüsusiyyətlərin ortaq əcdaddan əldə edildiyini göstərir.[13] Alternativ olaraq, xüsusiyyətlər arasında homoplaziya bir-birinə bənzəyə bilən, lakin paralel[14] və ya konvergent təkamül[15] yolu ilə müstəqil şəkildə əldə edilənləri təsvir edir.[16]

3D hüceyrə morfologiyası: təsnifat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mikroskopiyanın ixtirası və inkişafı həm yüksək məkan, həm də zaman ayırdetmə qabiliyyəti ilə 3-D hüceyrə morfologiyasını müşahidə etməyə imkan verir. Bu hüceyrə morfologiyasının mürəkkəb sistem tərəfindən idarə olunan dinamik prosesləri immun və invaziv reaksiyalar kimi müxtəlif mühüm bioloji proseslərdə mühüm rol oynayır.[17][18]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ "Morphology Definition of Morphology by Oxford Dictionary on Lexico.com also meaning of Morphology". Lexico DictionariesEnglish (ingilis). March 5, 2020 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  2. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-07-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-18.
  3. ↑ Bailly, Anatole. Abrégé du dictionnaire grec français. Paris: Hachette. 1981-01-01. ISBN 2010035283. OCLC 461974285.
  4. ↑ Bailly, Anatole. "Greek-french dictionary online". www.tabularium.be. 2016-10-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-11.
  5. ↑ Mägdefrau, Karl. Geschichte der Botanik [History of Botany] (2). Jena: Gustav Fischer Verlag. 1992. ISBN 3-437-20489-0.
  6. ↑ Richards, R. J. (2008). A Brief History of Morphology. In: The Tragic Sense of Life. Ernst Haeckel and the Struggle over Evolutionary Thought. Chicago: University of Chicago Press.
  7. ↑ Di Gregorio, M. A. (2005). From Here to Eternity: Ernst Haeckel and Scientific Faith Arxivləşdirilib 2023-07-18 at the Wayback Machine. Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
  8. ↑ "Anatomy – Definition of anatomy by Merriam-Webster". merriam-webster.com. 2018-10-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-18.
  9. ↑ "Polymer Morphology". ceas.uc.edu/. 2014-12-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-06-24.
  10. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-05-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-18.
  11. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-07-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-18.
  12. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-07-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-18.
  13. ↑ J., Lincoln, Roger. A dictionary of ecology, evolution, and systematics. Boxshall, Geoffrey Allan., Clark, P. F. (2nd). Cambridge: Cambridge University Press. 1998. ISBN 052143842X. OCLC 36011744.
  14. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-06-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-19.
  15. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2018-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-19.
  16. ↑ Harvey., Pough, F. Vertebrate life. Janis, Christine M. (Christine Marie), 1950-, Heiser, John B. (8th). San Francisco: Benjamin Cummings. 2009. ISBN 978-0321545763. OCLC 184829042.
  17. ↑ Doyle, A. D.; Petrie, R. J.; Kutys, M. L.; Yamada, K. M. "Dimensions in Cell Migration". Current Opinion in Cell Biology. 25 (5). 2013: 642–649. doi:10.1016/j.ceb.2013.06.004. PMC 3758466. PMID 23850350.
  18. ↑ Dufour, Alexandre Cecilien; Liu, Tzu-Yu; Ducroz, Christel; Tournemenne, Robin; Cummings, Beryl; Thibeaux, Roman; Guillen, Nancy; Hero, Alfred O.; Olivo-Marin, Jean-Christophe. "Signal Processing Challenges in Quantitative 3-D Cell Morphology: More than meets the eye". IEEE Signal Processing Magazine. 32 (1). 2015: 30–40. Bibcode:2015ISPM...32...30D. doi:10.1109/MSP.2014.2359131.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]